- Преподавателю
- Директору, завучу
- Қазақ тілі пәнінен ҰБТ-ге арналған жұмыс дәптері (11-сынып)
Қазақ тілі пәнінен ҰБТ-ге арналған жұмыс дәптері (11-сынып)
| Раздел | Завучу |
| Класс | 11 класс |
| Тип | Рабочие программы |
| Автор | Шарпекова А.С. |
| Дата | 10.10.2015 |
| Формат | docx |
| Изображения | Есть |
Қазақ тілі пәнінен ҰБТ-ге арналған жұмыс дәптері
І бөлім
Құрастырған Есілбай жалпы орта білім беру мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі А.С. Шарпекова
2015 жыл
Түсінік хат
11-сыныпта орта мектеп курсы бойынша толық білім алып ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындық ретінде өткен материалдарды пысықтайтын кезең. Сондықтан мұнда 5-11- сыныптар аралығында меңгертілген барлық білім, біліктер қарастырылды. Оқу-әдістемелік құралында бағдарлама талабына сай, жалпы білім беретін мектептегі қазақ тілі пәнінен оқытылатын лексика, фонетика, морфология, синтаксис, пунктауция салалары, стиль түрлерінен өткен материалдарын қайталап, нығайтуларына мүмкіндік береді. Жинақтағы жаттығулар 11- сынып оқушыларына ҰБТ-ге дайындау үшін көмекші құрал ретінде пайдалануға болады. Жұмыстың құндылығы фонетика тарауынан бастап синтаксис және пунктуация бойынша жеке тапсырмалар, жаттығулар берілген. Осы әдістемелік оқушылардың білім сапасын көтеруге өзіндік көмегін тигізеді. Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Оқушылар грамматикалық материалды оқулық пен бағдарламаға сай білгендерімен (терминдерді меңгереді, анықтамаларды жаттайды, ал жаттығу жұмыстары жүргізілмесе, ол ұзаққа бармайды, ұмытылып қалады.
Жаттығуларды орындау үшін төмендегі талаптар қойылады:
-
Белгілі бір жаттығу орындау үшін оқушылардың сол жаттығуды орындарлық білімі болуы шарт.
-
Оқушылар жаттығуды не үшін орындайтынына, оның қандай пайдасы барлығына түсінсе ғана, оны саналы орындайды.
-
Жаттығуларды түсініп орындағанда ғана белгілі бір білік, дағды қалыптасады.
-
Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын, ықыласын артады
Бұл жинақ оқушылардың білімдерін қайта тексеріп, мектеп бағдарламасы көлемінде өтілген барлық материалдарды қайталау үшін қолдануға ыңғайлы құрал. Өйткені оның көмегімен оқушылардың білімін салыстыруға, білім беру үрдісінде оқушылармен жеке жұмыс жүргізуге, әртүрлі тақырыптарды меңгерген деңгейін анықтауға болады. Дайындық кезеңінде оқушы өз білімі мен білігіндегі кемшіліктер мен жетістіктерін саралап, олардың себебін анықтап, өз жұмысына талдау жасап отырады.
Бұл жұмыс дәптері арқылы негізгі мектеп бітірушілері мектеп қабырғасында алған білімдерін жүйелеп, ҰБТ-ді ойдағыдай тапсыратынына сенім білдіргім келеді.
Лексика саласы бойынша
Теориялық бөлім:
Лексика - тілдегі барлық сөздердің жиынтығы деген мағынада қолданылады. Бұл термин қазақ тілінде сөздік құрам деген атаумен аталады.
Тілдің лексикасын, немесе сөздің құрамын зерттейтін ғылым лексикология деп аталады. Лексикология гректің лексис және логос деген екі сөзінің бірігуінен жасалған. Бүл сөздердің грек тіліндегі мағынасы - сөз туралы ілім деген ұғымды береді.
Басқа тілдер секілді, қазақ тіл ғылымында да лексика деген термин өте кең ұғымды қатиды. Белгілі бір мақсатқа байланысты қолданылатын сөздердің жиынтығы лексика деп атала береді. Мысалы, ауызекі сөйлеу лексикасы, кітаби лексика, ғылыми лексика, өндірістік-техникалық лексика, ресми іс-қағаздары лексикасы, диалектілік лексика, кәсіби сөздер лексикасы, терминологиялық лексика, көнерген сөздер лексикасы т.б.
Сонымен, лексикология дегеніміз - тілдің лексикасын, дәлірек айтқанда, тілдегі сөздердің сан алуан мағыналарын, сөз байлығының құралу, толығу, даму жолдарын, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін зерттейтін сала.
Лексикологияның ен басты зерттеу объектісі - сөз. Сөзді грамматиканың негізгі салалары - морфология мен синтаксис те қарастырып зерттейді. Бірақ, лексиклогия мен грамматиканың әрқайсысы сөзді әр басқа түрғыдан қарастырады.
Тілдегі әрбір сөзде белгілі мағына бар. Мағынасыз сөз болмайды. Сөздің мағыналық жағы семасиологияда қаралады. Семасиология лексиканың сөз мағыналарын және ол мағыналардың өзгеруінің себептерін зерттейтін арнаулы бір саласы болып табылады.
Лексикология сөзді тілдің сөздік құрамының өлшемі - лексикалық тұлға ретінде қарастырады. Осымен байланысты лексикологияда мағынасы жағынан дара сөздермен барабар келетін тұрақты, фразологиялық сөз тіркестері де қарастырылады.
Сөз дегеніміз - басқаға тәуелсіз, жеке қолдануға болатын, жеке тұрып-ақ белгілі бір мағынаны я ұғымды білдіретін тілдің бір бүтін мағыналы бөлшегі. Сөздердің атқаратын ең негізгі функциясы - атауыштық қызметі. Сөз арқылы адам белгілі бір затты, құбылысты, оқиғаны яемесе солардың сындық, сандық силатын, іс-әрекетін атайды. Бірақ атауыш сөздер өздері атау болған заттың, құбылыстың ішкі сырын, мәнін ашып бере алмайды, ол екеуінің арасында ешқандай табиғи байланыс болмайды.
Практикалық бөлім
-
Лексика___________________________________________________________________________________________________________________
-
Тура мағына____________________________________________________________________________________________________________________
-
Ауыспалы мағына____________________________________________________________________________________________________________________
-
Көп мағыналы сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Омонимдер________________________________________________________________________________________________________________
-
Синонимдер_______________________________________________________________________________________________________________
-
Антонимдер_______________________________________________________________________________________________________________
-
Табу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Эвфемизм_________________________________________________________________________________________________________________
-
Дисфемизм________________________________________________________________________________________________________________
-
Тұрақты тіркестер__________________________________________________________________________________________________________________
-
Мақал_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Мәтел_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Сөздік қор_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Көнерген сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Жаңа сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Жалпылама лексика____________________________________________________________________________________________________________________
-
Кірме сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Диалект сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Кәсіби сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Термин сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
Лексика саласына арналған жаттығулар
1-жаттығу Синонимдік қатарды жалғастырыңыз.
1. Сұлу, ажарлы, _____________________________________________________қыз.
2. Батыр, ержүрек, __________________________________________________жігіт.
3. Сабырлы, салмақты, _______________________________________________дос.
2-жаттығу Мақал - мәтелдердің ішінен антонимдерді теріп жазыңыз.
Көп сөз - күміс, аз сөз - алтын. Ала сөйлеп, ұлыққа жаққанша, адал сөйлеп,
жұртқа жақ. Шын - бір сөз, өтірік - мың сөз. Жаман сөз - жанға кірген тікен,
жақсы сөз - таптырмайтын ем. Ашу түбі - кейіс, ақыл түбі - кеніш. Ақылы
аздың - ашуы көп.
3-жаттығу Синоним сөздерді табыңыз.
«Залдың ортасында өңкей ажарлы қыздар, әрлі әйелдер отыр»
4-жаттығу Омоним сөздерін табыңыз
«Біздің қарамызды көрген соң, олар қолын бұлғап шақырды»
5-жаттығу Антоним сөздерді табыңыз
«Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп қынжылады» .
6-жаттығу Мақал - мәлелдерден сөздің тура және ауыспалы мағыналарын ажыратыңыз. «Байлықтың атасы-еңбек, анасы - жер», « Өнерлінің өрісі кең», «Аузы күйген үріп ішер». «Ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады»
7-жаттығу Берілген сөйлем ішінен омонимді табыңыз. « Өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас» (Абай). Арық атқа қамшы ауыр тиеді.
8-жаттығу Көп нүктенің орнына тиісті антоним сөздерін тауып қойыңыз. Түймедей затқа өкпелесең, ..........көретініңіз қалмаған, мырза.Қорлық .......... ерлік өлім артық.Ақымақ бұзуға бар, ....жоқ.
9-жаттығу Синоним сөздерді табыңыз:
1. Қой аузынан шөп алмайды - момын
2. Жүрек жалғау-
3. Төбе шашы тік тұру-
4. Қас пен көздің арасында-
5. Бетінен оты шықты-
6. Қырғи қабақ болу-
7. Бармағын тістеу-
8. Аузына құм құйылу-
9. Ит өлген жер-
10. Тайға таңба басқандай-
11. Ат ізін салмау-
12. Пейілі тар-
10-жаттығу Антонимдерді теріп жазыңыз.
Қап-қара түнді көрдім де,
Жап-жарық таңға кездестім.
Қарасыз, сірә мен мүлде,
Аппақтың нарқын сезбеспін. (М. Мақатаев)
Жібек мінез, жігері мол қарындас,
Жүрегінде у менен бал аралас.
Бұл жалған ойын емес, бейнет жері,
Қылғанға адал еңбек зейнет жері. (М. Жұмабаев)
11-жаттығу Өлеңнен синоним сөздерді тауып, тағы қандай синонимдер бар екенін анықтаңдар.
Жас қайыңда жапырақ
Күзде тоңса қалтырап,
Десең қуат, әл алсын,
Жылуын бер жаныңның,
Өйткені, сен адамсың.
12-жаттығу Өлеңдегі көнерген сөзді тауып, анықтау.
Күміс шашып ойнайды күн кірпігі,
Ақшоқының қызу еңбек күн-түні.
Бұлақтардың жорға жүріс бүлкілі,
Абай айтқан масатыдай қыр түгі.
Абайдың қырда көне тұр қыстауы,
Ішінен байқалады тұрмыс-халі.
Көтеріп Хан тағын көк сағымменен
Алыста еңкейеді Шыңғыс тауы.
13-жаттығу Өлеңдегі эвфемизмді табу.
Енесіне түскен ажал құрығы,
Жетім лақтың жетті аяныш шырылы.
Жай оғынан жан анасы мерт болған
Кісінейді қулық бие құлыны.
14-жаттығу
Өлеңнен дисфемизмді табу.
Теңізде ойнап көрмесең,
Теңізді сырттан жырлама.
Өлеңге от боп енбесең,
Өзгенің отын ұрлама!
15-жаттығу Термин сөзді тауып қай салада қолданылатынын анықтаңыз.
Әбділданы сыйладым жалыны үшін,
Көрдім одан жанар тау жарылысын.
Көрдім жанын жалаңаш жанып тұрған
Поэзия бақыты, жарығы үшін.
Өкен жандар бейіттері
Теңіз жүзіп бойлайды.
Ескі роман кейіпкері
Су бетінде ойнайды.
16-жаттығу Өлеңнен антонимдерді табу
Тыңдадың дала күйін жаның ұйып,
Алдың сен көкірегіңе бәрін құйып.
Болдың сен өз халқыңдай қарапайым,
Тұлғасы әрі аласа, әрі биік.
Сенсің жалғыз күндіз-түні тілегенім,
Мың тіріліп, сен десе мың өлемін.
Айқайласам жетпейді даусым менің,
Ойлай-ойлай ормандай түнеремін.
17-жаттығу Семантикалық карта
Сөз атауы
Көнерген сөз
Жаңа сөз
Термин сөз
Диалект сөз
Омоним
Синоним
Антоним
Сөздің көп мағ
Кірме сөз
сөз
Облыс
әкімшілік
жүз
тарих
шапқын-
шылық
Сұлтан
алыс, жақын
қадір, қасиет
.
жас
майталманы,шебері
Кесене
хандық
Жарғы
ағайын, туыс
18- жаттығу Синоним сөздерді табыңыз.
Жаз бен Қыс қасарысып, қарсыласып, айтысты.
19- жаттығу Омоним сөздерін табыңыз.
Ол егінін арықтан суарады екен.
20 -жаттығу Антоним сөздерді табыңыз. Қараңғы қанша дүниеде? Дүниеде қанша жарық бар? Ұсақтар қанша дүниеде? Дүниеде қанша алып бар?
21- жаттығу Мақал - мәлелдерден сөздің тура және ауыспалы мағыналарын ажыратыңыз.
Байлықтың атасы-еңбек, анасы - жер.Өнерлінің өрісі кең. Аузы күйген үрлеп ішер. Ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады.
22-жаттығуАсты сызылған сөздердің омонимін табыңыз.
Өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас (Абай). Арық атқақамшы ауыр тиеді.
23-жаттығу Көп нүктенің орнына тиісті антоним сөздерін тауып қойыңыз.
Түймедей затқа өкпелесең, ..........көретініңіз қалмаған.
Ақымақ бұзуға бар, ....жоқ.
24-жаттығу Синоним сөздерді тап.
1. Қой аузынан шөп алмайды - момын
2. Жүрек жалғау-
3. Төбе шашы тік тұру-
4. Қас пен көздің арасында-
5. Бармағын тістеу-
6. Аузына құм құйылу-
7. Ит өлген жер-
8. Тайға таңба басқандай-
Фонетика саласы бойынша
Теориялық бөлім:
Фонетика - тілдің дыбыстық жағын қарастыратын тіл білімінің бір саласы.
Орфография - а) біркелкі жазудың тархи тұрғыдан қалыптасқан жүйесі, басқаша айтсақ, дұрыс жазу туралы қалыптасқан ережелер жүйесі; б) дұрыс жазу ережелерінің жүйесін зерттейтін, сол жүйені жасайтын тіл білімінің бір саласы.
Орфоэпия - а) белгілі бір тілде біркелкі сөйлеуді қамтамасыз ететін сөйлеу нормаларының жиынтығы; б) сөйлеу нормаларын зерттейтін тіл білімінің саласы
Фонетика - тіл дыбыстарының жүйесін және сол жүйемен байланысты заңдылықтарды қарастырады. Фонетиканың негізгі бірліктеріне дыбыс, буын, екпін және интонация жатады.
Фонетика тіл дыбыстарын сөйлеу әрекетінің (адамның физиологиялық-психологиялық әрекетінің) элементтері ретінде қарастырады. Атап айтқанда, фонетика саласында тіл дыбыстары артикуляциялық жағынан (тіл дыбыстарын жасауға қандай дыбыстау мүшелері қамтылады), акустикалық сипаты жағынан (дыбыстың күші, созылыңқылық дәрежесі, тембрі, тоны, т.б.) және перцептивтік тұрғыдан (сол тілде сөйлеушілердің дыбысты қабылдауы тұрғысынан) қарастырылады. Тіл дыбыстарының төртінші қыры - таза тілдік қызметі - тіл білімінің фонология саласында қарастырылады. Фонология - тілдің дыбыстық құрылысының құрылымдық, қызметтік заңдылықтарын қарастыратын тіл білімінің саласы. Фонологияның негізгі бірлігі - фонема. Фонема - тілдегі мағыналы бөлшек болып табылатын морфеманы тану және ажырату үшін қызмет ететін, бірақ өзі мағынасыз бірлік.
Тіл мен сөйлеу - бір-бірімен байланысты, бірақ әр басқа құбылыстар. Тіл - қоғамдық-әлеуметтік құбылыс. Ол адам санасының дамуымен бірге пайда болған, адамзат тарихымен бірге дамып, үнемі жетіліп отырған. Сөйлеу - адамға тән физиологиялық-психологиялық құбылыс. Тіл - белгілі бір кеңістікте, белгілі бір уақытта белгілі бір әлеуметтік топ пайдаланатын таңбалар жүйесі. (таңбалар жүйесі туралы ғылым - семиотика деп аталады, тіл - сол семиотиканың ереше бір класы, түрі). Мұндай қасиет сөйлеу әрекетіне тән емес. Тіл дегенде, тек адамзат тілі (дыбыстық тіл) ұғынылады. Адамнан басқа жәндіктер мен хайуандар да дыбыс шығара алады, бірақ ол тек дыбыстау ғана, сөйлеу емес. Сөйлеу үшін тіл керек. Адамнан басқа тіршілік иелерінде сана, санамен байланысты тіл жоқ. Ендеше, тіл, оның бірліктері (фонема, морфема, сөз, сөйлем) - сөйлеу үшін қажетті материалдар.
Дыбыс пен фонеманы ажырату үшін мысал келтірейік: Қасық деген сөзде бес фонема бар, сөйлеу кезінде ол бесеуі бес дыбыс ретінде айтылып, естіледі. Ал қасығы дегенде сөзге дауысты фонемадан (дыбыстан) тұратын морфеманың қосылуымен байланысты дыбыстардың сөйлеу кезіндегі үндесу заңына байланысты соңғы қ дыбысы ғ дыбысына айналды. Бірін бірі алмастырған қ - ғ жұбы екі басқа дыбыстар, бірақ бір фонема ғана, дәлірек айтқанда, бір фонеманың екі түрлі реңкі (аллафоны) ғана. Оған дәлел - қасық - қасығ(ы) жұбындағы қ мен ғ бірін бірі алмастырғанмен, басқа морфема жасаған жоқ (сөздің мағынасына өзгеріс әкелген жоқ). Сол сияқты барған - келген деген сөздердегі қосымшадағы қ - ғ, а - е, (жуан) н - жіңішке (н) жұптары да бір фонеманың әр басқа реңктері ғана.
Сонымен, сөйлеу кезінде жасалатын дыбыстардың арғы жағында, тілде, қандай да бір фонема жатады. Фонетикада дыбыстың жасалу жолдары (артикуляциялық ерекшеліктері) мен әртүрлі қасиеттері (акустикалық-перцептивтік) сөз болады.
