Әдептілікке жатпайтын әдеттер Баяндама

Баяндама « Әдептілікке жатпайтын әдеттер.»

Адамдардың іс-әрекетінде,мінез-құлқында әдептілікке жатпайтын,инабаттылықпен сыйыспайтын әдеттер жиі кездеседі,олар кісінің абыройына нұқсан келтіріп,жаман атын шығарады,дос-жаран,ағайыннан алыстатады,жүрген жерінде сүйкімін кетіреді. Сондықтан ондай әдеттер жайында халық: «Ауру қалса да әдет қалмайды»,-десе,әл-Фараби: «Жаман мінез-құлық-рухани кесел»,-деп көрсетеді. Орыстың ғасырда өмір сүрген атақты педагогі К.Д.Ушинскийдің әдеттің адамның тұрмыс,тіршілігінде атқаратын рөлі жайындағы пікірі қызық.Ол: «Жақсы әдет-өсімге берген ақша,адам өмір бойы соның өсіммен пайдаланады.Жаман әдет-борыш,өмір бойы сол борыштың өсімінен жапа шегеді»-,деп,өте дәл де әсерлі түрде бейнелеп айтып берген.

Жаман әдеттердің күншілдік,жалқаулық,өзімшілдік,суайттық,екі жүзділік,мылжыңдық,өсекшілік,сараңдық,т.б.сияқты рухани кеселге жататын немесе маскүнемдік,нашақорлық,қарта ойнау,құмар ойнау,т.б.сияқты адамды жан мен тән жағынан бірдей азғындататын түрлері ұшырасады.Олардың әрқайсысының өзіндік белгілері мен сипаттары бар.

Күншілдік-басқаның бақытына,жетістігіне,

ырыс -берекесіне,материалдық,мәдени немесе рухани артықшылығына байланысты жек көру,кек тұту сезімі.

Тегінде күншілдік,көре алмаушылық,іш тарлық сияқты мінездер асқына келе,жан ауруына айналатын әдеттер болып табылады.Сондықтан «Мешкей деген-жақсы ат емес»,-дегендей,бір жағынан,бейкүнә жандардың өмір шырқын бұзатын,жанын жаралап,төңірегіне іріткі салып,екінші жағынан,өзін аздырып,адамшылықтан шығаратын мұндай кеселге жан дүниені шалдықтырмау-парыз!Әсіресе,оның вирусын жас балалардың жанына жұқтырмай,оларды адалдыққа тәрбиелеу керек.Өйткені адал адам ешкімді күндемейді.

Тағы бір кеселді қылық-өсекшілдік,өсек тарату.Мұның негізінде де іш тарлық,көре алмаушылық,кекшілдік жатады.Тағатын кінәсі өтірік болғандықтан,өсекші ашық күреске бара алмайды.Жазықсыз адамның сыртынан жалалы,жалған сөз таратады.

«Өр көкіректің өзі жаман,өсекшінің өзі жаман»,-дейді халық.Сондықтан адамдық атағына кір жұқтырмағысы келген кісі ол пәледен аулақ болуға,ұрпағын да солай өсіруге тиіс.

Абай «өнер атаулының жауы» атаған жалқаулық-өте қадірсіз,зиянды әдеттердің бірі.Жалқаулық адамның жанын да,тәнін де бүлдіреді.Жалқаудың өмірі-сүйсіз әрі босқа өтіп,қор болғанөмір.

Жаман әдетер жанаса,жең ұынан жалғаса, әмпей -жәмпей жүретін,кісілікке жатпайтын,абыройсыз қылықтардың бірі -өтірік айту.Оны арғы-бергі заманда өмір сүрген ақылман,дана адамдар ең жексұрын кемістік деп санайды.Халық өтірікші,суайтты адам қатарына қоспайды. «Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам»,-деген халық мақалы өтірік сөздің түбінде шикілігі шығып,оны айтушының масқара болатынына мегзейді.Ондай кісіде,мейлі жас,мейлі жасамыс болсын,ешқандай абырой,бедел болмайды.Халықта бар;

''Өтірікшінің өтірігі де өтірік,шыны да өтірік'',''Өтірікшінің шын сөзі зая'' ,-дейтін мақалдар соған дәлел.Сонау ерте замандағы римдік шешен қазақ мақалдарын сөзбе-сөз дерлік қайталап: «Өтірікшіге біз тіпті ол шындықты айтып тұрған кезде де сенбейміз»,-депті.Орыс жазушысы Л.Н.Толстойдың өзінің оқу құралына енгізген мынандай бір шағын әңгімесі бар.Бір қойшы бала күнде: ''Қойға қасқыр шапты!''-деп өтірік аттандап,жұрты дүрліктіре береді.Кезекті бір сондай ''аттан'' тұсында күндегі өтірігі ғой деп,ешкім елең ете қоймапты.Бірақ бұл жолы шынымен қойға қасқыр шауып,қырып кетеді.

Өтірік құбыла,сапасын өзгерте келіп,мүләйімдік,көлгірсу,жағымпаздық,нақақ жала сияқты жағымсыз,кеселді әдеттерге айналуы мүмкін.

