Классный час Хуулгаазын кыш

Хуулгаазын кыш.

Сорулгазы: 1.Кышкы бойдуста болуушкуннар-биле уругларны таныштырары; 2.Чернин кырын чуу чылыдып турарыл?. Кыжын агаар чуге соой бээрил?. Хар кайыын тыптып келирил?. Харнын ону чуге ак болурул? Дээш уругларны сонуургадып турар оске-даа айтырыгларга харыыны тывар; 3.Кышкы куштар болгаш аннарнын амыдыралы. Оларга хайгааралды чорудар.

Дерилгези: Кышкы, часкы, чайгы, куску уени коргускен оннуг чуруктар; кыштаар куштар болгаш аннар чуруктары; «Чаштар-дыр бис» деп ырылар чыындызынын аудиокассетазы, магнитофон; бора-хокпештер чемгереринге таарыштыр кылган ыяшка азып каар сава (кормушка).

Чорудуу: -Уруглар, хун эрткен тудум даштын агаар сооп олурар. Чернин кырын кылын хар шыптар. Кижилер кышкы тоннарын, дуктуг хоректээштерин, чылыг борттерин, идиктерин кедип алыр. Бо чылдын кайы уези-дир уруглар?

-Шын-дыр кышкы уе.

-Ынчаарга чылдын дорт уезинге чулер хамааржыр ийик, уруглар?

-Чылдын дорт уезинге кыш, час, чай, кус хамааржыр. Бо чуруктардан кышкы уени коргускен чурукту тып корунерем, уруглар.

-Шын-дыр. Ынчаарга кыжын агаар чуге соой бээрил? Чернин кырын чуу чылыдып турар деп бодаар силер?

-Чернин кырын хун чылыдып турар. Хун дээрге бистин чурттап турар черивистен хой катап улуг, чылыгны болгаш чырыкты берип турар улуг хемчээлдиг сылдыс болур, уруглар. Чер кырында амыдырал, бугу-ле дириг амытаннар, унуштер хуннун дузазы-биле озуп, сайзырап турар. Хун чок болза, чер кырынга амыдырал турбас, дун дег думбей карангы дужуп, чернин кыры сооп, дириг амытаннар, унуштер олгулеп калыр. Ынчангаш хунге могейип, хунну алгап-йорээп, ырлап турар бис. («Чаштар-дыр бис» деп кассетада «Хунчугежим» деп ырыны магнитофонга салыр. Ырынын утказын уругларга чугаалап бээр).

Хунчугежим.

Созу:Олег Сувакпиттии. Аялгазы:Мерген-оол Нурзаттыы.

Хову шолду чечек шып,

Ховаганнар ойназын.

Хунчугежим хунне-ле,

Хулумзуруп хунне-ле.

Тараа сиген сагланнап,

Дамырактар ырлашсын

Хунчугежим хунне-ле,

Хулумсуруп хунне-ле.

Бистин ынак ававыс

Бистер-биле хоглезин

Хунчугежим хунне-ле,

Хулумсуруп хунне-ле.

-Ынчаарга, уруглар силернин эскерип коргенинер-биле, хун эртен унуп келгеш, хунзедир чырыдып хунзээш, кежээ дедир ажа бээр. Сактырга-ла черни хун долганып турар ышкаш-тыр бе?. А херек кырында ындыг эвес, уруглар. Хунну долгандыр Чер болгаш Хун системазынын оске-даа планеталары дээскинип турар. А чер бодунун озээн бир долганырга-ла, бир дун, бир дун эртер. (Глобус азы мячик дузазы-биле чер долганырга хун канчаар унуп келирин, кежээ дедир канчаар ажа бээрин тайылбырлаар).

Бистин чурттап турар Черивис Хунну бир долганырга-ла бир чыл эртер. Азы чылдын дорт уелери: кыш, час, чай, кус солчуп эртер. Чернин хунден ырай берген талазынга агаар сооп, кыш дужуптер. Дедир хунче чоокшулап кээрге, агаар чылып, хар эрип эгелээр. Ынчалдыр час дужуп, оон соонда чай келир.

Ам хар кайыын тыптып келирин,оон ону чуге ак болурун сонуургап корээлинер. Кыланнашкан арыг ак харжыгаштар дээрден узуктел чок бадып тургаш, чернин кырын агартыр чааптар. Хар чаъс-биле домей, булуттардан черже бадып турар. Чернин ол-шыгы ору бусталып унгеш, агаарнын эн соок каъдынга келгеш, хыраа бооп хуула бээр. Ол хар хыраазынын бичии кристаллчыгаштары чоорту улгаткаш алды адыр, ангы-ангы дурзу-хевирлиг чараш сылдыс-харжыгаштар апаар. Бо харжыгаштарнын чуруун корунер. Кандыг-кандыг хевирлерлиг-дир.