Практикалық бөлім
-
Тіл дыбыстары________________________________________________________________________________________________________________
-
Қазақ әліпбиі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Дауысты дыбыстар__________________________________________________________________________________________________________________
-
Жуан дауыстылар________________________________________________________________________________________________________________
-
Жіңішке дауыстылар________________________________________________________________________________________________________________
-
Ашық дауыстылар________________________________________________________________________________________________________________
-
Қысаң дауыстыларды жаз ________________________________________________________________________________________________________________
-
Еріндік дауыстылар________________________________________________________________________________________________________________
-
Езулік дауыстылар________________________________________________________________________________________________________________
-
Дауыссыз дыбыстар__________________________________________________________________________________________________________________
-
Қатаң дауыссыздар_______________________________________________________________________________________________________________
-
Ұяң дауыссыздар_______________________________________________________________________________________________________________
-
Үнді дауыссыздар_______________________________________________________________________________________________________________
-
Буын______________________________________________________________________________________________________________________
-
Ашық буын______________________________________________________________________________________________________________________
-
Тұйық буын______________________________________________________________________________________________________________________
-
Бітеу буын __________________________________________________________________________________________________________________________
-
Тасымал___________________________________________________________________________________________________________________
-
Үндестік заңы______________________________________________________________________________________________________________________
-
Буын үндестігі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Дыбыс үндестігі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Орфография_______________________________________________________________________________________________________________
-
Орфоэпия__________________________________________________________________________________________________________________
-
Екпін_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Сөз екпіні_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Ой екпіні_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Тіркес екпіні_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Дыбыс екпіні_____________________________________________________________________________________________________________________
Фонетика саласына арналған жаттығулар
1-жаттығу .Көп нүктенің орнына тиісті дыбыстарды қойып жаз.
Ы-і
Б...л...м,ау...р,қ...с,өш...рг...ш,күндел...к, қаб...рға,с...ңл..., ор...нд...қ.
Ұ-ү
...лттық,б...зау,...міт,қ...лып,к...ріш,...найды,...йқы,к...шік,б...рын,...рпақ.
2-жаттығу Ашық дауысты дыбыстарды табыңыз.
а) Е,И
в) Ы, І
с) А, Ә
д) Ү, О
е) Ұ, У
3-жаттығу Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді жазыңыздар.
Әрк..мге,..қымбат,ар...тық,туып-...скен жер,...ғым, балалы.. шақ, б...л...нбейт...н,...ғымдар.
4-жаттығу Дыбыстар үндестігін сақтай отырып, сөздерге әртүрлі жалғау, жұрнақтар жалғап көріңіз. Үлгі: бас+тық+тар+ға
Бас+ .......................... От +........................................
Сен+ .......................... Отбасы+ ................................
Үлкен+ ......................... Сөз+........................................
Біз+ .......................... Жиналыс+...............................
Күз+ .......................... Сынып+..................................
Мұғалім+..................... Оқушы+....................................
Көктем+....................... Пәтер+......................................
Бала+............................ Мереке+...................................
Кітап+........................... Үй+..........................................
5-жаттығу Сөздерді орфоэпия заңдылығы бойынша айтыңыз. Үлгі: Жұмыс- Жұмұс
Жұмыс, көбелек, құқық, көбік, күрек, күшік, тасжол, Қыз Жібек, күзгі,
үтік,үтір, мүйіз.
6-жаттығу Үндестік заңына жатпайтын сөздерді жазыңыз.
--------------------------------
--------------------------------
7-жаттығу Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып жазыңдар
Күр...к,Ақт...бе,өск...ле...,күнд...з,ұз...н,үск...р...к,жұлд...з,түй...нш...к, күңг...рт,бүтт...ндей,құм...рсқа,қ...лақ,алаб...ға,б...лб...л,м...хит,ала...ай, та...ертең,к...тер...л...п.
8-жаттығу Төмендегі мәтіннен қатаң, ұяң, үнді дыбыстарды теріп жазыңыздар
Алғашқы күні Әлия окопта жатып,жаудың алдын байқады,тіпті бір ойпатта олардың көшпелі асханасы тұрғанын көрді. Себебі түс кезінде сол ойпатқа бір-бірлеп термоспен,котелокпен келушілер көбейе бастады. Сол жерді снарядпен соққылау керек деп,артта тұрған батареяға хабар берді.Көп ұзамай біздің зеңбірек жау асханасын тас-талқан қылды.
Бұл күні Әлия айналаның бәрін есіне сақтап,шартты белгілермен кейбіреуін картаға түсіріп алды,көрінген жау болса да,атпады. «Бұл жолы бара тұр,ертең,бүрсігүні кездесіп қалармыз»,-деді.
9 жаттығу Мәтінді буынға бөліп жазыңыздар, буын түрлерін анықтаңыздар
Түрік тұқымдас Қыпшақтар Оңтүстік-Шығыс Еуропаға осы күнгі Қазақстан жерінің солтүстік-батыс өңірінен кеген-ді.Оныншы ғасырда Еділ бойына жеткен.Он бірінші ғасырдың орта шенінде Днепр өзеніне барып тоқтаған.Ғасырлар бойы әдеттенген тәсілдері бойынша шабатын жауына жоқ жерден тиіп,заматта ғайып болып,үнемі ат үстінен түспей үйренген көшпелі елдің жігіттері шынында соғысқа әбден үйренген,ұзақ жорықтарға шығып жүрген нағыз жау жүрек жауынгерлер еді.Жасынан садақ атып,арқан тастап баулынған қыпшақ тайпалары ұшып бара жатқан құсты көздемей атып түсіретін шетінен мерген болатын.
10-жаттығу Көшіріп жазыңыздар, сөздер мен сөз тіркестеріндегі үндескен дыбыстардың астын сызып, ықпал түрін ажыратыңыздар
Ұшқышсың,көшке,торы қасқа ат,жаңа дала,бүгін,құндыз,күлдіргі,күңгірт,бұрын,бөлшек,төртеу,жай қалмау,Жүніспек,бір күнгі,Маржанкүл,басшы,Күмісжан,қағазсыз,қағазша,көк ала,қара ала, бара кел, бара алсаң, жұлдызша.
11- жаттығу
Қарамен жазылған сөздерден ілгерінді ықпал заңын көрсетіңдер.
Қыз ұшса-қияға,ұл ұшса-ұяға. Жүнісбек жазғы таңғы ұйқыдан әрі тез,әрі сергек оянады. Бүгін орталық клубта үлкен концерт бол ады. Жастардың өмірге деген көзқарасы күннен-күнге кеңейе түсуде.
12 -жаттығу
Берілген сөйлемдерге фонетикалық трансскрипция жасаңыз. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал ету ерекшеліктерін түсіндіріңіздер.
Ащы мен түщыны татқан білер,Жақын мен алысты жортқан білер.Менің адаспауым бақсылық емес.Осыны ұққан сайын,барлық кәрілерді жанындай жақсы көре бастады.Анда-санда күле қарап, жалт етіп қарағанда,әлдеқандай көп шұғылалы,мол сәуле төккендей болдды. Сопақша біткен сұлу жүзінде жұқалақ,әсем қызылы бар.Үлкен қара үйдің іші ертедегі байлықтың қазіргі күндегі жұтаң кедейліктің жайын айтып тұр.Жалғыз көз шүңет емес,томпақша. Тесіле,сыздана қарайды.Кірпігін де сирек қағады.
13-жаттығу
Мәтіндегі сөздерді буынға бөліп, тасымал жасаңыз. Тасымалданбайтын сөздердің неге тасымалданбайтынын түсіндіріңіз.
Жиын,Алматы,Астана,уыз,бек,сап,іш май, бес кг,лаж жоқ,ТМД,БҰҰ,электр шамы,үлкен үй, куә бол,күлу,күнде,бүгін,М.Ю.Лермонтов,Александр Бек,суық су,жалт-жұлт,қант,бұлт,орамал,он га,ҚХР,қиын,думан той, жиналыс,уыт,улану,уыттысөз,күйлі мал,әдемі қыз,гүл,нұр,сұр,ертіс,экспедиция,кел,жол,екі-үш жыл,жылы кеш, көшіп келді.
14-жаттығу
Төмендегі шарттарды орындаңыз
а)Жуан және жіңішке буынды сөздерді табыңыз
ә) Қатаң,ұяң, үнді дыбыстарға біткен түбір сөздерді табыңыз
б)Ашық, бітеу, тұйық буынды сөздерді ажыратыңыз
Кеше нөсерлеп жаңбыр жауды.Жаңбырдан кейін кемпірқосақты көрдім.Кемпірқосақ алуан түсті екенін байқадым.Аспаннан күн сәулесі түскенде,сен оны аппақ жарық ретінде көресің.Кемпірқосақтың жеті жолағы бар. Кемпірқосақ жолақтары қызыл,қызғылт, сары,жасыл,көк,көгілдір,күлгін түсті болады.
15-жаттығу
Қосымшасы қатаң, ұяң, үнді дыбыстардан басталған сөздерді іріктеп жазыңыз
Үйде,дастарқанға,кәмпиттер,сандыққа,суретшілердің,апамның,кісілерге,оқушылар,балықшылар,кітапханада,бірлік,жастық,тәрбиеші,көңілсіз,жақын.
,
Сөзжасам саласы бойынша
Теориялық бөлім:
Сөз тұлғасы деген термин грамматикалық оқулықтарда екі түрлі жағдайда қолданылып жүр. Біріншіден, бұл термин лексикалық мағынасы арқылы белгілі бір сөз табының қатарына жататын лексика-грамматикалық бірліктердің сыртқы тұрпатына байланысты пайдаланылса, екіншіден, аналитикалық немесе синтетикалық тәсіл арқылы түрленген сөз нұсқаларына қатысты да қолданылады.
Әдетте, белгілі бір сөз табына жататын сөздердің тұлғасы туралы оқулықтарда «сөз тұлғасына қарай беске бөлінеді, олар: 1) негізгі түбір сөз немесе жай ғана түбір сөз; 2) туынды түбір сөз немесе туынды сөз; 3) біріккен (түбір) сөз; 4) қос сөз; 5) қысқарған сөз» деген анықтамалар беріліп жүр. Бұл жіктеу сөздің (бір ұғымды білдіретін, лексикалық мағынасы бар грамматикалық бірліктің) морфемдік құрамына және сөздердің жасалу тәсілі мен жолдарына, сонымен қатар сол сөздердің жазылу ерекшеліктеріне, яғни, сыртқы тұрпат-келбетіне негізделгендігі байқалады. Бірақ жеке лексикалық мағынаға ие болып тұрса да, тіркесті күрделі сөздер мен фразеологиялық тіркестер көрсетілген бес қатардың ешқайсысына кірмей қалады.
Сондықтан сөзді тұлғасына қарай бөлгенде: 1) негізгі түбір сөз; 2) туынды сөз; 3) біріккен (түбір) сөз; 4) қос сөз және 5) тіркесті сөз деп беске бөлуді ұсынамыз. Мұндағы тіркесті сөз ұғымы он бес, көк ала, барып қайт сияқты екі немесе одан да көп түбірдің тіркесінен жасалған күрделі, сөзді құраушы сыңарлары бір-бірінен бөлек жазылатын құрылымдарды да, фразеологиялық тіркестерді де, қысқарған сөздерді де қамтиды.
Сөз сөйлемге лексикалық мағынасы арқылы қандай да бір ұғымды білдіру үшін қатысады. Жалаң немесе күрделі ұғымдардың атауы болатын лексикалық бірліктер морфемдік құрамы, жасалу тәсілі мен жолдары, қалыптасқан жазылу сипаты жағынан әрқилы. Бірі жалаң түбір арқылы бір ұғымды білдірсе, енді бірі түбір мен сөз тудырушы қосымшадан тұрып, жаңа ұғым атауы болады. Енді бір ұғымдар кемінде екі түбірдің қатысуы арқылы беріледі. Олардың жазылуы да біркелкі емес: біреулері біріктіріліп жазылса, келесілерін дефис арқылы жазу заңдастырылған, сондай-ақ кейбір бірнеше сөздің тізбегінен тұратын атаулар ықшамдалып (қысқартылып) та жазылады, енді бір сөздер бір ғана лексикалық мағынаны білдіргеніне қарамастан бөлек те жазылады.
Сонымен, сөз тұлғасы деген терминді морфемдік құрамы әрқилы, жасалу жолы, жазылуы әр басқа, белгілі бір сөз табының қатарына жататын жеке лексикалық мағынасы бар тілдік бірліктерді бір-бірінен ажырату мақсатында ғана қолдануды ұсынамыз. Ал аналитикалық (келе алмады, ермек үшін, т.б.), немесе синтетикалық (қолы, үріккен, т.б.) тәсілдер арқылы түрленген сөздерге қатысты сөздің (аналитикалық, синтетикалық тәсіл арқылы) түрленген тұлғасы деген термин лайық сияқты.
Сонымен қатар сөз тұлғаларының қатарын тіркесті сөздер (бұл қатар өз ішінен негізгі түбірлердің (сөздердің) тіркесінен (көк ала) тұратын, негізгі түбір мен туынды түбірлердің (сөздердің) тіркесінен (ақ көйлекті) тұратын, негізгі сөз бен көмекші сөздің тіркесінен (жәрдем қыл, бұрқ ет) тұратын және фразеологиялық тіркестер деген топтарға жіктеледі.) деген ұғыммен толықтырамыз.
Негізгі түбір сөздерге жалаң түбірден ғана тұратын, дербес лексикалық мағынасы бар, белгілі бір сөз табының қатарынан орын алатын сөздер жатады. Мысалы, бас, қол, кел, отыр, сат, қара, сары, әрең, лезде, т.б.
Ескерту: Тарихи тұрғыдан өз ішінен түбір мен қосымша морфемаларға жіктелетін, қазіргі кезде түбір морфемасы сөз ретінде қолданылмайтын кү-н, кү-й, кү-л, оя-н, оя-т, ал-қа, ал-ға, т.б. сөздерді де, сондай-ақ түбір морфемасы қазіргі тілімізде жеке сөз ретінде қолданылатын, бірақ қосымшасы консервация құбылысына ұшыраған зорға (зор-ығ-а), бірге (бір-іг-е), бекерге, артқа, шалқасынан, т.б. с.с. сөздерді де негізгі түбір сөздердің қатарына жатқызу керек. Өйткені соңғы мысалдардағы қосымшалар (көсемше жұрнағы мен септік жалғаулары) бұрын өзі жалғанған сөздің синтаксистік қызметін белгілеуге қатысқанымен, қазір бұл қызметтерін тоқтатқан (яғни, түрлендіруші тұлға болып, ешқандай грамматикалық мағына білдіріп тұрған жоқ), тек синтаксистік қызметі арқылы жаңа семантикаға ие болып қалыптасқан туынды сөздің құрамында сақталып қалған.
Туынды сөздерге құрамы жағынан түбір және сөз тудырушы жұрнақтан тұратын, түбірі білдіретін лексикалық мағынадан басқа жаңа лексикалық мағынаға ие болған, белгілі бір сөз табының қатарына жататын сөздер жатады. Мысалы, етік-ші, көр-ме, таза-лық, өн-ім-ді, т.б.
Біріккен сөздерге құрамында кемінде екі немесе одан да көп түбір морфема кездесетін, жазу тәжірибесінде бірге жазылатын, қанша түбірден тұрса да бір ғана лексикалық мағынаны білдіретін (бір ғана ұғымды атайтын), белгілі бір сөз табының қатарына жататын сөздер жатады. Мысалы: Алакөл, Айнұр, кәсіподақ, шекара, адалбақан, т.б. Сондай-ақ өйткені (олай еткені), бүгін, биыл, бүрсігүні, т.б. кіріккен сөздер деп танылатын қатардағы барлық сөздерді жазылу дәстүрін негіз етіп, біріккен сөздердің бір түрі ретінде қарастырамыз.
Пединститут, медколледж және кеңшар, ауатком сияқты бір сыңарын немесе барлық сыңарларын да бірінші буыннан қысқартып, біріктіріп жазып жүрген сөздерді де жазылу ерекшелігін негіз етіп, біріккен сөздердің қатарында тану орынды болар еді.
Қос сөздерге құрамында кемінде екі немесе одан да көп түбір морфема кездесетін, жазу тәжірибесінде бір-бірінен дефис арқылы ажыратылып жазылатын, қанша түбірден тұрса да бір ғана лексикалық мағынаны білдіретін (бір ғана ұғымды атайтын), белгілі бір сөз табының қатарына жататын сөздер жатады. Мысалы: ыдыс-аяқ, көрші-қолаң, ата-ана, т.б.
Тіркесті сөзге құрамында кемінде екі немесе одан да көп түбір морфема кездесетін, жазу тәжірибесінде бөлек жазылатын, қанша түбірден тұрса да бір ғана лексикалық мағынаны білдіретін (бір ғана ұғымды атайтын), сол арқылы белгілі бір сөз табының қатарына жататын сөздер жатады. Тілімізде тіркесті күрделі сөздердің бірнеше үлгісі кездеседі, бірақ бәріне ортақ бір белгі бар: ол белгі - қанша түбірден тұрса да, мұндай сөздер бір ғана лексикалық мағынаға ие.
Тіркесті сөздердің жасалу жолдары әр қилы. Тілімізде олардың төмендегідей типтері кездеседі:
-
Құрама тіркесті сөздер. Екі немесе барлық сыңары бір сөз табынан болған, әр сыңардың лексикалық мағынасы туынды жаңа лексикалық мағынаның қалыптасуына қатысатын сөздер. Мысалы, зат есімдер - Семей қаласы, Абай көшесі, бас инженер, аға оқытушы; сын есімдер - көк ала, жирен қасқа, ақ сұр; сан есімдер - он екі, бір мың сегіз жүз тоқсан бес; етістіктер - барып қайт, алып кел, т.б..
-
Құранды тіркесті сөздер. Сыңарлары әр басқа сөз таптарынан болған, туынды жаңа лексикалық мағынаның қалыптасуына тек бір сыңарының лексикалық мағынасы негіз болатын және әр сыңарының лексикалық мағыналарының да қатысы бар сөздер. Мысалы, қызмет қыл, еңбек ет, сарт ет, адам бол, т.б. Бұл мысалдарда туынды лексикалық мағынаның қалыптасуына бірінші сыңардың лексикалық мағынасы негіз болған. Ал Абай атындағы Алматы ұлттық университеті сияқты күрделі атаулар құрамында әр түрлі сөз таптары кездеседі.
-
Қысқартып жазылатын тіркесті сөздер. АҚШ,ТМД, ЖШС, т.б. с.с. әр сыңарының бірінші әрпі ғана жазылатын, шартты түрде қысқарған сөздер деп танылып жүрген нұсқалардың, біріншіден, сөз екендігі күмәнды, екіншіден, бұлардың әрқайсысының бірнеше сөзден құралған күрделі атау екені, яғни, құранды немесе құрама тіркесті сөзден қалыптасқаны белгілі: Америка құрама штаттары, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы, жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
-
Фразеологиялық тіркестер немесе тұрақты тіркестер. Қазақ тіл білімінде тұрақты сөз тіркестері деген терминмен беріліп жүрген, өз ішінен фразеологиялық тізбек, фразеологиялық тіркес, фразеологиялық оралым т.б. болып жіктелетін қой аузынан сөз алмау, сарымайдай сақтау, үріп ауызға салғандай, тауы шағылу, беті қайту, т.б. тілдік бірліктердің қанша сөзден құралса да бейнелі бір ұғымды атайтыны, яғни, бір ғана лексикалық мағынаға ие екені белгілі. Ендеше бұлар да - бір ғана лексикалық мағынаны білдірсе, қанша сыңардан тұрса да, бір сөз ғана. Бұлар да сол бір лексикалық мағынасы арқылы белгілі бір сөз табының қатарынан орын алып, сол сөз табына тән түрлену жүйесімен әрқилы түрлене береді. Мысалы, тауы шағыл-ды, тауы шағыл-ған, тауы шағыл-ма-й-ды, тауы шағыл-а жазда-ды, тауы шағыл-ып жүр, т.б. Сондықтан бұл қатардағы барлық тілдік нұсқаларды түрленуші ретінде тіркесті сөздер қатарына жатқызамыз. Тіпті бұл қатардағы сөздерді тұрақты сөз тіркестері дегеннен гөрі тұрақты тіркесті сөздер деп атау орынды сияқты.