Жасөспірім жаман мен жақсыны қалай ажырата білсе,обал мен сауапты да тап солай жан -тәнімен сезінуі тиіс.Бұл баланың санасына өскен ортасынан,өзі тәрбие алған шаңырағынан даритын қасиет десе болар.Әйтпесе,кейде бұдан мүлдем мағлұматы жоқ жанға обал-сауапты жете түсіндіріп берудің өзі қиын.Мәселен «Нанды жерге тастама,обал болады», «Сүтті төкпе обал болады», «торғайдың балапанын өлтірме алма обал болады»,»Жетім-жесірдің ақысын жеме,обал болады»,-деп кете береді,кете береді.көргенді тәрбиелі үйдің баласы үшін ненің сауап болатынын түсіндіріп жатудың өзі -ұят,керек десеңіз,бұл-кісінің намысына тиетін нәрсе.Өйткені обал сауапты білмейтін адамды көргенді,тәрбиелі,инабатты да мейірімді,қайырымды да сезімтал жан.Обалды түсінген,біреуге обал жасамауға,обал жасатпауға бейім тұрған адам-адал да рақымшыл,бауырмал да ары таза адам.Кісі ақысын жемеуге,кісіге қиянат жасатпауға ниет қылған жан.Бір мысал ойға оралады.

Жағымпаздық,екі жүзділік,көлгірсу-пысықтарға тән жиіркеішті қылықтардың өзара түбірлес,мәндес түрлері.Мұндай қылыққа үйір адамдар қандай амал-айламен болса да,соның ішінде,көбнесе,өз басының қадір-қасиетінің аяққа таптау,құлша құлдық ұру,өтірік ант су ішу арқылы өз пайдасы үшін басқаны алдап,қолға түсіруді ғана ойлайды.М.Ю.Лермонтовша айтқанда,олар «тілінен бал,ділінен қан таматындар»,Шын мәнісінде,ондайлар ешкімді жақсы көрмейді,қайта жек көреді.

Абай:

Құйрығы -шаян,беті адам,

Байқамай сенбе құрбыға.

Жылмаңы сыртта,іші -арам,

Кез келер қайда сорлыға,-

деп,олардың бет-бейнесін,шын жаратылысын асқан көрегендікпен ашып салған.

Мемендік,мақтаншақтық,мылжыңдық,ызақорлық,даңғойлық сияқты қылықтар да әдепсіздікке жатады.

Маскүнемдік,темекі тарту,нашақорлық адамның,әсіресе,жаны да,тәні де балғын жастардың денсаулығына өте зиянды әдеттер болып табылады.Адамдарды арақ пен есірткі душар етіп келе жатқан трагедиялар тіпті жан түршігерлік.Соған қарамай,соңғы кезде бұл зиянды әдеттердің өрісі тарылу тұрмақ,барған сайын өршіп,етек жайып,бүкіл қоғамға қатерлі сипат алып барады.Жаман әдеттер жасөспірімдер,мектеп оқушылары арасына жайыла түсуде.аса улы зат -никотиннің мөлшері 9 процентке жетеді екен.Онда басқа да денсаулыққа зиянды заттар бары белгілі.Сондықтан оны тартқан адамның ағзалары уланып,жүйкесі бұзылады,сөйтіп адам өкпе,жүрек аурулырына оңай шалдығады.Осы таяу уақытқа дейін темекідегі ең улы зат-никотин деп есептеліп келсе,енді одан да өткен қауіптісі-темекі түтіннің реадактивтілігі болып шықты.Онда реадактивті полоний деген зат болады екен де,оның өңешке түсіп,жиналуынан өкпеде қатерлі ісік пайда болуы мүмкін екен.

Темекі жүрек қан тамырларын ерте тоздырып,өмірдің қысқаруына себепші болады.Жасы жетпей,қайтыс болғандар арасында темекі тарататындардың көп кездесетіні-анықталған факт.Мысалы,дені таза,шылым шекпейтін орта жастағы адамның қан тамыры біркелкі,минутына 72-80 рет соғады десек,үсті-үстіне 3-4 рет шылым шекен сол адамның қан тамырының соғуы минутына 100-120 ретке дейін жетеді.Қан тамыры темекі тартқан кезде,тартпаған кезге ,қарағанда 15-18 рет артық соғады. Бейнелеп айтқанда

темекі тарту жүректі қатты жұмыс істеуге « қамшылап» отырады. Бұл жүректің жиырылуы жиілігі тәулігіне 100 мың шамалы болып , 6 тонна қан алмастыратын қалыпты жағдайға қарағанда оны 10-15 мыңға арттырып,керісінше,қан алмасуын 2-3 тоннаға азайтады.

Қадым заманғы әйгілі қытай философының «зиянды әдеттері ертенге қалдрғаннан гөрі,бүгін қойған жақсы»,-деген кеңесіне құлақ асқаннан ешкім зиян көрмейтіні анық.

Адамды тез аздыру;ақыл-ес әдеп-инабат,ұят-ар,күш-қайрат,обал-сауап,мейір-шапағат,міндет-парыз,жақсы арман-үміт сияқты кісілік қасиеттерден,денсаулықтан жұрдай етуі жөнінен есірткіге шақ келер кесел жоқ.Олай болса,оған қарсы күрес те жаппай,қатал жөне дәйекті болуға тиіс.Адасыңқырап қалған ата жолымызды алдағы өркениет өрісіне жалғайтын әдеп тәрбиесі осыны талап етеді.

Ұлағатты сөздер

Зиянды әдеттерден ертең емес,бүгін құтылған жөн.

Конфуций.

Суайттық-ең жексұрын кемістік.

М.Монтень.

Дүниедегі ең жаман нәрсе-екі жүзділік.

Я.Корчак.

Жасанды кіші пейілділік-жақсы қасиет емес.

Абай.

Күншілдік адамдар арасындағы ұрыс-керіске бастама болады.

Демокрит

Пасық адам белгісі :

Өзі бола алмайды,болғанды көре алмайды.

Кіші пейіл болғаннан,

Кішірейтіп кетпейсін.

Өр көкірек болғаннан,

Ұлылыққа жетпейсін.

Жаман өзін білмес,

Өзгені көзіне ілмес.

(мақалдар)