Кыжын чаа чагган чаш хар дег арыг аккыр чуве чок болур, уруглар. Ак онну онзагайлап деннеп чугаалаарда, арыг ак харга деннеп чугаалаар бис. Чижээ: хар дег аккыр платье, хар дег ак саазын. Харнын аккыр онунун чажыды чудел деп бодаар силер, уруглар? Чылдагааны хуннун херелдеринде.

Дош кандыг оннуг ийик, уруглар? Кандыг-даа он чок. Чуге? Чуге дээрге дош бодун таварыштыр хуннун херелдерин хостуг эрттириптер болгаш он чок артып турар. Дошка бойдустун берген шынары ындыг болур-дур, уруглар.

А харжыгаш бурузун чангыстап коор болза, база хуннун херелин бодундан хостуг эрттирип турар болгаш, он чок хевээр артып турар. А кажан харны кылынналдыр чаапкан соонда, хуннун херелдери ону ортур дээп шыдавас, корунчук дег чайынналып, херелденип чыдар апаар. Ынчангаш биске хар дег аккыр чаагай чуве чок апаар ышкаш сагындырар.

-Харнын чуге ак болганы ам билдинди бе? Билдингир болза ам харнын оске шынарларын корээлинер. Харны холга тударга, ол кандыг болурул?

-Шын-дыр, дыка соок болур.

-Холга тудуп алгаш турар болза, канчап баарыл?

-Эсти бээр.

-Шын-дыр, хар соок болгаш чылыгга эсти бээр шынарлыг.

-Кыжын хардан хар кижи тудуп ойнаан силер бе, уруглар?

-Хар-кадай болгаш оске-даа дурзулерни улуг улустун дузаза-биле тудуп турган боор силер.

-Харнын бир шынары ол-дур. Хар чымчак болгаш оон янзы-буру дурзулерни кылып болур.

Харнын шынарларынын дугайында билип алдывыс. Ам «Харжыгаш» деп ырыда чунун дугайында ырлап турар-дыр, кады кичээнгейлиг дыннаалынар, уруглар

Харжыгаш

-Харжыгаш, харжыгаш,

Кайыын, чуге келдин?

-Эргим черим кышкы

Энчээ болуп баттым.

- Харжыгаш, харжыгаш

Кайнаар эсти бердин

- Суксаан хорзун сорду,

Чулук-чай бооп хуулдум.

-Харжыгаш, харжыгаш

Кажан келир болдун?

-Шанак, хаагын кагба,

Чанып кээр мен утпа!

-Ырыны дыннап, дыштанып алдывыс. Ам кышкы куштар-биле таныжар бис, уруглар.

-Бо коргенивис куштардан эн нептеренгейи кайызы ийик, уруглар?

-Шын-дыр, бора-хокпеш. Бора-хокпештерге хайгаарал чорударынын мурнунда, кыштын соогун тоовас, чурттун кагбас, эрес-дидим бора-хокпеш дугайында ырыны дыннаалынар, уруглар

Бора-хокпеш

Бора он чучактыг,

Боску ак богаалыг

Чыжырткайндыр эдер

Шыпыраннап орар

Бора-хокпеш хензиг

Борбалчыннаан эрес

Шуурган соокту тоовас

Чуртун черле кагбас.

-Ам болза бо чуу-дур, уруглар?

-Шын-дыр, куштар чемгерер тускай сава, кормушка.

-Бо хевирлиг кормушкаларга хлеб тогланчызын азы тарааны куштар чизин дээш ургаш ыяштарда азып калган болур. Бора-хокпеш канчаар чемненир ийик, уруглар? Шын-дыр, думчуу-биле соктап чиир.

Богун кышкы бойдус дугайында «Хуулгаазын кыш» деп кичээлди эрттирдивис.Кичээлди чуге «Хуулгаазын кыш» деп адаан деп бодаар силер? Кышкы бойдуста болуушкуннар биске тывызыксыг, хуулгаазын ышкаш сагындырар. Кыжын агаар чуге соой бээрин, харнын кайыын тыптып келирин, ону чуге ак болурун билип алдывыс. Моон кандыг туннел ундуруп болурул дээрге, бойдуста Бугу-ле чуве чылдын дорт уелеринин аайы-биле хуулуп оскерлип турар.

Кыштын соок уелерин эртип алыры, ылангыя куштарга берге болур. Ынчангаш оларга чылыг уяларны кылып берип, чемгерип турар болзувусса, улуг дузаны коргускенивис ол болур. Куштарга ынак болунар, уруглар.