Сөз құрылысына қарай дара сөз және күрделі сөз болып екіге бөлінеді. Дара сөзге бір түбірден тұратын негізгі түбір сөдер мен туынды сөздер жатады, күрделі сөзге екі не одан да көп түбірден тұратын біріккен сөздер, қос сөздер, тіркесті сөздер жатады.
Практикалық бөлім
-
Лексикалық жолмен жасалған туынды сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Жұрнақтар жалғану жолымен жасалған туынды сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Бірігу жолымен жасалған туынды сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Қосарлану жолымен жасалған туынды сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Тіркесу жолымен жасалған туынды сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Сөз тұлғасы___________________________________________________________________________________________________________________
-
Дара сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Күрделі сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Біріккен сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Қос сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Қайталама қос сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Қосарлама қос сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Қысқарған сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Тіркесті сөздер_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
І Сұрақтар мен тапсырмалар:
-
Сөз тұлғасы деген термин қандай мазмұндарда жұмсалады?
-
Негізгі түбір сөз дегеніміз қандай сөз? Мысал келтіріңіз.
-
Туынды сөз дегеніміз қандай сөз? Мысал келтіріңіз.
-
Біріккен сөз дегеніміз қандай сөз? Мысал келтіріңіз. Кіріккен сөз дегеніміз қандай сөз? Мысал келтіріңіз.
-
Қос сөз дегеніміз қандай сөз? Мысал келтіріңіз. Қос сөздің түрлері қосарлама қос сөз және қайталама қос сөздерге мысал келтіріңіз.
-
Қандай сөздерді тіркесті сөздер дейміз? Тіркесті сөздерге қандай құрылымдар жатады? Мысалдар келтіріңіз.
-
Дара сөздерге қандай сөздер жатады?
-
Күрделі сөздерге қандай сөздер жатады?
ІІ Жаттығу жұмыстары
1-жаттығу. Сөйлемдегі сөздерге кешенді сатылай талдау үлгісі бойынша морфологиялық талдау жаса.
-
Тағы бірталай отырып қалып еді. 2) Бір кезде бұлардың сырт жағынан дүрсілдетіп келіп қалған бірнеше аттының дабыры естілді.
-
Қодар да, Қамқа да бұрылған жоқ. 4) Аттылар мінбелеп келіп түсіп жатты. 5) Бұлар бес кісі екен. 6) Бастығы Майбасардың қара сақал атшабары - Қамысбай.
Морфология саласы бойынша
Теориялық бөлім
Морфология - сөздің құрамы мен құрылысын, сөз тұлғаларын, сөз таптары мен олардың түрлену жүйесін қарастыратын тіл білімінің бір саласы, грамматиканың бір бөлімі.
Сөз сөйлемге енгенде әр түрлі құрамда қолданыла береді. Мысалы, Менің анам - дәрігер деген сөйлемдегі бірінші сөз екі мағыналы бөлшекке: ме(н) есімдігі мен -нің ілік септігінің жалғауына; екінші сөз үш мағыналы бөлшекке: ана зат есімі, -м тәуелдік жалғау және 0 атау септігінің жалғауына; үшінші сөз де үш мағыналы бөлшекке: дәрі зат есім, -гер зат есімнен зат есім тудырушы жұрнақ және 0 үшінші жақ жіктік жалғауға бөлшектенеді.
Сөздің құрамындағы қандай да бір дербес мағынасы бар, одан әрі мағыналы бөліктерге бөлуге келмейтін тілдік бірліктер морфема деп атайды. Морфемалардың жүйесі мен қызметтерін қарастыратын тіл білімінің саласы морфемика деп аталады. Морфология мен морфемика - бір-бірімен байланысты, бірақ зерттеу объектілері, қарастыратын мәселелері әр басқа салалар.
Морфемалар өзге морфемаларды қадылдау қабілетіне қарай екіге бөлеміз: түбір және қосымша морфемалар. Түбір морфема - сөздің ең түпкі бөлігі. Түбір морфема қосымша морфемаларды қабылдауға қабілетті. Қосымша морфема - түбір морфемасыз өмір сүре алмайтын, тек түбір морфемаларға қосылып қолданылатын морфемалар.
Түбір морфемалар қандай мағынаға ие екендігіне қарай екіге бөлінеді: негізгі түбір морфема, көмекші түбір морфема. Негізгі түбір морфемаларға әрі лексикалық, әрі грамматикалық мағынасы бар түбір морфемалар жатады. Көмекші түбір морфемаға лексикалық мағынасы жоқ, тек грамматикалық мағынасы бар түбір морфемалар жатады. Бұл қатардағы көмекші түбір морфемалар көмекші сөздер деп те аталып жүр. Тіліміздегі кейбір негізгі түбір морфемалар кейде уақытша көмекшілік қызметке ауысуы да мүмкін. Мысалы, Кітапты сөмкеге салды. Ойындағысын айта салды.
Қосымша морфеманың бәрі тек грамматикалық мағыналары бар болғандықтан, көмекші морфемалар қатарына жатады. Қосымша морфемаларды қызметтеріне қарай жалғау және жұрнақ деп бөлу қалыптасқан.
Жалғау - өзі жалғанған сөзге өзіндегі грамматикалық мағынаны үстейтін (жамайтын), яғни, сөзді түрлендіретін, сонымен қатар осы мағынасы арқылы өзі жалғанған сөзді сөйлемдегі басқа сөзбен байланыстыратын қосымша.
Жұрнақ - өзі жалғанған сөзге өзіндегі грамматикалық мағынаны үстейтін, сол мағынасы арқылы кейде жаңа сөз жасайтын, кейде сөзді түрлендіретін қосымша.
Қазақ тілінде жалғаудың төрт түрі бар деп саналады: көптік жалғау, тәуелдік жалғау, септік жалғау және жіктік жалғау. Бұлардың алғашқы үшеуі - зат есімді түрлендірушілер. Өйткені олар зат есімдерге және заттанған сөздерге ғана жалғанады. Жіктік жалғау - баяндауыш қызметіндегі сөздердің (қай сөз табына жататыны маңызды емес) қосымшасы.
Көптік жалғау - өзі жалғанған сөзге заттың санының көп екендігін білдіретін мағына жамайтын қосымша.
Тәуелдік жалғау - өзі жалғанған сөзге зат үш жақтың біріне оңаша не ортақ тәуелді, қатысты екенін білдіретін мағына жамайтын қосымша.
Септік жалғаулары - бір заттың басқа бір затқа, қимылға, жай-күйге әр алуан қатыстылығын білдіретін қосымшалар жүйесі.
Атау септік - зат қимылдың, жай-күйдің иесі екенін білдіретін септік. Атау септігін тұлғаланған сөз сөйлемде атау септігінің мағынасы арқылы қимылдың, жай-күйдің иесін білдіріп, бастауыш қызметін атқарады және баяндауыш қызметіндегі сөзбен байланысады.
Ілік септік - зат басқа заттың иесі екенін білдіретін септік. Ілік септігін тұлғаланған сөз сөйлемде ілік септігінің мағынасы арқылы зат басқа заттың иесі екенін білдіріп, анықтауыш қызметін атқарады және тәуелдік жалғаулы зат есіммен байланысады.
Барыс септігі - зат қимылдың, жай-күйдің адресат-объектісі, немесе - зат қимылдың, жай-күйдің адресат-мекені, - зат қимылдың, жай-күйдің мақсаты екенін білдіретін септік. Барыс септігіндегі сөз осы мағыналардың қайсысы сөзге үстелгеніне қарай кейде толықтауыш, кейде пысықтауыш қызметтерін атқарады.
Табыс септік - зат қимылдың тура объектісі екенін білдіретін септік. Табыс септігіндегі сөз тура толықтауыш қызметін атқарады.
Жатыс септік - зат қимылдың, жай-күйдің адрес-объектісі, немесе зат қимылдың, жай-күйдің адрес-мекені екенін білдіретін септік. Жатыс септігі де осы мағыналардаң қайсысы сөзге үстелгеніне қарай не толықтауыш, не пысықтауыш қызметін атқарады.
Шығыс септік - зат қимылдың, жай-күйдің адресант-объектісі екенін, немесе зат қимылдың, жай-күйдің адресант-мекені екенін білдіретін септік. Соған орай жатыс септігіндегі сөз де кейде толықтауыш, кейде пысықтауыш қызметінде тұрады.
Көмектес септік - зат қимылдың, жай-күйдің құрал-объектісі екенін, немесе - зат қимылдың, жай-күйдің жасалу тәсілі екенін, кейде - зат қимылдың, жай-күйдің қосалқы субъектісі екенін білдіретін септік. Соған орай көмектес септігіндегі сөз де кейде толықтауыш, кейде пысықтауыш болады.
Септік жалғауларының мағыналары заттық мағыналар және көлемдік мағыналар болып жіктеледі. Сонымен қатар септік жалғауларының мағыналарын сөйлем мүшелеріне телуге болады. Кестеге қара:
Септіктер
Заттық мағына
Көлемдік мағына
А
Кім? Не?
Бастауыш
І
Кімнің? Ненің?
Анықтауыш
Б
Кімге? Неге?
Толықтауыш
Қайда? Не үшін?
Пысықтауыш
Т
Кімді? Нені?
Ж
Кімде? Неде?
Қайда?
Ш
Кімнен? Неден?
Қайдан?
К
Кіммен? Немен?
Қалай?
Жіктік жалғау - баяндауыш қызметіндегі сөзге жақтық және сандық (жекеше, көпше) мағына жамайтын қосымша.
Жұрнақтар қызметіне қарай екіге бөлінеді: сөз тудырушы жұрнақтар, сөз түрлендіруші жұрнақтар.
Сөз тудырушы жұрнақтар - негізгі түбір сөздің, немесе туынды сөздің лексикалық мағынасын өзгертіп, одан басқа лексикалық мағынадағы жаңа сөз жасайтын қосымшалар.
Сөз түрлендіруші жұрнақтар - сөздің лексикалық мағынасын өзгертпейтін, тек өз бойындағы грамматикалық мағынаны үстейтін қосымшалар.
Практикалық бөлім
-
Атауыш сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Көмекші сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Одағай сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Зат есім____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Деректі зат есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Дерексіз зат есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Сын есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Сапалық сын есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Қатыстық сын есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Сан есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Дара сан есімдер____________________________________________________________________________________________________________________
-
Күрделі сан есімдер____________________________________________________________________________________________________________________
-
Есептік сан есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Реттік сан есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Жинақтық счан есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Болжалдық сан есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Топтау сан есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Бөлшектік сан есім_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Сан есімнің емлесі_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Есімдік____________________________________________________________________________________________________________________
-
Жіктеу есімдігі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Сілтеу есімдігі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Сұрау есімдігі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Өздік есімдігі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Жалпылау есімдігі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Болымсыздық есімдігі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Белгісіздік есімдігі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Етістік____________________________________________________________________________________________________________________
-
Дара етістік_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Күрделі етістік_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Болымды етістік__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Болымсыз етістік__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Сабақты етістік_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Салт етістік__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Етістер____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Өздік етіс_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Өзгелік етіс_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Ырықсыз етіс_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Ортақ етіс____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Есімше_______________________________________________________________________________________________________________
-
Есімше жасалуы________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Көсемше_____________________________________________________________________________________________________________
-
Көсемшенің жасалуы________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Тұйық етістік_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Үстеу________________________________________________________________________________________________________________
-
Негізгі үстеулер___________________________________________________________________________________________________________________
-
Туынды үстеулер___________________________________________________________________________________________________________________
-
Мезгіл үстеу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Мекен үстеу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Сын -қимыл үстеу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Мөлшер үстеу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Күшейткіш үстеу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Мақсат үстеу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Себеп-салдар үстеу______________________________________________________________________________________________________________________
-
Еліктеу сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Еліктеуіш сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Бейнелеуіш сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Негізгі еліктеу сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Туынды еліктеу сөздер_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Одағай сөздер__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Одағайдың түрлері_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Көмекші есімдер____________________________________________________________________________________________________________________
-
Көмекші етістіктер__________________________________________________________________________________________________________________
-
Шылау_______________________________________________________________________________________________________________
-
Септеулік шылау____________________________________________________________________________________________________________________
-
Жалғаулық шылау____________________________________________________________________________________________________________________
-
Демеулік шылау____________________________________________________________________________________________________________________
-
Дефис арқылы жазылатын шылаулар_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
-
Зат есімнің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Көптік жалғау____________________________________________________________________________________________________________________
-
Тәуелдік жалғау____________________________________________________________________________________________________________________
-
Септік жалғау____________________________________________________________________________________________________________________
-
Зат есімнің жіктелуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Зат есімнің сөйлемдегі қызметі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сын есмінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сын есімнің шырайлары________________________________________________________________________________________________________________
-
Салыстырмалы шырай____________________________________________________________________________________________________________________
-
Күшейтпелі шырай____________________________________________________________________________________________________________________
-
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сан есімнің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сан есімнің сөйлемдегі қызметі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Есімдіктердің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Жіктеу есімдігінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сілтеу есімдіктерінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сұрау есімдіктерінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Өздік есімдігінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Белгісіздік есімдігінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Болымсыздық есімдігінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Жалпылау есімдігінің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Есімдіктердің сөйлемдегі қызметі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Етістіктердің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Осы шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Нақ осы шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Ауыспалы осы шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Келер шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Болжалды келер шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Мақсатты келер шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Ауыспалы келер шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Өткен шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Жедел өткен шақ_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Бұрыңғы өткен шақ______________________________________________________________________________________________________________________
-
Ауыспалы өткен шақ______________________________________________________________________________________________________________________
-
Етістіктің райлары___________________________________________________________________________________________________________________
-
Ашық рай______________________________________________________________________________________________________________________
-
Бұйрық рай______________________________________________________________________________________________________________________
-
Шартты рай______________________________________________________________________________________________________________________
-
Қалау рай______________________________________________________________________________________________________________________
-
Есімшенің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Көсемшенің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Тұйық етістіктің түрленуі___________________________________________________________________________________________________________________
Морфология саласына арналған жаттығулар
1-жаттығу Тиісті баяндауышты қойып жазыңыз.
1.Бастауыштың ісін, қимылын білдіретін баяндауышты қойып жаз.
Мен сізбен әлі . . . . . .
Өзен суы айнадай мөлдір боп . . .
2. Заттық мағынадағы баяндауыш.
Білім берген, нәр берген - . . .
3. Көсемше тұлғалы баяндауыш.
Әбдірахманның қаладан келгенін естіп, үй-іші . . . .
4. Сын есімнен жасалған баяндауыш.
Шіркін, туған жерімнің табиғаты . . .
5. Сан есімнен жасалған баяндауыш.
Ұлпан биыл . . .
6. Есімше тұлғалы баяндауыш.
Жұрттың айдаған малы былтырғыдан гөрі . . .
7. Есімдіктен жасалған баяндауыш.
Барым да, нарым да бір . . .
8. Тұйық етістігінен жасалған баяндауыш.
Менің арманым - қалай да осы мақсатыма . . .
2-жаттығу Септік жалғауын жалғаңыз.
Мен кинотеатр...отырмын. Сен кітапхана... бара жатырсың. Сіз емхана... келесіз бе? Ол кітап... алды ма ? Біз дүкен... нан әкеле жатырмыз. Сіз Арман... қарындасысыз ба? Сіздер Әлия... келіңдер. Олар Орбита ықшамауданы... бара жатыр.
3-жаттығу Берілген есімдіктерді ретімен жазып, топтарға бөліңіз.
1
2
3
4
5
6
7
Жіктеу есімдігі
Өздік есімдік
Сілтеу есімдігі
Сұрау есімдігі
Жалпылау есімдігі
Болымсыздық есімдігі
Белгісіздік есімдігі
Сен, оған, өзім, ешкім, неге, осы, бәрі, бұлар, қанша, бұл, анау, кімдер, әр, әрқашан, маған, барлық, бізді, олар
4-жаттығу Сөздерді екі бағанға жіктеп жазыңыз.
Бала, ана, адам, кітап, мысық, мәтін, күн, кісі, кәсіпкер,ағай, азамат,
тапсырыс, бөле, мырза, қызметкер, терезе, жылқы, құдағи, жолаушы,
құжаттар, маман, күртеше, әріптес, бор, білім, абонент, демалушы, алма,
тақта, көйлек, жол, Алматы, құрылысшы, жаттығу, есепші, дәрігер, сатушы,
балықшы,
Кім? Адам
Не? Мысық
5- жаттығу Сөздермен сөйлемдер құраңыз.
1. Қызметкер ..............................................................................................................
2. Жолаушы ..................................................................................................................
3. Маман .......................................................................................................................
4. Жаттығу .......................................................................................................................
5. Жылқы .........................................................................................................................
6-жаттығу Сөйлемдерді( ма ,ме, ба, бе, па, пе) шылауы арқылы сұраулы сөйлемдерге айналдырып жазыңыз.
Бұл кісі Мараттың әкесі. Анау жатқан кітап менікі. Мамандығы - тарихшы.
Жазда Алматыға бармайсың. Ол менің қызым. Ол кісі оқиды, жұмыс істейді.
Бұл жақсы жұмыс. Біз ертең келеміз. Бұл ең танымал университет.
7-жаттығу Сөйлемдерді ма (ме, ба, бе, па, пе) сұраулық шылауымен аяқтаңыз, сөйлем құрап үйреніңіз.
Үлгі: Менің отбасым бар, ал сіздің отбасыңыз бар ма?
1. Менің отбасым бар, ал ...
2. Менің ата-анам ауылда тұрады, ...
3. Менің әжем бар,...
4. Оның атасы жоқ,...
5. Мен мектепте оқимын,...
6.Олардың інілері студенттер,...
7. Оның нағашылары Өскеменде тұрады, ..
8-жаттығу Сөйлемдерді қалпына келтіріңіз.
1. аты, менің атым, Әлімжан, әкемнің, Кәмила
2. оқимын, мен, ұлттық атындағы, Әл-фараби, университетте.
3. мектепте, ол, қаласындағы, №12, пәнінің, Астана, дене шынықтыру,
мұғалімі.
4. ауылда, зейнеткерлер, әке мен шешем, істейді, ағаларым, жұмыс.
5. анасы, кісі, Жұлдыздың, бұл.
6. шағын, емес, отбасым, үлкен, менің
9-жаттығу Сөздердің антонимдерін табыңыз:
1. Жақсы ...
2. Ұзын ...
3. Аққұба ...
4.Жалқау ...
5.Ақылды ...
10-жаттығу Сөйлемдерді толықтырыңыз:
Әріптесімнің аты- ........ Ол ......... жаста. Оның ...... бар. Ол ..... көшесінде
тұрады. Мінезі ........................ Оның көзі ......., шашы........, бойы......... Ол
.................... адам.
11-жаттығу Сөздерді жекеше, көпше түрінде үш жақта тәуелдеңіз.
әке, іні, апа, қарындас.
12 -жаттығу Бағандандардағы сөздерді сәйкестендіріңіз, орыс тіліне аударыңыз.
1. Менің аталары
2. Сенің анамыз
3. Сіздің қарындастарың
4. Оның інілеріңіз
5. Біздің ата-анаңыз
6. Сендердің отбасым
7. Сіздердің пәтерің
8. Олардың баласы
13 -жаттығу .Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз, тәуелдік жалғауымен тұрған сөздерді көшіріп жазыңыз.
Менің аты-жөнім... . Жасым... . Ұлтым... . ... қаласында тұрамын. ... інілерім,
ағаларым, қарындастарым бар. Мен оларды жақсы көремін, сыйлаймын.
14 -жаттығу Төмендегі сөздерге ІІІ жақта тәуелдік жалғауларын жалғап шығыңыз.
Ата-ана. Ата -әже. Әке.Ана.Бала. Күйеу бала. Қыз. Ұл. Тұңғыш. Ортаншы.
Кенже.Ата. Апа. Келін .Жеңге. Жезде. Немере.Сіңлі. Қарындас. Іні. Аға.
Жиен. Бөле. Нағашы.Ағайын. Бауыр.
15-жаттығу Тәуелдік жалғауларын жалғаңыз
Бала... Апа...
Ата-ана... Ата...
Менің Ата... Біздің Сіңлі...
Сенің Әже... Сендердің Жұбай...
Сіздің Бауыр... Сіздердің Нағашы...
Оның Қарындас... Олардың Дос...
Әйел... Көрші...
Іні... Отбасы...
16 -жаттығу Тиісті сөздерді қойыңыз.
... балам. Менің ...әжең
... қыздары Сенің ...сіңлісі
... ұлдарың Сіздің ...ағаңыз
... отбасымыз Оның ...бауырларыңыз
Біздің
Сендердің
Сіздердің
Оладың
17 -жаттығу Тиісті жалғауларды жалғаңыз.
Мен мұғалім... , сен дәрігер..., сіз озат студент..., ол жақсы әріптес..., біз
еңбекқор құрылысшылар..., сендер тәжірибелі спортшы..., сіздер білікті
маман..., олар атақты ғалымдар... .
18 -жаттығу Сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.
Ертерек кетпекші, бармақ емессің, қолөнер үйренбек, мал шашпақ, айтып
қоймақ, өнер шашпақ.
19 -жаттығу Берілген етістіктерден мақсатты келер шақ жасап, әрқайсысымен сөйлем құраңыз.
Үлгі: Аш-ашпақ. Наданның көңілін қойып, көзін ашпақ. (Абай)
Шаш, үйрен, қой, сөйле.
20-жаттығу Етістіктерді салыстырыңыз, шақтарын анықтаңыз.
Ол университетте оқиды. Ол болашақта осы университетте оқиды.
Жұмыскерлер бастыққа барады. Күте тұрса, бастық та келеді.
Ол Алматыға барады. Ол есейгенде Алматыға барады.
21 -жаттығу Сөйлемдерден етістіктерді тауып, шақтарын анықтаңыз.
Мен ылғи ерте тұрамын. Әсет кітап оқиды. Жұмыскерлер келе жатыр. Олар
сөйлесіп тұр. Жақсымен жолдас болсаң жетерсің мұратқа. Жаманмен дос
болсаң қаларсың ұятқа. Жас-қартаймақ, жоқ-тумақ, туған-өлмек. Батыр жігіт
қол бастар.
22-жаттығу Мақал-мәтелдердің жалғасын табыңыз, аударыңыз.
1.Еңбек етсең- ........ .
2.Күшіңе сенбе, .................... .
3. Еңбектің наны тәтті, ................. .
4. Еңбек етсең ерінбей,................... .
5. Орақшының жаманы, ..................... .
6. Етікшіні балға мен біз асырайды, егіншіні ................... .
7.Бір кісі қазған құдықтан, .......................................
23-жаттығу Сөздерді жіктеңіз.
Жіктеу есімдіктері
Жіктік жалғаулары жекеше және көпше түрде
Мен
Оқушы+...
Суретші+...
Мұғалім+...
Студент+..
Дәрігер +...
Аспаз+...
Сен
Сіз
Ол
Біз
Сендер
Сіздер
Олар
24-жаттығу Етістіктерді болжалды келер шақ формасында жазыңыз.
Жіктеу есімдіктері
Бару
Келу
Сөйлеу
Қарау
Мен
Барармын
Қарармын
Сен
Сіз
Ол Сөйлер
Біз
Сендер
Сіздер
Олар Келер
25 -жаттығу Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз
... 100 жыл бар,...12 ай бар, ...4 апта бар, ...7 күн бар, ...24 сағат бар, ...60
минут бар, ...60 секунд.
26-жаттығу Әр жыл мезгіліне қатысты айтылатын сөз тіркестерінің қатарын
жалғастырыңыз.
1. Аязды күн, .........................................................................
2. Жылы жел, ..........................................................................
3. Ыстық күн, .......................................................................
4. Жапырақтар түседі, .............................................
27-жаттығу Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып, сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Қыс айлары ... ?
2. Қыста күн ... болады?
3. Қыста ... жауады?
4. Көктемде ... ұшып келеді?
5. Күзде ... піседі?
6. Күзде жапырақтар ... болады?
7. Күзде базарда, дүкенде ... көп болады?
8. Балалар ... шомылады?
9. Жазда ... гүлдер өседі?
28-жаттығу Сұраулы сөйлемге айналдырыңыз. Үлгі. Күн ыстық - күн ыстық па?
Күн ыстық, жылы көктем, күз салқын, аспан ашық, қаңтар аяз, күн суық,
биыл жылы, түрлі көбелек, қазір жаз.
29-жаттығу Әр сөзбен сөйлем құраңыз. Үлгі: Былтыр қыс суық болды.
суық салқын
жылы Қыс ыстық
желді Көктем болды
келесі Жаз жаңа
ашық Күз биыл
бүгін Күн кеше
түн Жыл былтыр
Ай
30-жаттығу Даталардың екінші нұсқасын жазыңыз.
1.Бесінші тамыз Тамыздың бесі
2. Жиырмасыншы қаңтар
3. Он тоғызыншы мамыр
4. Төртінші ақпан
5. Отызыншы шілде
6. Екінші желтоқсан
7. Он екінші сәуір
31-жаттығу. Күрделі сан есімдерді оқыңыз.
1956, 1234, 982, 3597, 799, 4702, 642, 1008, 9531, 7894.
32-жаттығу Көп нүктенің орнына берілген сөздерді қойыңыз:
тағамдар, тәбетіңді,ет, турайды, қонақтар,дастарханға.
Кешке біздің үйге ... келеді. Анамның дайындаған тамақтары ... ашады.
Сыйлы қонақтарға әрине ... асылады. Піскен соң етті ... қояды
33-жаттығу Жақшаның ішіндегі сөздердің дұрыс нұсқасын жазыңыз
Мен асханадан (алманың, қуырдақтың, алманың) шырынын іштім. Бұл
асхананының (тағамдарының, асыдың, судың) дәмі ерекше жақсы. (кофе,
шайдың, сорпаның) түсі қызыл. Ана отырған (Әсетнің, Әсеттердің, Әсеттің)
жолдасы ма? (тамақдың, асның, тамақтың) қандай түрлерін ұнатасыз?
34 -жаттығу Ілік септігінің жалғауларын қойыңыз
Асхана... тағамдары, сорпа... дәмі, ас... тұзы, палау... сәбізі, ет... сорпасы,
шай... түсі, мәнті... түрлері, үй... дастарханы, тағам... мерзімі
Синтаксис саласы бойынша
Теориялық бөлім
Синтаксис, оның зерттеу объектілері туралы түсінік. Синтаксис термині қазіргі тіл білімінде екі түрлі мақсатта жұмсалады: біріншіден, синтаксис - коммуникативтік мақсатта жұмсалған тілдің тұлға-бірліктері, екіншіден, синтаксис - коммуникативтік мақсатта жұмсалған тілдің тұлға-бірліктерін зерттейтін тіл білімінің бір саласы, грамматиканың бір бөлімі.
Тілдің коммуникативтік мақсатта жұмсалатын тұлға-бірліктері өз алдына бір жүйені құрайды, ол жүйені тілдің синтаксистік жүйесі деп атаймыз.
Синтаксис грек тілінен аударғанда, байланыс, құрастыру дегенді білдіреді. Синтаксистің негізгі бірлігі - сөйлем. Сөйлемге сөйлем - ойды білдіре алатын тілдің бірлігі деп анықтама береміз. Ендеше тіл білімінің синтаксис саласы сөйлемдегі сөздердің, жеке-жеке сөйлемдердің байланысу заңдылықтары мен сөйлемнің құралу жүйесін қарастырады. Сөйлемдегі сөздер тілдік заңдар (синтаксистік заңдар) бойынша бір-бірімен байланыса келіп, сөйлемді құрайды.
Сөйлем ойды білдірсе, ой құрамына қарай жалаң ой және күрделі ой болып болып ажыратылады. Соған орай сөйлемдер де жалаң ойды немесе күрделі ойды білдіруіне қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлемдер болып бөлінеді. Құрмалас сөйлем жалаң ойды білдіретін жай сөйлемдердің синтакситік амал-тәсілдер арқылы байланысуынан қалыптасады. Бұл амал-тәсілдердің өз жүйесі бар.
Сөйлеуші белгілі бір жағдайды, оқиғаны баяндаған кезде ойдың желісі жүйелі болу үшін сол жағдайға, оқиғаға қатысты бір ұғымды қазық етіп алып, жағдай, оқиғаның элементтерін (компоненттерін), бөліктерін жеке-жеке ой ретінде таратады. Ол бөліктердің саны жағдай, оқиғаның көлеміне байланысты әр түрлі бола береді. Сөйтіп бір ұғымды тірек, қазық еткен көлемді ой желісі құралады. Бір ой желісі өз ішінен бірнеше желіге бөлініп кетуі мүмкін немесе бірнеше ой желісі бір-бірімен байланыса келе одан көлемді желіге айналуы мүмкін. Соған орай мәтінді құрайтын, ой желісінің бөліктерін атайтын сөйлемдер де бір-бірімен байланысып жатады. Бір немесе бірнеше ой желісінен тұратын ой бірлігін таныту үшін жазуда мәтін, жаңа жол (абзац) деген терминдер пайдаланылып жүр.
Сөйтіп синтаксис ғылымы синтаксистік жүйенің қай мәселесін қарастыратынына қарай үшке бөлінеді:
-
Сөз тіркесі синтаксисі;
-
Сөйлем синтаксисі. Сөйлем синтаксисі өз ішінен жай сөйлем синтаксисі және құрмалас сөйлем синтаксисі болып бөлінеді;
-
Мәтін синтаксисі.
Сөз тіркесі синтаксисінің негізгі бірлігі - сөз тіркесі. Зерттеу объектісі - сөз тіркесі құрамындағы сөздердің байланысу заңдылықтары, амал-тәсілдері, түрлері, байланысқан сөздердің мағыналық қарым-қатынастары; сөз тіркесінің ерекшеліктері, түрлері.
Жай сөйлем синтаксисінің негізгі бірлігі - жай сөйлем. Қарастыратын мәселелері - жай сөйлемнің жасалу жолдары, жай сөйлемді құрастырушы бөліктердің (сөйлем мүшелерінің) қызметтері мен жасалу жолдары, жай сөйлемнің мағыналық-өқұрылымдық түрлері.
Құрмалас сөйлем синтаксисінің негізгі бірлігі - құрмалас сөйлем. Қарастыратын мәселелері - құрмалас сөйлемді құрайтын жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысу амал-тәсілдері, мағыналық қарым-қатынастары; құрмалас сөйлемнің мағыналық-құрылымдық түрлері.
Мәтін синтаксисінің негізгі бірлігі - күрделі синтаксистік тұтастық (синтаксистік шалым). Зерттеу объектісі - күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы сөйлемдердің бір-бірімен мағыналық, тұлғалық байланыстары.
Синтаксистік байланыс туралы түсінік. «Сөйлем - ойды білдіреді, сөзден құралады» деген тұжырыммен өткен сабақтан таныспыз. Сөйлемнің құрамындағы сөздер бір-бірімен өзара синтаксистік заңдар бойынша байланыспаса, сөйлем де қалыптаспайды, ой да берілмейді. Ендеше сөйлем құрамына енетін сөздер бір-бірімен синтаксистік байланыста болады.
Синтаксистік байланыс дегеніміз - синтаксистік компоненттердің бір-бірімен мағыналық және тұлғалық жақтарынан сәйкесіп, үйлесімге келуі.
Синтаксистік байланысқа түсетін сыңарларды синтаксистік компоненттер деп атаймыз. Байланыс әр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктер арасында орын ала береді. Егер сөйлем құрамындағы сөздер (сөздердің түрленген тұлғалары) байланысып, компонент болса, құрмалас сөйлемдерде компонент болатындар - оның құрамына енген жай сөйлемдер.
Синтаксистік байланыс байланыстың сөздердің арасында орнау сипаты және компоненттерінің мағыналық, тұлғалық қарым-қатынасына қарай салалас және сабақтас байланыстар болып екіге бөлінеді.
Мағыналық жақтан өзара тең дәрежелі, тұлғалық жақтан бірі екіншісіне тәуелді болмайтын компоненттер арасындағы байланыстың түрін салалас байланыс дейміз.
Мағыналық жақтан бірі екіншісін сипаттай (анықтай, пысықтай, толықтай, баяндай, айқындай, т.б.) келген, тұлғалық жақтан бірі екіншісіне тәуелді компоненттер арасындағы байланысты сабақтас байланыс дейміз.
Сабақтас байланыс басыңқы және бағыныңқы компоненттерден тұрады.
Басыңқы компонент - қалыптасатын синтаксистік бірлікке (құрылымға: сөз тіркесі, сөйлем, сабақтас құрмалас сөйлем, т.б.) ұйтқы, тірек болатын компонент.
Бағыныңқы - басыңқы компонентті мағыналық жақтан сипаттай келетін, тұлғалық жақтан басыңқыға тәуелді болатын компонент.
Синтаксистік байланыстың тәсілдері. Сөйлем құрамындағы сөздердің бір-бірімен синтаксистік байланыс орнатуына себеп, дәнекер болатын амалдарды байланыстың тәсілдері деп жүрміз. Қазақ тілінде байланыстың төрт тәсілі бар екендігі белгілі Олар: 1. Қосымша немесе жалғаулар арқылы байланыс; 2. Шылаулар арқылы байланыс; 3. Орын тәртібі арқылы байланыс; 4. Интонация арқылы байланыс.
Сөйлемдегі сөздердің байланыс тәсілдерін синтетикалық тәсіл (қосымшалар арқылы орнаған байланыстар) және аналитикалық тәсіл (орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы болған байланыстар) деп бөлу де бар. Сонымен қатар үйге дейін жүгірді үлгісіндегі тіркестерді септік жалғау мен септеулік шылау болғандықтан, синтетика-аналитикалық тәсіл ретінде көрсетушілер де кездеседі.
Синтаксистік байланыстың түрлері. Сөйлемдегі сөздердің синтаксистік байланыс орнату тәсілдері негізінде байланыс түрлері (формалары) анықталады. Қазақ тілінде байланыстың бес түрі бар екені көрсетіліп жүр: қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу. Бұлардың үшеуі: қиысу, матасу, меңгеру - қосымша, оның ішінде жалғаулар арқылы қалыптасатын байланыс түрлері, қабысу мен жанасу - орын тәртібі тәсілі арқылы жүзеге асатын байланыс. Сонда шылау арқылы, оның ішінде септеулік шылау арқылы байланыстарды, сондай-ақ (егер бөлек байланыс тәсілі ретінде танитын болсақ) интонация арқылы байланыстарды байланыстың қай түріне жатқызу керек деген сұрақтар туындайды.
(Бастауыш қызметіндегі) бірінші сыңары екіншісімен атау септігі арқылы байланысатын, (баяндауыш қызметіндегі) екінші компонент біріншімен жіктік жалғауы арқылы байланысатын екі жақты байланыс түрін - қиысу деп атаймыз.
Сөйлемдегі сөздердің бірінің ілік септігінде, екіншісінің тәуелдік жалғауында келіп анықтауыштық қатынастағы байланысы - матасу деп аталады.
Меңгеру дегеніміз - байланыстың бір жақты септік жалғаулары және септеулік шылаулар арқылы жүзеге асқан түрі.
Сөйлемдегі сөздердің іргелес орын тәртібі арқылы байланысы - қабысу деп танылып жүр.
Жанасу байланысы байланыстың жеке бір түрі ме, әлде М. Балақаев өзі көрсеткендей «жанасу - алшақ қабысу», яғни, қабысудың ерекше бір түрі ме?
Қабысудан айырмашылығы ретінде жанасуда байланысқа түсетін сөздер сөйлемде бірде іргелес, бірде алшақ орналаса алатыны ғана көрсетіледі.
Синтаксистік қатынас туралы түсінік. Сөздердің арасында синтаксистік байланыс орын алған жерде синтаксистік қатынас та орын алады. Синтаксистік қатынас дегеніміз - синтаксистік байланыстың мазмұны. Байланыс орнаған жерде компоненттер арасында мағыналық қарым-қатынас та орнайды. Мысалы, тоғайға бару тіркесінде байланыс зат есім мен етістіктің арасында барыс септігі арқылы орнаған. Байланыс меңгерудің қатарына жатады. Бұл - байланыстың тұлғалық жағына қатысты ерекшеліктер. Енді осы байланыс арқылы пайда болған сөздердің қарым-қатынасына келсек, бағыныңқы басыңқыдағы қимылдың нақты бағытын білдірген. Бұл - байланыстың мағыналық жағы. Синтаксистік қатынас деп отырғанымыз да осы - байланыстың мағыналық жағы.
Сөйлемдегі сабақтаса байланысқан сөздер арасындағы синтаксистік қатынастар предикаттық қатынас және предикаттық емес қатынастар болып екіге бөлінеді. Предикаттық емес қатынастарға анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық және айқындауыштық қатынастар жатады.
Сөз тіркесі (синтаксистік сөз тіркесі) туралы түсінік. Қазақ тілінде сөз тіркесіне беріліп жүрген анықтамалар, негізінен, оның негізгі үш белгісін қамтиды: «Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан синтаксистік тобын сөз тіркесі дейміз». (Балақаев. М. Қазіргі қазақ тілі, 1992, 35-б.).
Анықтамадан көрінетіні, тілдік бірлік, синтаксистік құрылым сөз тіркесі деп танылуы үшін:
-
кемінде толық мағыналы екі сөз керек;
-
олар бір-бірімен бірі басыңқы, екіншісі бағыныңқы сипатта сабақтаса байланысуы тиіс;
-
сөздердің арасында белгілі бір синтаксистік қатынас (анықтауыштық, толықтауыштық немесе пысықтауыштық қатынастың бірі) орнауы міндетті.
Сөз тіркесіне тән осы белгілер оны сөз тіркесіне ұқсас басқа тілдік белгілерден ажыратуға негіз болады.
Сөз тіркесі басыңқы сөздің қай сөз табынан екендігіне қарай есімді сөз тіркестері және етістікті сөз тіркестері болып екіге бөлінеді. Басыңқы сыңары есім сөздерден болған сөз тіркестері есімді тіркестер, басыңқысы етістіктен болған сөз тіркестері етістікті тіркестер деп аталады.
Сөз тіркестерін бұдан әрі құрамындағы сөздердің байланысу түріне қарай матаса байланысқан есімді сөз тіркестері, меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері, қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері және меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері, қабыса байланысқан етістікті сөз тіркесеті; сондай-ақ қатынастың мазмұнына қарай анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері, толықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері, пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері деген топтарға жіктеуге болады.
Практикалық бөлім
-
Синтаксис____________________________________________________________________________________________________________
-
Сөз тіркесі___________________________________________________________________________________________________________________
-
Күрделі сөздер___________________________________________________________________________________________________________________
-
Тұрақты сөз тіркестері__________________________________________________________________________________________________________________
-
Сөздердің байланысу тәсілдері___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сөздердің байланысу түрлері___________________________________________________________________________________________________________________
-
Қиысу________________________________________________________________________________________________________________
-
Матасу_______________________________________________________________________________________________________________
-
Меңгеру______________________________________________________________________________________________________________
-
Қабысу_______________________________________________________________________________________________________________
-
Жанасу_______________________________________________________________________________________________________________
-
Сөз тіркесі білдіретін синтаксистік қатынастар________________________________________________________________________________________________________________
-
Анықтауыштық қатынас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Толықтауыштық қатынас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Пысықтауыштық қатынас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Диалог_______________________________________________________________________________________________________________
-
Монолог______________________________________________________________________________________________________________
-
Сөйлемнің түрлері___________________________________________________________________________________________________________________
-
Хабарлы сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сұраулы сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Лепті сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Бұйрықты сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Сөйлем мүшелері__________________________________________________________________________________________________________________
-
Тұрлаулы мүшелер___________________________________________________________________________________________________________________
-
Бастауыш_____________________________________________________________________________________________________________
-
Дара және күрделі бастауыштар_______________________________________________________________________________________________________________
-
Баяндауыш___________________________________________________________________________________________________________
-
Дара және күрделі баяндауыштар______________________________________________________________________________________________________________
-
Бастауыш пен баяндауыштың байланысы_________________________________________________________________________________________________________________
-
Тұрлаусыз мүшелер___________________________________________________________________________________________________________________
-
Толықтауыш__________________________________________________________________________________________________________
-
Тура толықтауыш_______________________________________________________________________________________________________________
-
Жанама толықтауыш_______________________________________________________________________________________________________________
-
Анықтауыш___________________________________________________________________________________________________________
-
Пысықтауыш__________________________________________________________________________________________________________
-
Сөйлемнің айқындауыш мүшелері__________________________________________________________________________________________________________________
-
Оңашаланған айқындауыш_______________________________________________________________________________________________________________
-
Қосарлы айқындауыш_______________________________________________________________________________________________________________
-
Бірыңғай мүшелер___________________________________________________________________________________________________________________
-
Оқшау сөздер___________________________________________________________________________________________________________________
-
Қаратпа сөз___________________________________________________________________________________________________________________
-
Қыстырма сөз___________________________________________________________________________________________________________________
-
Жай сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Жақты сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Жақсыз сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Жалаң сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Жайылма сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Толымды сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Толымсыз сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Атаулы сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Құрмалас сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Салалас құрмалас сөйлем___________________________________________________________________________________________________________________
-
Ыңғайлас салалас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Себеп-салдар салалас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Қарсылықты салалас____________________________________________________________________________________________________________________
-
Түсіндірмелі салалас____________________________________________________________________________________________________________________
-
Талғаулы салалас____________________________________________________________________________________________________________________
-
Кезектес салалас____________________________________________________________________________________________________________________
-
Сабақтас құрмалас сөйлем____________________________________________________________________________________________________________________
-
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Себеп бағыныңқылы сабақтас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Мақсат бағыныңқылы сабақтас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Аралас құрмалас__________________________________________________________________________________________________________________
-
Көп бағыныңқылы сабақтас___________________________________________________________________________________________________________________
-
Төл сөз________________________________________________________________________________________________________________________
-
Төлеу сөз________________________________________________________________________________________________________________________
-
Автор сөз________________________________________________________________________________________________________________________
-
Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру_________________________________________________________________________________________________________________
-
Ауызекі сөйлеу стилі______________________________________________________________________________________________________________________
-
Дидарластық сөз________________________________________________________________________________________________________________________
-
Полемикалы сөз________________________________________________________________________________________________________________________
-
Көркем әдебиет стилі______________________________________________________________________________________________________________________
-
Ресми іс-қағаздар стилі______________________________________________________________________________________________________________________
-
Публицистикалық стиль_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Ғылыми стиль_____________________________________________________________________________________________________________________
Синтаксис саласына арналған жаттығулар
1-жаттығу . Көп нүктенің орнына жақшада берілген сөзді сабақтас құрмалас сөйлемге айналдыру керек.
1.Мақтаны көтерген нәзік қыз алаңқайлау аралықпен зыр (жүгіру, келу)..., жаңа терген мақтасын атып ұрды.
2.Бетіндегі шып-шып теріне мақтаның ұсақ ұлпалары (жабысу)..., беті де мақта сияқты болып кетіпті.
3.Түнде мылтық (атылу)..., дауысы қатты естілді.
4. Кеше кешке уақытым (болмау)..., сүйікті телехикаямды көре алмадым.
2-жаттығу . Көп нүктенің орнына салалас құрмалас сөйлем болатындай
етіп толықтырыңыз.
1.Бұрын мұрны шолақтау (болу)..., биыл біраз ұзарып қалыпты.
2.Онда талай жастар білім (алу)..., еліміздің әр жерінде еңбекке араласуда.
3. Қыз кітапты партаға (қою)..., оны оқуға кірісті.
4. Болат қарындасына сыйлық (әперу, келу)..., бірақ ақшасы жетпеді.
«Аралас» тобының тапсырмасы.
1.Абай үйге (кіру).., Әбіш конверттегі бар қағазды оқып шыққан еді.
2.Күн (шығу)..., ел тұра (бастау)..., - Нұрлан әлі жоқ.
3.Амантай Серғазыларға (ақылдасу еді)..., Жамантайдың науқасының түрі жаман (болу)... , олар ырық бере қоймады.
4.Білмегенін (білу деп)..., оқушылар ынтығар.
3-жаттығу
Мәтінді оқып шығып, сөз тіркестерін тауып, оларды байланысу түрлеріне қарай талдаңыздар.
«Менің ауылым - «Ақбота» колхозы темір жолдан тоғыз шақырымдай жерде болатын. Ауылдың өкпе тұсында «Оныншы» деп аталатын разъезд бар-ды. Ауыл поселкеге айналып, поселке қала болып үлкейіп жатады. Бұл дүниеде өспейтін разъездер екен ғой. «Оныншы» біздің бала күнімізде разъезд еді. Жігіт болып, соғыстан келгенімде де сол разъезд қалпында алдымнан шықты. Бірақ ол маған шетелдің сәнді қалаларынан әлдеқайда қымбат, әлдеқайда артық еді.
4-жаттығу
Төмендегі нақыл сөздердің мағынасын түсініңіз. Мазмұнын қара сөзбен жазыңыз. Бұйрықты сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыз.
1. Ақ көңіл мен адал ниеттен туған іс әсем болмаса да сүйкімді. Айла мен арамдықтан туған іс, әдемі болса-жиіркенішті.
2. Кей адам кілт етпе келеді. Бірақ ол мінез жас балаға, сұлу әйелге ұлы адамға жарасады. Бұл үшеуінен басқаға біткен қыңырлық-қырсықпен тең.
3. Өзің жақсы болсаң- айналаңда досың көп; жаман болсаң- жалғыз жүресің; орташа болсаң-сен де бір жақсының жанын жағалайсың.
4. Досты сырттан іздеме, жақыннан ізде, өзіңнің ішіңнен, ішкі дүниеңнен ізде. Жаның жақсы, жүрегің жылы, ақылың парасатты болса- іздеген досың алыстан өзі келеді
5-жаттығу
Мәтінді оқыңдар. Мәтіннің мазмұны бойынша бір-біріңе сұрақ қойып, жауап беріңдер.
Тапсырма. Мәтіндегі толықтауыштарды тауып, құрамына, тұлғасына, сөз табына қарай талдаңдар.
Өз басынан кешкен оқиғаларды да мүдірмей, жақсы әңгімелейді. 2. Он үшінші номерлі штурмовикпен Талғат тапсырма орындай бастады. 3. Оған қарай совет самолетінен оқ атылмады. 4. Авиацияда қалыптасқан бұл қағиданы Талғат бірінші боп бұзды. 5. Ол штурмовикпен истребительге шабуыл жасады. 6. Бірақ мұны Талғат ешкімге айтып жатпады. 7. Кешікпей оған мені шақырды. 8. Корпус командирі менімен амандасқан соң, «отыр» деді. 9. -Бұл дивизияның атақты мергені Төлеуғали Әбдібековке берген кеңесі.
Тапсырма. Толықтауыштың түрлеріне сөйлем құраңдар. Тура толықтауышты бір бағанға, жанама толықтауышты бір бағанға жазыңдар.
6-жаттығу
Өздерің ойлап табыңдар.
Берілген баяндауыш бойынша сұрақ орнына тиісті толықтауыш тауып, сөйлем құраңдар.
(кімге?) көмектесемін.
(нені?) орындадым.
(неде?) бар.
(неден?) түстік.
(немен?) таныстық.
7-жаттығу
Мәтінді түсініп оқыңыз. Анықтауыш қызметін атқарып тұрған сөз таптарын ажыратыңыз.
1. Сөйтіп менің студенттік дәуірімнің алғашқы күндері өте бастады. 2. Университетке, оның биік-биік аудиторияларына бойым үйреніп, оқушылардың аты-жөнін біліп, біртіндеп көшелі студент қатарына қосылып келе жаттым. 3. Өстіп отырғанымызда бірнеше минут өтті. 4. Осындай ойлар жалғаса береді. 5. Соғыста жеңіл нәрсе, жұмсақ зат ұстап көрмегендіктен аудиторияда қолыма ілінгеннің бәрі жеп-жеңіл көрініп, не құлатып, не қиратып алатын әдетімнен де айыға түстім. 6. Меңтай үйреткен осы әдіс өмірлік әдет болып кетті. 7. Туған елдің дәмін татқаныма қуандым. 8. Кеудемді лапылдаған бір қуаныш кернеді.
8-жаттығу
Қалай? Қайтіп? Сұрауларына жауап болатын пысықтауыш мүшесі бар 5 мысал ойлап айтыңыздар.
Ол пысықтауыштар:
а) көсемшеден, ә) есімшеден, б) септік жалғаулы есімдерден, в) -дай, дей жұрнағы жалғанған сөз тізбектерінен және еліктеуіш сөздерден болсын.
9-жаттығу
Берілген сөйлемдерді сөйлем түрлеріне ажыратып, синтаксистік талдау жасаңыздар.
Оқытушы келе жатыр. 2. Айнала жым-жырт. 3. Қыздың не сұрағалы отырғанын сезгендей, жүрегім су ете қалды. 4. Бар дәлелімен тайға басқандай етіп көрсетіп отырған бұл кемшіліктерді еріксіз мойындауға тура келеді. 5. Аудитория сілтідей тынып қалған еді. 6. Мен оқып болдым. 7. Біз бұған ішек-сілеміз қата күліп жатырмыз. 8. Екеуінен де маған үзбей келіп тұратын үшкіл хаттар пышақ кескендей тыйылып қалды.
Тапсырма. Сөйлемдерден тұрақты сөз тіркестерін тауып мағынасын түсіндір, сол сөздерді қатыстырып, сөйлемдер құраңыз.
10-жаттығу
-Мәтінді түсініп оқыңыз. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық, морфологиялық талдау жасаңыз. Берілген сөйлемдерді жай сөйлем түрлеріне ажыратып, синтаксистік талдау жасаңыз.
Мұнда шешемнің айтқан бірсыпыра сөздері жазылған. Шешем бастауыш мектепте мұғалімдік қызмет атқарған, сауатты кісі болатын. Оқыған кітаптарының ақ бетіне өз ойларын жазып, тастай салатын. Менің он жасыма дейін біз ауылда тұрдық. Одан соң Риддер деген қалаға көшіп барып, әкем жұмысшы болды. Былтыр ауылға барғанда (әкемнің інісі ауылда тұрады) апам оқыған кітаптардың беттерін бір- бірлеп ақтарып отырып, оның өз қолымен жазған жазуларын мына дәптерге көшіріп алған едім.
11-жаттығу
Мәтінді түсініп оқыңыз. Жай сөйлемдерді бір бөлек, құрмалас сөйлемдерді бір бөлек жазыңыз. Құрмалас сөйлемдерді жасалу жолына және түрлеріне қарай ажыратыңыз.
Оны мен де сездім. 2. Өстіп отырғанымызда бірнеше минут өтті. 3. Шошып тұрмын, алайда ілгері қарай ұмтыла бердім. 4. Меңтайдың алдында жатқан сиясауытты көргенде осы оқиға есіме түсті. 5. Ол қорқып кетті, сондықтан артқа қарай шегіншектеді. 6. Ми айналып жерге түсердей ыстық. 7. Жігіттің қызды жақсы көруінің себептері көп, бірақ оның бәрін ауыз шіркін айтып жеткізе ала ма? 8. Біз кейде қызықты әңгімелер айтып күлеміз, кейде соғыста мерт болған достарымызды ойлап жылаймыз. 9. Басқа қыздар мырс ете қалды. 10. Хатымды бүктедім де, тез почташыға бердім.
12-жаттығу
Берілген сөйлемдерді сабақтас құрмалас сөйлемдердің түрлеріне ажыратыңыз. Синтаксистік талдау жасаңыз, бағыныңқы, басыңқы сыңарларын ажыратып көрсетіңіз.
Бірақ солардың ішінде өз көңіліңе өте ұнап, өзгелерден ыстық болып танылғандары бар. 2. Ал енді ол кітап дүкенге келіп түскенде, сенің қуанышыңда шек болмайды. 3. Оқушы ретінде менің де жан-тәніммен жақсы көрер, өзгелерден ерекше бағалар кітаптарым бар. 4. Отан үшін өз басымды өлімге байлай отырып, мен оларды ажалмен алысуға жұмсадым. 5. Бүркітбаймен қосылып, біржола қалып қояды. 6. Оның ашулы жүзін көрмейін деп, төмен тұқырып алғанмын. 7. Осы кезде үзіліс бітіп, профессор аудиторияға қайта кірді. 8. Меңтайдың ұрыспасына анық көзім жеткеннен кейін, бағана өзі айтқан қызыл көрпенің тарихын білгім келді.
13- жаттығу
Жалаң сөйлемдерді бір бөлек, жайылма сөйлемдерді бір бір бөлек көшіріп жазыңыздар.
Екуеі жүгіріп ала жүгірді.Күн жылынды. Қар еріді. Сейтен үйде жоқ болып шықты.Жұлдыздар көрінбейді.Әлдеқайдан поезд айқайлайды.Поезд жақындады.Станцияның басы олай-бұлай жүгірген адамдарға толған. Поезд кілт тоқтады. Поездан адамдар түсе бастады. Есігі жабық тұр.Дәулет кітаптарды әсіресе көркем әдебиетті көп оқитын.
14-жаттығу Жақты және жақсыз сөйлемдерді теріп жазыңыздар.
Бұланбай қозғалған жоқ.Жолшыбай қалың нөсерге тап болдық. Досанның қайтадан тауға барғысы келді. Сені сынайтын жердің орайы жаңа келді.Абайдың да шек сілесі қатты. Әлден уақыттан кейін жұрт аяғы басылды. Үш аттыға көзі тұсті. Қыран балапаны екеуі ұшып жүреді. Бұл екеуі де кішкентай балалар.
15-жаттығу
Толымды ,толымсыз және атаулы сөйлемдерді ажыратыңыз.
Мен күндіз екі кітап алған едім. Мынауың қандай кітап? Сүйіншіні бізге сіз беріңіз. Ал сүйіншіні өздерің қалаңдар.Бізге сіз күй тартып беріңіз.Мен әуелде айдың туғанын байқамай қалдым. Түн. Бұлт астында жылжыған ай. Жаз. Түн.Айсыз ашық аспан.Қажырлы еңбек етуге тура келеді. Онысына Есенай да ыразылық білдірген жоқ. Шыңболаттың өзі жүйрік қасқа айғырға мінбек екен.
16-жаттығу
Төл сөз бен автор сөзіне байланысты тыныс белгілерін қойыңыз.
1. Аға сержант, қайда жол тартып барасың деді. 2. Орта жолдан қайтып келдім, жолдас лейтенант. 3. Шынымды айтайын ба деді оған Бауыржан. 4. Рас, мүңкіп тұр деді оқ-дәрі иісінің қандай болатынын білмесе де. 5. Өзімше орындадым, Мұхит аға деп орнымнан тұрдым. 6. Қызық екен -ау өзі де деп әркімдер осы тұста сүйсіне үн қатысып қалады. 7. Ендеше мұны газетке басудың керегі жоқ деді әдеби қызметкер. 8. Неге дедім мен абыржып. 9. Жоқ, соны айт деді Зайкүл тақымдап. 10. Жиналыстан неге кетіп қалдыңыздар дедім мен Сәукенге.
Тапсырма. Қарамен жазылған сөйлемге морфологиялық талдау жасап, қалаған 3 сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз.
17-жаттығу
Берілген төл сөздерді төлеу сөзге айналдырыңыздар.
1. -Лашын өліп қалды, -деді тәтем менің сұрағыма жауап беріп. 2. -Бүркітбай сол үш түлкінің ең қызылын басына тымақ қып киді,- деп тәтем сөзін аяқтады. 3. -Өзің сәлемдесуге шебер екенсің ғой,- дедім Танаға әзілдеп. 4. -Бір ұрыста жау қолына түсіп қалдым,- деп бастапты батыр. 5. -Студент болсам да, жұмыс істесем болатын емес, тұрмыс қиын боп барады,- деп шынымды айттым. 6. -Бұл өлең жаза алушы ма еді?-деді Бәкеңнің сөзіне сенбегендей. 7. -Бұл сенің нешінші қаламақың? -деді Шалдуар ақшаны өзіме қайтарып беріп жатып. 8. -Қыздар, маған бір ой келіп отыр, -деді Меңтай бір үзілістің кезінде.
18-жаттығу
Сөйлемдерден бастауыш пен баяндауыш мүшелерді ажыратыңыз.Дара бастауыштың жасалу жолын түсіндіріңіз.
Абай аға,мынау-біздің үйлер. Осынша кең үйде жиналған жүк те жоқ.Бұл ұсынысқа сіздің де тез жауап бере қоюыңыз қиын екенін білем.Ойланыңыз,өлшеңіз жауабын содан кейін бересіз.Табалдырықтан бастап төрге дейін төселген түкті кілемдер табаныңнан тартып былқ-былқ етеді.. Әр ауылдың тұсынан қой-қозысы,сиыр-түйесі,мол жылқылары шұбыртады.Біз болсақ бес-алты қырқаны сыртынан бағып отырмыз.Асқардың олай өткенін вагоннан ешкім сезген жоқ.
19-жаттығу
Анықтауышты тауып сапалық, дара, күрделі түрлеріне талдау жасаңыз
Әсіресе ажымы мол үлкендер пішіні бір қызық хикая тәрізді. Бірақ мөлдіреген моншақтай соншалық таза, сондай сүйкімді және ең ыстық, ең сүйікті баласының аузынан шыққан мына сияқты анық кекесін Абайға аса ауыр тиді. Содан кейін әлгі көрініс үріккен құстай қайтып оралмады. Бұл әңгімені ұйып тыңдай отыра Тұрар кенет селк ете қалды. Жер дүние жап-жасыл, әр түрлі мәнері бар кілем жапқан сықылды.Жаманнан жақсы тумай ма,жаманның көзін жумай ма.Жүйріктерінің тізгінін босатып жіберді.Ұлпа көбік қар жер бетін тегіс жауыпты.Үлкендер шәй ішіп. Қызылдың иіскер қауынын жеп жатқанда Раушан өзінің ботасымен қоштасты. Әр тереңнің түбі бар.
Пунктуация тарауы бойынша
Теориялық бөлім
Пунктуация термині латынның «punctum» - нүкте деген сөзінен алынған.Ол, ең алдымен, тілдегі алфавитке енбейтін графикалық таңбалар жиынтығы,жазу емлелерімен бірге, делгілі мәтінді өз ішінде бір-бірінен айырып түсінуге мүмкіндік беретін және оны графикалық жағынан ұйымдастыратын жазу тілінің негізгі құралы болып саналады;екіншіден, тыныс белгілерін дұрыс қою жөніндегі ережелерді; үшіншіден, тыныс белгілері деген мағынаны білдіреді.Пунктуация-жазу тіліне қызмет ететін шартты таңба.
Нүкте тиянақталған ойды білдіретін хабарлы сөйлемдерден кейін және лепсіз айтылған бұйрық, тілек мәнді сөйлемдерден кейін қойылады.
Сұрау белгісі сұраулы сөйлемдерден кейін қойылады.Сұраулы сөйлем - біреуден жауап күтуді, сұрап білуді мақсат ететін сөйлем. Адам баласы бір-біріне, кейде өзіне-өзі сұрақ қояды.Сұрақ-адам дүниетанымының қозғаушы күші.Сұраулы сөйлемдер сұрау мәнді сөздердің қатысуы арқылы жасалады.
Көп нүкте аяқталмай, айтылмай қалған, іште кеткен ойды тұспалдайды. Автор өзінің мақсатына байланысты ойын аяқтамай қалдырып кетуі де, ол айтуға қолайсыз сөздер соңында көп нүкте (...) қойылады.
Сөйлем ішіндегі ең көп қолданылатын белгінің бірі - үтір.Ол бірыңғай мүшелердің арасына, қаратпа, қыстырма, оңашаланған айқындауыш сөздер мен құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің ара жігіне қойылады.Үтірді қойғанда, тыныс белгілерін қолданудың үш принципін толық есте ұстау керек. Олай болмаған жағдайда, сөйлемдегі ой айқындалмайды, тіпті түсініксіз болып, оқушысына, тыңдаушысына жетпейді...
Практикалық бөлім
-
Сөйлем соңында қойылатын тыныс белгілері __________________________________________________________________________________________________________________________
-
Нүкте________________________________________________________________________________________________________________
-
Сұрау белгісі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Леп белгісі____________________________________________________________________________________________________________________
-
Көп нүкте____________________________________________________________________________________________________________________
-
Сөйлем ішінде қойылатын тыныс белгілері__________________________________________________________________________________________________________________
-
Үтір_________________________________________________________________________________________________________________
-
Бірыңғай мүшелерге байланысты қойылатын үтір_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Қаратпа сөздерге байланысты қойылатын үтір_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Оңашаланған айқындауышқа байланысты қойылатын үтір_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Қыстырма сөздерге байланысты қойылатын үтір_______________________________________________________________________________________________________________________
-
Сызықша_____________________________________________________________________________________________________________
-
Қос нүкте_____________________________________________________________________________________________________________________
-
Жақша_______________________________________________________________________________________________________________
-
Тырнақша____________________________________________________________________________________________________________
Тест сұрақтары
1-нұсқа
1.Төл сөздің тыныс белгісін анықта
Кеше кешке жолдасы Қарқаралыда әлі екі-үш күн боламыз деген болатын.
А) тырнақша, үтір, сызықша
В) қос нүкте, сызықша, леп белгісі
С) қос нүкте, тырнақша, үтір, сызықша
Д) қос нүкте, тырнақша
Е) сызықша, қос нүкте, тырнақша
2.Төл сөзді сөйлем
А) Осы алаңнан қоныс тауып, біз ошақ қаздық.
В) «Амангелдіге» келісімен, бұл арман шыңына жетті.
С) «Табылған ақыл, Мұқа!» - деп, Жарқын айналасына қарады.
Д) Күрең ат - Бөжейдің қыс мінетін аты.
Е) Тәртіп бойынша, мен сіздерге есеп беруге міндеттімін.
3. Бастауыш пен баяндауыштың арасына сызықша қойылатын жерді тап
А) Көңіл кірлесе, сол жаман.
В) Үңгір іші қараңғылана түсті.
С) Сондағы оқитыным Некрасовтың өлеңдері.
Д) Даланы өрлей жүрген ақын Абай әнге салды.
Е) Ұстазың үйде ұйықтап жатыр.
4. Сызықшаның қойылу себебін анықта.
Бұл - үлкен бақыт.
А) Жіктеу есімдік - зат есім.
В) Есімдік - сын есім.
С) Сілтеу есімдігі - зат есім.
Д) Есім - етістік.
Е) Зат есім - зат есім
5. Тыныс белгілері туралы ережелер жинағы қалай аталады?
А) Синтаксис
В) Лексикология
С) Полисемия
Д) Стилистика
Е) Пунктуация
6. Жалпылауыш сөзге байланысты қойылған тыныс белгісін тап
А) Жанат орын ұсынып еді, - отырған жоқ.
В) Балалар, аманбысың, шырақтарым.
С) Ата қоныс - ата мекен.
Д) Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.
Е) Ол ол ма, одан да бетері бар.
7. Қос нүктенің қойылған орнын анықта
Қарт күрсінді: - Ұлым, желік қуыпсың!
А) Қарсылықты салаластың жай сөйлемдері арасына.
В) Мезгіл бағыныңқылы сөйлемнен кейін.
С) Төл сөзден кейін.
Д) Жалпылауыш сөзге қатысты.
Е) Автор сөзінен кейін.
8. Қос нүктенің қай сөзден кейін қойылатынын белгіле
Жалғыз кемдігім хат танымайтыным ғой.
А) жалғыз
В) кемдігім
С) хат
Д) танымайтыным
Е) ғой
9. Үтірдің қойылу себебі.
Оқып білім ал, бөбек!
А) бірыңғай мүше
В) одағай
С) қыстырма сөз
Д) оңашаланған айқындауыш
Е) қаратпа сөз
10. Үтірдің қойылу себебі
Менің ұғуымша, терең сын.
А) Шартты бағыныңқылы сабақтас
В) Толымсыз сөйлем
С) Оқшау сөздер
Д) Қыстырма сөз
Е) Құрмалас құрамындағы жай сөйлем
11. Бірыңғай мүшелердің тыныс белгілерінің дұрыс қойылғанын тап
А) Ол әндер ерлікті де елдікте де сұлулықты да сыйдырған.
В) Ол әндер: ерлікті де елдікте де сұлулықты да сыйдырған.
С) Ол әндер ерлікті де, елдікте де сұлулықты да сыйдырған.
Д) Ол әндер - ерлікті де, елдікте де, сұлулықты да - сыйдырған.
Е) Ол әндер ерлікті де, елдікте де, сұлулықты да сыйдырған.
12. Тыныс белгісі дұрыс қойылған сөйлемді көрсет
А) Көп сөз - күміс - аз сөз, алтын.
В) Көп сөз - күміс; аз сөз - алтын.
С) Көп сөз - күміс, аз сөз - алтын.
Д) Көп сөз, күміс, аз сөз, алтын.
Е) Көп сөз күміс - аз сөз алтын.
13. Қойылмаған тыныс белгіні табыңыз.
Жақсы адам елдің арысы.
А) қос нүкте
В) сызықша
С) үтір
Д) нүкте
Е) сұрақ белгісі
14. Сабақтас құрмалас сөйлемді тап
А) Сауран шаңғыға әуесқойлардың бірі бола тұра, әлі күнге мұншалықты ұзын алқапта, әсіресе мынау еңістікте сырғанап көрген емес.
В) Міне біз де келдік. Кеш те басталды.
С) Мен үй жинап жатырмын, өзің келіп кет.
Д) Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас: қардың суы секілді тез суалар.
Е) Бұл уақыттың ішінде ел де өзгеріп кетті, адамдар да өзгерді.
15. Құрмалас сөйлемді тап
А) Асқар белгілі мерзімде тұрды.
В) Байжан Самарқанға қарап еді, кескіні ыңғайсыздау екен.
С) Жабай жауап қайтара алмады.
Д) Ауылдарыңнан не хабар бар?
Е) Ертең күн жылы, бұлтсыз, жауынсыз болады.
16. Тура мағыналы сөз
А) қара жұмыс
В) қарақағаз
С) қара ниет
Д) қара көйлек
Е) қара сөз
17. Сөздің тура мағынасы
А) Ол менің үлкен балам.
В) Жасың үлкен, жолың үлкен.
С) Үлкенді сыйлай білейік.
Д) Үлкен кісінің сөзін қайда қоясың?
Е) Сірә, үлкен іс қылайын деп жатқан шығар.
18. Диалект сөз
А) Әрлі-берлі
В) кәсіпкер
С) сәукеле
Д) ұжым
Е) маңлай
19. Езулік дауыстылар
А) б,в
В) е, і
С) м, н
Д) ү,у
Е) о,ө
20. Тұйық буын
А) ата-баба
В) ас-су
С) ас үй
Д) ат-тон
Е) алша
21. Тасымалдауға болмайтын сөз
А) еңбек
В) 30 га
С) сулы
Д) километр
Е) жүзім
22. Ұяң дауыссызға аяқталған сөз
А) қыз
В) саң
С) Болат
Д) таң
Е) қыс
23. Орфографиялық заңдылыққа сай жазылған сөз
А) құлұншақ
В) тұлұм
С) көзүлдірүк
Д) бөгет
Е) өзөн
24. Түбір сөз қатаңға бітсе, қосымша қандай дыбыстан басталатынын анықта
А) жіңішке дауыстыдан
В) дауыстыдан
С) қатаңнан
Д) ұяңнан
Е) үндіден
25. Үндестік заңына бағынбайтын сөз
А) сызғыш
В) халық
С) Астана
Д) Қарағанды
Е) ауызекі
2-нұсқа
1. Емле бойынша дұрыс жазылған күрделі жалқы есім
А) «балдырған» журналы
В) балдырған журналы
С) Менің атым Қожа хикаяты
Д) «абай жолы» романы
Е) «Абай жолы» романы
2. Термин сөздер
А) Отарба, ұрын бару
В) диалект, садақ
С) эвфемизм, дисфемизм
Д) адырна, найза
Е) сауыт, айбалта
3. 60-70-тей адам жиналды деген сөйлемдегі сан есім түрін белгіле
А) реттік
В) жинақтық
С) болжалдық
Д) топтау
Е) есептік
4. Есімшенің септелген түрі
А) береке, немере
В) күліп, барғансың
С) сонау, аналардың
Д) оқуға, сенімен
Е) береріме
5. Негізгі үстеу
А) жылдам
В) күні бүгін
С) жоғары-төмен
Д) жаздыгүні
Е) балаша
6. Шылауды көрсет
А) жөнінде, беу
В) қатар, гөрі, беу
С) ғана, сайын, әрі
Д) сықылды, әлі
Е) шамалы, қысқасы
7. Еліктеу сөз
А) уақыт
В) ерлік
С) сауық
Д) жылп
Е) көрік
8. «Шапқан сайын үдей беру» күрделі сөзінің бағыныңқы сыңары
А) шапқан сайын
В) шапқан үдей
С) сайын үдей
Д) сайын беру
Е) үдей беру
9. Ашық дауыстылардан құралған сөз
А) Көкшетау
В) Ынтымақ
С) Егіз
Д) Сегіз
Е) Ырыс
10. Дара бастауышы бар сөйлем
А) Еңбегің еш кетпес деп ойлаймын.
В) Еңбек түбі - береке.
С) Шу өңірі өнімді мол береді.
Д) Сегіз қырлы, бір сырлы.
Е) Үш салт атты жүріп келеді.
11. Жай сөйлемнің қай түрі
Қаңтар, 1917 жыл.
А) атаулы
В) жалаң
С) жақсыз
Д) жақты
Е) жайылма
12.Салалас құрмалас сөйлем
А) Жер үрлеген сайын, сапырылысып түскен сары жапырақ жер бетін жасырып жатыр.
В) Ел сүйсе, ер де сүйеді.
С) Теректер мен қайыңдардың шық басқан су жапырақтары табан астында былпылдап жатыр, басқан аяқтың тықыры білінбейді.
Д) Еңбек қылсаң, қара жер де береді, сені құр тастамайды.
Е) Үсен манағы пышақтың сыртымен тасқа қатты ұрып еді, от шығып, мақта тұтанды.
13. Бұйрықты сөйлемді тап
А) Халықтан қайырымдылықты, қариядан байымдылықты үйрен
В) Сүйіп істеген іс шаршатпайды.
С) Мәуелі ағаш майысқақ.
Д) Құс балапаны үшін тұзаққа түседі.
Е) Өлеңі де жақсы екен.
14. Сөйлем мүшесі болып есептелмейтін оқшау сөз
А) етіс
В) сын есім
С) зат есім
Д) есімдік
Е) қаратпа
15. Тыныс белгісі дұрыс қойылған төл сөзі бар сөйлем
А) - Сыйласқанға ештеңе жетпейді екен! деді Бейсен.
В) - Сыйласқанға ештеңе жетпейді екен!, деді Бейсен.
С) - Сыйласқанға ештеңе жетпейді екен, деді Бейсен.
Д) - Сыйласқанға ештеңе жетпейді екен! - деді Бейсен.
Е) - Сыйласқанға ештеңе жетпейді екен!: - деді Бейсен.
16. Одағайды көрсет
А) Өзімдікі болса игі еді.
В) Охо, өлкемдегі өмір қандай!
С) Балам, ойымды таба алмадың.
Д) Мынау не деп тұр?
Е) Қой деймін, бала.
17.Сөйлемдерден омоним сөздерді тап
А) Аш жүру - денсаулыққа зиян. Қарның ашты ма?
В) Диктантты сауатты жаз. Жаз ерте шықты.
С) Жұмыс істейді. Мен жұмысымды бітірдім.
Д) Жазда Ыстықкөлге барамын. Маған жаз айы ұнайды.
Е) Қаладағы тіршілік қызық екен.
18. Антоним сөзі бар мақал-мәтел
А) Ақылың аз, ашуың көп болса - қор боласың.
В) Татулық - табылмас бақыт. С) Адал достық алтыннан да қымбат.
Д) Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады. Е) Ашуың келсе, қолың тарт.
19. Қате жазылған сөз.
А) Айдана
В) Өнерпаз
С) Даурен
Д) Кітап
Е) Бөдене
20. Дауысты дыбыстардың жасалуы
А) Өкпедегі ауаның кедергіге ұшырап шығуына.
В) Езудің кейін қарай ашылуынан.
С) Тілдің ілгері қарай созылуынан.
Д) Жақтың тар ашылуынан.
Е) Өкпедегі ауаның кедергісіз шығуынан.
21. «Еңбекшілер» деген сөздің қай буынына екпін түсіп тұр
А) еңбек
В) ші
С) бек
Д) лер
Е) ең
22. Тасымалдауға болмайтын сөз
А) туған
В) етіс
С) жаздық
Д) қағаз
Е) тұйық
23. Бөлек жазылатын сөз
А) ешқайда
В) әлдекім
С) әруақытта
Д) әркім
Е) кейбір
24. Айтылуда өзгеріске түсетін сөз
А) ақ ешкі
В) терең ой
С) дыбыс
Д) бақ қону
Е) синоним
25. Сөз аралығындағы ілгерінді ықпал
А) Орынбай біліммен озады.
В) Тоқсан жасқа толды.
С) Білім басы - бейнет, соңы - зейнет.
Д) Ат екі күн иесін күтті.
Е) Жолдың екі жағы - биік.
3-нұсқа
1. Үндестік заңына бағынбайтын қосымша
А) өнер, жұмыс, есім
В) ықыласпен, әкетай, балгер
С) клубқа, заводта, қонаққа
Д) мектепте, отынды, қонақтар
Е) жазықсыз, қыздарға, жүгірші
2. Қосымшаның түбір сөзге дұрыс жалғанған түрі
А) грамы
В) граммі
С) грамі
Д) граммы
Е) грамми
3. Көмекші есім
А) ауыл
В) тау
С) өзен
Д) кітап
Е) маңы
4. Күрделі сын есім
А) қатты
В) сары
С) аппақ
Д) күрең
Е) түнгі
5. Жинақтық сан есім
А) бәрі біркелкі
В) бес-бестен
С) оқып отыр, жеп отыр
Д) алтау, біреу
Е) отыз екі, жүздеген
6. Өздік есімдікті тіркес
А) бірер елік
В) өз баласы
С) жүз шамалы
Д) қос қыран
Е) көркем дүние
7. Қимыл мағынасын білдіретін сөз
А) қызыл, ақ, көк
В) паһ-паһ, ойпырай
С) күлкі, мінез, ой
Д) біреу, екі, үш
Е) күлу, оқы, тоқу
8. Күрделі үстеу
А) төмен
В) бұрын
С) тез
Д) жорта
Е) ендігәрі
9. «Биік қорған» тіркесіндегі басыңқы сыңар
А) сын есім
В) зат есім
С) есімдік
Д) сан есім
Е) етістік
10.Сілтеу есімдігі
А) әне
В) және
С) енді
Д) әлді
Е) әрі
11. Бұйрықты сөйлем қандай мағынада қолданылады.
А) талап ету
В) сұрау
С) хабарлау
Д) жалыныш
Е) көңіл күй білдіру
12. Ыңғайлас салалас сөйлем
А) Бүгін мені күткендердің саны есепсіз.
В) Күн шықты.
С) Сиырының тұқымы да жақсы, бабы да жақсы екен.
Д) Тіл - ұлтымыздың қасиетті қазынасы.
Е) Дегенмен үйге ерте келгендіктен, бәріне үлгердім.
13. Қаратпа сөз
А) Алдарыңнан ақ жол болсын, ардагерлер.
В) Расында, ол келе алмады.
С) Екі бесіміз - он.
Д) Ертең де, бүгін де бара алмаспын.
Е) Отыз - алтыға қалдықсыз бөлінеді.
14. Үтірдің қойылу себебі
Уай, шіркін, ән деп осыны айт!
А) қаратпа
В) одағай
С) қыстырма
Д) бірыңғай мүше
Е) төл сөз
15. Жай сөйлем
А) Жерге көк шығысымен, төлдерді жайылымға жіберді.
В) Ауыл тауға көшкенде, ол қалаға кетіп еді.
С) Үйге үлкендер де, кішілер де көңілді кірді.
Д) Оны танығанмен, Сәуле сыр бермеді.
Е) Жаз шыққанда демалысқа шығайын деп едім, бірақ болмады.
16. Тыныс белгісі дұрыс қойылған көп құрамды төл сөз
А) - Мың-мың рахмет, атажан, - деді Гүлжан қуанып, Дос болса сіздей болсын, Мен жыламаймын, қуанам!
В) - Мың-мың рахмет, атажан!, деді Гүлжан қуанып - Дос болса сіздей болсын. Мен жыламаймын, қуанам!
С) - Мың-мың рахмет, атажан: деді Гүлжан қуанып, Дос болса сіздей болсын, Мен жыламаймын, қуанам!
Д) - Мың-мың рахмет, атажан! - деді Гүлжан қуанып: - Дос болса сіздей болсын. Мен жыламаймын, қуанам!
Е) - Мың-мың рахмет, атажан деді Гүлжан қуанып - Дос болса сіздей болсын. Мен жыламаймын, қуанам!
17. Орфография бойынша жазылған сөз
А) қойайын
В) қояйын
С) қойяйын
Д) қояйың
Е) қойайн
18.Тәуелді жалғаулы сөз
А) ауылдың адамы
В) қалаға бару
С ) бүлдірген теру
Д) адамды құрметтеу
Е) жауап беру
19.Кейінді ықпал
А) орын
В) сөзшең
С) орман
Д) өнерпаз
Е) күндік
20.Ілгерінді ықпал
А) мәдениет
В) жанбады
С) добым
Д) машина
Е) Қамысбай
21.Үндестік заңына бағынбай тұрған сөз
А) лауазым
В) бөлінгіш
С) Темірқазық
Д) Өлеңдер
Е) үнемшілдік
22. Тасымалдауға болатын сөз
А) тарс
В) төрт
С) басты
Д) бұлт
Е) қант
23.Тұйық буын мен бітеу буыннан жасалған сөз
А) аспап
В) сана
С) сатқын
Д) кербез
Е) кереге
24.Омоним бола алмайтын сөз
А) бастық
В) көр
С) сөз
Д) ат
Е) сол
25. Омоним болатын сөз қайсы?
А) ауыз
В) құлақ
С) от
Д) балшық
Е) сау
4-нұсқа
1.Антоним сөздер
А) ұятсыз-көргенсіз
В) шайқасу-шайнау
С) үміт ету-күдер үзу
Д) шалағай-жаңғалақ
Е) хат-хабар
2.Ауыспалы мағынада қолданылып тұрған сөз
Ниетің қисық болса, ағайынға өкпелеме.
А) ниетің
В) қисық
С) болса
Д) ағайынға
Е) өкпелеме
3.Диалект сөз
А) бөз, боз
В) көпшік, дарбаза
С) қара, ат
Д) оның, соған
Е) орман, тоғай
4.Архаизмге жататын сөз
А) ғарышкер
В) балмұздақ
С) қорамсақ
Д) әңгелек
Е) сүт
5.Көмекші есімді тіркес
А) орман іші
В) ауылдың малы
С) баланың бесігі
Д) Сәуленің қуыршағы
Е) Зәуренің болашағы
6.Сапалық сын есім
А) сүтті сиыр
В) малды ауыл
С) үлкен үй
Д) құмды жер
Е) қарлы қыс
7.Сын есімнің салыстырмалы шырай түрі
А) жеп-жеңіл
В) ауыр
С) ірірек
Д) қара
Е) ашық
8.Жіктеу есімдігі
А) Біз
В) кімдер
С) өзім
Д) бәрі
Е) бәріміз
9.Шығыс септігінде тұрған сілтеу есімдігі
А) маған
В) онымен
С) бұдан
Д) бізден
Е) сенен
10.Ырықсыз етіс жұрнағы жалғанып тұрған сөз
А) шапты
В) шабылды
С) шабысты
Д) шаппады
Е) бақты
11.Дара етістік
А) Марат жаңа келді.
В) Балалар ойнап жүр.
С) Төрт жердегі төрт - он төрт.
Д) Оның түсі сары.
Е) Оның киімі әдемі.
12.Мезгіл үстеумен тіркескен тіркес
А) ежелден таныс
В) тауып алды
С) отыз адам
Д) жаңа киім
Е) жақсы белгі
13.Анықтауыш қатыспаған тіркес
А) Терезенің көзі
В) Жақсыдан үйрен
С) Бидайдың сабағы
Д) шаңырақтың ағашы
Е) Мараттың ойыншығы
14.Демеулік шылаулы тіркес
А) Тек қана сен кел.
В) Өзгелерге де риза.
С) Балалармен бірге.
Д) Сенен бұрын.
Е) Оған дейін.
15.Қиысуды көрсет.
А) жолда жатты
В) әдейі бармау
С) сіздер жеткіншексіздер
Д) түнімен жүрді
Е) ермек үшін жазу
16.Біріккен сөз
А) жасампаз
В) өндіріс
С) жолсерік
Д) алынған
Е) тапсырды
17.Одағай сөзге байланысты қойылып тұрған тыныс белгіні көрсет
А) Ойбай Жақа-ау ол - Жоламанның дүмпуі ғой.
В) Ойбай Жақа-ау! Ол, Жоламанның дүмпуі ғой.
С) Ойбай, Жақа-ау! Ол - Жоламанның дүмпуі ғой.
Д) Ой бай, Жақа-ау, Ол - Жоламанның дүмпуі ғой.
Е) Ойбай - Жақа-ау ол Жоламанның дүмпуі ғой.
18.Қаратпа сөз
А) Қой, не болса да кетейік.
В) Мейманым, жақсы жатып, жай тұрдың ба?
С) Таныды да таң болды.
Д) Дала тақыр, бірақ тығыз бетегемен жайнаған.
Е) Тәк-тәк, айтпа енді.
19.Төл сөзді сөйлем
А) Сен дегенде сөз бар ма?
В) Әй дер әже, қой дер қожа жоқ.
С) балалардың соңғы ермегі - «Ақсүйек», «Соқыр теке».
Д) «Осы күні сол ара жайнаған қызыл гүл», - дейді.
Е) Сауатты болу дегеніміз - дұрыс жазып, дұрыс сөйлеу.
20.Дұрыс жазылған сөз
А) Кең маңлай
В) Кеңмаңлай
С) Кеңмаңдай
Д) Кеңмаңылай
Е) Кең маңдай
21.Хабарлы сөйлем
А) Жауап берсең ше.
В) Сен қашан келесің.
С) Балалар далада ойнап жүр.
Д) Әттең, кешігіп қалдың-ау.
Е) Келгеніңе қанша болды.
22.Бастауыштан кейін қойылған сызықшаны тап
А) Қыздардың үлкені Зайра да, кішісі - Сара.
В) Қыздардың үлкені - Зайра да, кішісі - Сара.
С) Қыздардың - үлкені Зайра да, кішісі Сара.
Д) Қыздардың үлкені Зайра да - кішісі Сара.
Е) Қыздардың - үлкені Зайра, кішісі Сара.
23. Жұрнақ жалғанған сөз
А) сандықша
В) кітаптар
С) жерлерге
Д) дәстүрмен
Е) адамда
24. Көптік жалғауының дұрыс қолданылмауы
А) қыздар
В) студенттер
С) он оқушылар
Д) көліктер
Е) жауаптар
25. Архаизм сөз
А) саяжай
В) бағдаршам
С) сыңсу
Д) жусан
Е) қаламақы
5- нұсқа
1. «Сұлу» сөзінің синонимін табыңыз.
А) Әдепті.
В) Әдемі.
С) Сыпайы.
D) Мықты.
Е) Салмақты.
2. Буын түрін анықтаңыз.
A) Тұйық.
В) Жалғау.
С) Жалаң.
D) Буын.
Е) Тасымал.
3. - дар, - дер, - тар, - тер, - лар, - лер жалғаудың қай түріне жататынын көрсетіңіз.
А) Септік.
В) Жіктік.
D) Көптік.
C) Тәуелдік.
Е) Етістік.
4. Төл сөзді сөйлемді белгілеңіз.
А) Сен дегенде сөз бар ма?
B) "Келешек - өткен тарихты қорғау", - дейді Олжас Сүлейменов.
С) Балалардың соңғы ермегі -"Ақсүйек", "Соқыр теке".
D) Сауатты болу дегеніміз - дұрыс жазып, дұрыс сөйлеу.
Е) Әй дер әже, қой дер қожа жоқ.
5. Берілген сөйлемді дұрыс аяқтаңыз. 25 қазан -...
А) Ынтымақ күні.
В) Конституция күні.
С) Тәуелсіздік күні.
D) Республика күні.
Е) Жеңіс күні.
6. Қазақстанның көне қаласын белгілеңіз.
А) Астана.
В) Орал.
С) Ақтау.
D) Отырар.
Е) Атбасар.
7. Зергерлік бұйымдарды белгілеңіз.
А) Алаша, көрпе, төсеніш.
В) Кесе, қасық, пышақ.
С) Кітап, дәптер, қалам.
D) Шолпы, білезік, сырға, қапсырма.
Е) Қару - жарақ, ер - тұрман, қоржын.
8. Қазақ халқының ұлттық ойынын белгілеңіз.
А) Шахмат.
В) Дойбы.
С) Баскетбол.
D) Тоғызқұмалақ.
Е) Лото.
9. Күзден кейін келетін жыл мезгілін көрсетіңіз.
А) Апта.
B) Қыс.
С) Жаз.
D) Күз.
Е) Көктем.
10. «Қоян жүрек» фразеологизмінің антонимін табыңыз.
A) Қорқақ.
В) Әлсіз.
С) Салмақты.
D) Батыр.
Е) Күшті.
11. Синонимдік қатарды көрсетіңіз.
А) Іс, сапар.
B) Кінәлі, айыпты.
С) Апару, әкелу.
D) Жүмысшы, оқушы.
Е) Мәртебелі, сыйсыз.
12. Жалғауы ұяң дауыссыздан басталып тұрған сөзді табыңыз:
А) Оқушылар.
В) Көйлектер.
С) Қонақтар.
D) Қайындар.
Е) Дәптер.
13. Тек үнді дауыссыздары бар сөзді табыңыз.
А) Сапар.
В) Айман.
С) Алпыс.
Б) Азат.
Е) Аймақ
14. Сөйлемдегі есімдіктердің түрін анықтаңыз: Мен ешқашан елімді сатпаймын!
А) Сілтеу, жалпылау.
В) Жіктеу, болымсыздық.
С) Жіктеу, сілтеу.
D) Жалпылау, белгісіздік.
Е) Жіктеу, өздік.
15. Шартты райлы етістікті табыңыз.
А) Ертең мектепке кел.
В) Содан кейін мені сына.
С) Өзің білесің, біз момын шаруамыз.
D) Бір көрсем, арманым болмас еді.
Е) Жүкті шешпе, үйді әуре қыласың.
16. Жалғаулық шылау қатысқан сөйлемді анықтаңыздар
А) 22 наурыз күні біз демаламыз.
В) Табиғатты аялайық.
C) Біресе мәтін оқимын, біресе теледидар қараймын.
D) Табиғат адамға бәрін береді.
Е) Наурыз көжеге жеті түрлі дәм қосады.
17. Баяндауышты табыңыз.
Күзде жыл құстары жылы жаққа ұшып кетеді.
А) Күзде.
В) Жыл құстары.
С) Жылы.
D) Ұшып кетеді.
Е) Жакқа.
18. Қазақ халқын жоңғарлардан қорғаған батырды табыңыз.
А) Тоқтар.
В) Мәншүк.
С) Бауыржан.
D) Райымбек.
Е) Талғат.
19. Қазақ халқының ежелгі баспанасын табыңыз.
А) Шалаш.
В) Кірпіш үй.
С) Киіз үй.
D) Саман үй.
Е) Коттедж.
20. Бірыңғай тұйық буынды сөздерді көрсетіңіз.
А) Ең, өте, тым.
В) Аш, ат, от.
С) Есім, мысал, көп.
D) Ал, жай, көр.
Е) Ет, кет, аса.
21. Тәуелденген сын есімді табыңыз.
А) Айтарың бар ма?
В) Сенің балаң.
С) Ешкімің жоқ.
D) Жақсың қайсы?
Е) Біреуің кел.
22. Реттік сан есім нені білдіретінін көрсетіңіз.
А) Заттың санын бөлшектеп көрсетеді.
В) Заттың дәл нақты санын білдіреді.
С) Заттың санын топтап көрсетеді.
D) Заттың реттік санын білдіреді.
Е) Заттың санын жинақтап көрсетеді.
23. «Бала» сезіне қосылатын қосымшаны анықтаңыз.
А) - шы.
B) - лық.
С) - тың.
В) - лік.
Е) - ші.
24. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің сұрағын табыңыз.
A) Қашанға дейін?
В) Не себепті?
С) Неге?
В) Неліктен?
Е) Не мақсатпен?
25. Жекіру одағайын табыңыз.
А) Әттеген - ай.
В) Беу.
С) Тәйт.
D Рахмет.
Е) Моһ - моһ
6-нұсқа
1. Синоним сөздерді табыңыз.
А) Бас, аяқ.
В) Мұғалім, оқушы.
С) Бас, жақ.
D) Әдемі, сұлу.
Е) Үлкен, кіші.
2. Буынға бөлінбейтін сөзді белгілеңіз.
A) Серт.
В) Уәде.
С) Болжам.
Б) Қағида.
Е) Ереже.
3. Сұрау есімдіктерін көрсетіңіз.
А) Кім, не.
В) Ешкім, ештеңе.
С) Ешқашан, ешбір.
D) Олар, сендер.
Е) Анау, мынау.
4. Сөйлем мүшелерінің санын анықтаңыз
A) 5.
B) 4
С) 3.
D) 2.
Е) 6.
5. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туының авторын анықтаңыз.
А) Мұзафар Әлімбаев.
В) Шотаман Уәлиханов.
С) Шәкен Ниязбеков.
D) Қадыр Мырза - Әлі.
Е) Жандарбек Мәлібекұлы.
6. Берілген сөйлемді дұрыс аяқтаңыз. 25 қазан -...
А) Ынтымақ күні.
B) Конституция күні.
С) Тәуелсіздік күні.
D) Республика күні.
Е) Жеңіс күні.
7. Зергерлік бұйымдарды белгілеңіз.
А) Алаша, көрпе, төсеніш.
В) Кесе, қасық, пышақ.
С) Кітап, дәптер, қапам.
D) шолпы, білезік, сырға, қапсырма.
Е) Қару - жарақ, ер - тұрман, қоржын.
8. Әбунасыр Әл - Фарабидің туған қаласын көрсетіңіз.
А) Дамаск.
B) Самарқанд.
С) Тараз.
D) Отырар.
Е) Сайрам.
9. Күзден кейін келетін жыл мезгілін көрсетіңіз.
А) Апта.
В) Қыс.
С) Жаз.
D) Күз.
Е) Көктем.
10. Сездің басында кездеспейтін дауыссыз дыбыстарды көрсетіңіз.
А) Ж, 3.
В) У, X.
С) Ң, Й.
D) Л, Р.
Е) Ғ, Г.
11. Ұяң дауыссыздан басталған қосымшаны табыңыз.
А) Терезелер.
B) Баласыңдар.
С) Қызға.
D) Доптың.
Е) Жастығымыз.
12. Дара сын есімді көрсетіңіз.
А) Ақ.
В) Қара ала.
С) Қара көк.
D) Қызыл сары.
Е) Ақ ала.
13. Реттік сан есімді табыңыз.
А) Он бір.
В) Он - он бес.
С) Екі бүтін оннан үш.
D) Он бірінші.
Е) Отыз тоғыздан.
14. Туынды түбірді анықтаңыз.
А) Жол.
В) Тазалық.
С) Сынып.
D) Жаңа.
Е) Бол.
15. Туынды зат есімді анықтаңыз.
Оқытушы.
В) Ғалым.
С) Ел.
D) Жол.
Е) Қыз.
16. Қалау райлы етістіктің жұрнағын көрсетіңіз.
А) - а, - е, - й.
В) - са, - се.
С) - мын, - мін.
D) - ғы, - п.
Е) - ның, - нің.
17. Жалғаулық шылау қатысқан сөйлемді анықтаңыздар
А) 22 наурыз күні біз демаламыз.
В) Табиғатты аялайық.
C) Біресе мәтін оқимын, біресе теледидар қараймын.
D) Табиғат адамға бәрін береді.
Е) Наурыз көжеге жеті түрлі дәм қосады.
18. Оқшау сөздер түрлерін анықтаңыз.
A) Қыстырма сөз, қаратпа сез, одағай.
В) Шылау, үстеу.
С) Жалғаулықтар, демеуліктер.
D) Жұрнақтар, септіктер.
Е) Қыстырма сөз, қос сез.
19. Арал теңізінің солтүстік - батыс бөлігінде орналасқан қорықты көрсетіңіз. А) Қорғалжын.
В) Ақсу - Жабағалы.
C) Барсакелмес.
Б) Наурызым.
Е) Алматы.
20. Тура мағыналы сөзді табыңыз.
А) Суық сөз.
В) Ыстық ықылас.
С) Ақ ниетті.
D) Жақсы адам.
Е) Терең ойлы.
21. Антоним сөздерді табыңыз:
А) Биік, аласа.
В) Кілтпен ашты.
С) Әдепті бала.
D) Әдейі, арнайы.
Е) Қалаға барды.
22. Дауыстылардың тілдің қатысына қарай түрлерін белгілеңіз.
А)Жуан, жіңішке.
В) Қатаң, ұяң.
C) Езулік, еріндік.
D) Үнді, қатаң.
Е) Ашық, қысаң.
23.. Жақсыз сөйлемді анықтаңыз.
А) Қорықта көптеген орман - тоғайлар бар.
В) Марқакөлдің суы таза, тұщы.
С) Бүгінгі Түркістан - үлкен, әсем қала.
D) Анасын баладан айыруға болмайды.
E) Арқалықтың тарихында ерекше қадірлі жерлер бар.
24. Сабақтас құрмалас сөйлемнің қай түріне жататын анықтаңыз. Ол жақсы
оқыса, университетке түседі.
А) Қарсылықты.
B) Шартты.
С) Себеп.
D) Мақсат.
Е) Мезгіл.
25. Одағайы бар сөйлемді көрсетіңіз.
А) Қазіргі кезде интернет ешкімге де таң емес.
В) Жастардың көбі жеңіл музыканы ұнатады.
С) Интернет жүйесі арқылы жүздеген елдермен байланыса аласың.
D) Ах! Болат сен кешегі гала-концертті көрдің бе?
Е) Билл Гейтс - қазір дүниедегі ең бай адам.
7-нұсқа
1. Синонимдік қатарды көрсетіңіз.
А) Зор, үлкен.
В) Бай, кедей.
С) Пайдалы, зиян.
D) Туған, қайтыс болған.
Е) Кең, тар.
2. Үнді дыбыстары бар сөзді табыңыз.
A) Наным.
В) Жаға.
С) Отбасы.
Б) Көкжиек.
Е) Бастық.
3. Үнді дауыссыздарды көрсетіңіз.
А) Ң, Р, Л, М...
В) С, У, Ш, Ң...
C) K, Л, М, Н...
D) И, Ң, В, Г...
Е) Р, Л, М, И...
4. Тұйық буынды сөздерді көрсетіңіз.
А) Марал, қант.
В) Өрт, ас.
C) Бұғы, ұлт.
D) Жоқ, от.
Е) Арқа, көңілге.
5. Сын есімі бар сөз тіркесін табыңыз.
А) Анау бала.
B) Менің әжем.
С) Алты адам.
D) Әдемі қыз.
Е) Жеті қыз.
6. Пысықтауышты табыңыз.
"Биыл Қазақстан тәуелсіздігінің 16 жылдығын тойлады.
А) Тойлады
В) Қазақстан
C) Тәуелсіздігінің
D) Биыл
E) 16 жылдығын
7. Қазақстан Республикасының Ата заңы қашан қабылданды?
A) 1995 ж.
В) 1998 ж.
С) 2001 ж.
D) 2003 ж.
Е) 1994ж.
8. Мақалды толықтырыңыз: «Отанс... - ормансыз бұлбұл»
А) аспан.
B) ер
С) адам.
D) жер.
Е) ел.
9. Әбілхан Қастеев кім екенін анықтаңыз.
А) Ғалым.
B) Суретші.
С) Қоғам қайраткері.
D) Жазушы.
Е) Ақын
10. Синоним сөздерді көрсетіңіз.
А) Туылу, дүниеге келу.
В) Терең, саяз.
C) Жүрек, сезім.
D) Ортаншы, кіші.
Е) Таразы, тартылу.
11. «О» дыбысы қандай дыбыс екенін анықтаңыз.
А) Жіңішке дауысты.
В) Езулік дауысты.
С) Сөздің кез келген буынын талғамайды.
D) Ашық дауысты,
Е) Қысаң дауысты.
12. Жұрнағы бар сөзді анықтаңыз.
А) Мемлекетте.
В) Мемлекеті,
C) Мемлекеттік.
D) Мемлекеттің.
Е) Мемлекетім.
13. Болымсыздық есімдігін белгілеңіз.
А) Әрне, қайбір.
B) Ешкім, ешқайсысы.
C) Бірдеме, біреу.
D) Өзің, өздері.
Е) Түгел, тегіс.
14. Қалау райда тұрған сөзді табыңыз.
А) Айтқым келеді.
В) Айтуға болады.
С) Айтқан.
D) Айтса.
Е) Айтып отыр.
15. Мезгіл пысықтауышты табыңыз.
A) Далада қар бар.
B) Бұлар қыста келіп кеткен.
С) Бостандық өздігімен келмейді.
D) Ауыл жастар мұндай затқа қызықпайды.
Е) Олар Абаймен көп ақылдасты.
16. Атаулы сөйлемді көрсетіңіз.
А) Мен әлі отырмын.
В) Көктем.
С) Мен ояумын.
D) Таң атып келеді.
E) Айнала жап - жасыл екен
17. Б. Момышұлы кім екенін көрсетіңіз.
А) Сазгер.
B) Суретші.
C) Жауынгер - жазушы.
D) Әнші.
Е) Қайраткер.
18. Қазақтың ұш жүзінің басын қосқан ханды анықтаңыз.
А) Кенесары хан.
В) Әбілхайыр хан.
С) Қасым хан.
D) Абылай хан.
Е) Тәуекел хан.
19. Мектепті бітіргенде оқушы қандай білім алатынын анықтаңыз.
А) Кәсіби білім.
В) Арнайы орта.
С) Жоғары білім.
D) Орта білім.
E) Бастауыш білім.
20. "Білім кілті - тіл" дұрыс аудармасын көрсетіңіз.
A) Знание - сила
В) 3нание ключ к языку.
С) Язык и знания сила
D) язык ключ к знаниям
E) Люби и береги свой язык.
21. ЕсептІк сан есімді табыңыз.
A) Төртінші.
B) Сегізінші.
С) Он.
D) Үш - үштен.
Е) Алтау.
22. Қыстырма сөзді табыңыз.
А) Ой.
В) Мүмкін.
С) Әкем.
D) Сары.
E) Тоғыз.
23. Мақсат бағыныңқы сабақтасты табыңыз.
А) Қонақтарға әр түрлі базарлық алу үшін, біз бірнеше дүкендерді араладық.
В) Мен барғанша, ол кетіп қалды.
С) Күн жылы болады деп, біз серуенге шықтық.
D) Ол келіссе, біз кешке киноға барамыз.
Е) Оқушылар келген соң, сабақ басталды.
24. Одағай қандай сезімді білдіреді, анықтаңыз. Бәрекелді, әжем базарлық әкелді!
А) Бұйыру.
В) Жекіру.
С) Шақыру.
D) Көңіл - күй.
Е) Қайталау.
25. Қазақстанмен шектескен мемлекеттерді көрсетіңіз.
А) Әзірбайжан, Ресей, Литва, Иран, Ауғанстан
B) Ресей, Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Қытай.
С) Түркіменстан, Әзірбайжан, Иран, Ауғанстан.
D) Өзбекстан, Қырғызстан, Иран, Ауғанстан.
Е) Қытай, Ресей, Ирак, Ауғанстан.
8-нұсқа
-
Көнерген сөзді табыңыз
А) Сәукеле
В) Кереует
С) әуежай
Д) диалект
Е) үнтаспа
2. Тілдің қатысына қарай дауысты дыбыстардың нешеге бөлінетіндігін көрсетіңіз
А) 1
В) 3
С) 2
Д) 4
Е) 5
3. Буынға дұрыс бөлінген сөзді белгілеңіз
А) шаһ-арын, т-ары
В) та-был-ған, ар-дақ
С) бұқа-ра, о-шақ
Д) қау-ын, си-ыр
Е) ауыл-да, арбак-еш
4. Орфографиялық ережеге сай жазылмаған сөзді табыңыз
А) көңілді
В) көңілсіз
С) қатыңқы
Д) құламалы
Е) құзұрлы
5. Анатомиялық атау ұғымындағы біріккен сөзді табыңыз
А) септесу
В) себелеу
С) сегізаяқ
Д) серіктес
Е) сегізкөз
6. Еліктеуіш қатарын анықтаңыз
А) жарқ-жұрқ, ербең, ажыраң
В) болпаң, елпең, кіржің
С) адыраң, едірең, сидаң
Д) шаң-шұң, пыр-пыр
Е) қалт, жалт, далаң-далаң
7. Заттық ұғымды білдіретін синонимдерді көрсетіңіз
А) көңілсіз, ықылассыз
В) күдіктену, шүбәлану
С) уақыт, мезгіл
Д) зерек, алғыр
Е) абайсызда, қапыда
8. Антоним сөздерді табыңыз
А) семіз, арық
В) жүректілік, батырлық
С) бүйрек, ағза
Д) қамқорлық, көмек
Е) әсем, сұлу
9. Көмекші есімді қатарды табыңыз
А) Әсемпаз болма әрнеге
В) Немересін алдына алған кәрі әже ақырын бесік жырын айтады
С) Бір қағазды алып, тесіле оқыды
Д) «Жанға жан, қанға қан!»-ұран болды
Е) Ауылдың малы қалың орман екен.
10. Салыстырмалы шырай жұрнақтарын ажыратыңыз
А) -қы,-лы,-сыз,-лық,-қор
В) -малы,-ек,-ақ,-шек
С) -у,-ған,-ген,-атын,-етін
Д) -мақ,-шы,-ғай,-ып
Е) -рақ,-рек,-лау,-шыл,-аң
11. Болжалдық сан есіммен жасалған пысықтауышы бар сөйлемді көрсетіңіз
А) Қорқытты қадірлеудің Сырдария өңірінде мың жылдық өнегесі бар.
В) Қазақ даласында, шамамен, осыдан он-он бес мың жылдай бұрын қазіргі географиялық ортаға ұқсас жағдай қылыптасып үлгерді.
С) Елдің бегі болса ақылды, саналы,
Екі әлемде сыйлы орын алады
Д) «Шипагерлік баян» кітабында өсімдіктен алынатын 728 түрлі шипалық қасиеті бар дәрілер аталады
Е) Екеуінде адамдықтың белгісі,
Ақыл, білім адастырмас, ей, кісі!
12. Сілтеу есімдігінің септелген түрін көрсетіңіз
А) өзіммін
В) кейбіреу
С) осының
Д) бізге
Е) кімдер
13. Жіктелмейтін көсемше жұрнақтарын табыңыз
А) -а,-е,-й
В)-ып,-іп,-п
С) -ған,-ген,-қан,-кен
Д) -ғалы,-гелі,-қалы,-келі
Е) -ар,-ер,-р
14. Мекен үстеуді табыңыз
А) Ауылдан тысқары жерде мал жайылып жүр.
В) Шұбар қаршығасын амалсыз жұртқа көрсетті.
С) Көзбе-көз қасқырға мал талатып тұра ала ма?
Д) Келгендер үй ішіне әрең амандасты.
Е) Сөзіне ешкім құлақ аспаған соң, әдейі іркіліп, үнсіз қалды.
15. Жалғаулық шылауы бар сөйлемді көрсетіңіз
А) Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер.
В) «Шын жүйрік-ау!»-деген ой келді.
С) Оқуға бар ынта мен жігеріңді сал.
Д) Біз ертең-ақ келеміз.
Е) Ойына алғаны орындалған соң, сәнді өмірі басталды.
16. Сөйлемдегі есімді сөз тіркесінің санын анықтаңыз
Құдасының ауылына Ұлжан отыз шақты кісімен келген.
А) бесеу
В)біреу
С) төртеу
Д) үшеу
Е) екеу
17. Бұйрықты сөйлемді көрсетіңіз
А) Тілмаш ашуланып қалды
В) Мен демалайын, жұмысқа сен бар
С) Біз бір мал баққан момын елміз
Д) Ақылды адам айтқызбай біледі
Е) Қанша ауыл қырғынға ұшырады
18. Сөйлемдегі пысықтауыш түрін анықтаңыз
Сен түсінбегендіктен айта алмадың
А) мекен
В) мезгіл
С) амал
Д) мақсат
Е) себеп
19. Қыстырма сөзді көрсетіңіз
Асанның сөзіне қарағанда, мәселе ертең шешілетін тәрізді
А) мәселе
В) ертең
С) шешілетін
Д) Асанның сөзіне қарағанда
Е) тәрізді
20. Күрделі сөз қатыспаған қатарды көрсетіңіз
А) Мың-мың сала өмірдің өрісі бар,
Керегіңді мөлшерлеп бөлісіп ал
В) Ұлытау, Қарқаралы, Шыңғыс тауың,
Тарихын тамашаға толы айтады.
С) Самалың бетті сипап жүрек тербер,
Әсем ән, «Саржайлаудай» күйің қандай!
Д) Тыныш-ақ Есіл ағысы
Талдарын самал тербейді.
Е) Сарыарқа сал домбыра секілденіп,
Жанымның лүпіліне бекінді еніп.
21.Жақсыз сөйлемді анықтаңыз
А) Астанада ұлттық құндылықтарды насихаттауды қолға алу керек.
В) Мұндай өлеңдер ауылдан тамыр тартқан қаламгерлердің шығармаларында көп кездеседі.
С) Қазақтың даласында ұлттық киелі ұғымдарды сол күйінде сақталған еді.
Д) Жусан иісі мен киесі атамекен деген түсінікпен қатар жүретінін айғақтап берді.
Е) Ұлттың болмысын жадына түйген, көкірегі қазына қарияларды күмбірлетіп сөйлетеді.
22. Себеп бағыныңқы сабақтас сөйлемді табыңыз
А) Тыстағы жұмыс біткен кезде, күн де қызара бата бастады.
В) Ат тұяғының дүбірі естілмесін деп, бұлар ауылдың ық жағына қарай бұрыла жүрді.
С) Жасы менімен шамалас бола тұра, ақылды, мінезі ел ағасына ұқсайды.
Д) Ол жауап қатпаған соң, Сәкенді де күдікті ойлар тори бастады.
Е) Алдына бір қарасаң, артыңа бес қара.
23. Автор сөзінің ортасына келген төл сөзді анықтаңыз.
А) Бетін жуып, отырды төрге барып,
Құрт берді сары майды және салып
В) Еңлік аттандырарда: -«Қош аман бол, келіп, жүр, Кебек»,-деді
С) Кебек сонда шалға айтты: - Ей, ақсақал,
Өзің таңдап түлкінің біреуін ал.
Д) «Қайда жүрсең, аман жүр, батырым»,-деп
Бел асқанша артынан қарап тұрды
Е) «Иесімен ас тәтті» деп Еңлікті
Шақырып ап екеуі отырды жеп.
24. Сөйлемдегі қойылмаған тыныс белгіні анықтаңыз
Ерлік ел есінде
А) нүкте
В) сызықша
С) көп нүкте
Д) қос нүкте
Е)дефис
25. Іс қағаздар стиліне тән ерекшелікті көрсетіңіз.
А) Тұжырымды ойларды бір терминге келтіріп айтады.
В) Сөйлемдер, негізінен, номинативті, екі негізді болып келеді.
С) Сөйлемдердің интонациясы мәтінге әсерлілік беру үшін айрықша құрылды.
Д) Сөз экспрессивті, екпінді болды.
Е) Экспессивті сөздер қатысады.
Тест жұмысының жауаптары
№
1нұсқа
2нұсқа
3нұсқа
4нұсқа
5нұсқа
6нұсқа
7нұсқа
8нұсқа
1
С
Е
В
С
В
Д
А
А
2
С
С
А
В
А
А
А
С
3
С
С
Е
В
С
А
А
В
4
С
Е
С
С
В
А
С
Е
5
Е
А
Д
А
Д
С
Д
Е
6
Д
С
В
С
В
Д
Д
Д
7
Е
Д
Е
С
Д
С
А
С
8
В
А
Е
А
Д
Д
С
А
9
Е
А
В
С
В
В
В
Е
10
Д
А
А
В
А
С
А
Е
11
Е
А
А
А
В
С
Д
В
12
С
С
С
А
Д
А
В
С
13
В
А
А
В
В
Д
В
Д
14
А
Е
В
А
В
В
А
А
15
В
Д
С
С
Д
А
В
С
16
Д
В
Д
С
С
Д
В
Е
17
Е
В
В
С
Д
С
С
В
18
Е
А
А
В
Д
А
Д
Е
19
В
С
В
Д
С
С
Д
Д
20
С
Е
Е
Е
В
Д
Д
Д
21
В
Д
С
С
В
А
С
А
22
А
В
С
В
Д
А
В
Д
23
Д
С
А
А
В
Д
А
В
24
С
А
С
С
А
В
Д
В
25
Е
Д
Е
С
С
Д
В
В
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
-
Қазақ тілі 5-сынып Г. Қосымова, Ж. Дәулетбекова Алматы, «Атамұра» 2010 жыл
-
Қазақ тілі 6-сынып С. Исаев, К. Назарғалиева, Ж. Дәулетбекова Алматы «Атамұра» 2011 жыл
-
Қазақ тілі 7-сынып С. Исаев, Г. Қосымова Алматы «Атамұра» 2012 жыл
-
Қазақ тілі 8-сынып С. Аманжолов, А. Аманжолов, Г. Қосымова Алматы «Атамұра» 2012 жыл
-
Қазақ тілі 9-сынып Р. Әмір, М. Атабаева Алматы «Мектеп» 2013 жыл.
-
Ғаламтор беттері
-
Қазақ тілі KATEV Алматы, 2005
Мазмұны
І. Лексика саласы бойынша теориялық бөлім............................3 бет
а)Практикалық бөлім (анықтама ережесін жазу)..............................4-5 бет
ә) Лексика саласына арналған жаттығу жұмыстары.........................5-11 бет
ІІ. Фонетика саласы бойынша теориялық бөлім.........................12-13 бет
а)Практикалық бөлім (анықтама ережесін жазу)................................13-15 бет
ә) Фонетика саласына арналған жаттығу жұмыстары........................15-19 бет
ІІІ. Сөзжасам саласы бойынша теориялық бөлім..........................20-23 бет
а)Практикалық бөлім (анықтама ережесін жазу).................................23-24 бет
ә) Сөзжасам саласын арналған жаттығу жұмыстары........................25 бет
ІV. Морфология саласы бойынша теориялық бөлім.....................26-29 бет
а)Практикалық бөлім (анықтама ережесін жазу).................................29-37 бет
ә) Морфология саласына арналған жаттығу жұмыстары....................38-50 бет
V. Синтаксис саласы бойынша теориялық бөлім..........................51-55 бет
а)Практикалық бөлім (анықтама ережесін жазу).................................55-61 бет
ә) Синтаксис саласына арналған жаттығу жұмыстары......................61-67 бет
Пунктуация тарауы бойынша теориялық бөлім............................68 бет
а)Практикалық бөлім (анықтама ережесін жазу).................................68-69 бет
Тест жұмыстары .................................................................................70-106 бет
Тест жұмысының жауаптары..............................................................107 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................................108 бет
112