Внеклассное мероприятие ко Дню Возрождения карачаевского народа 1943-1957 г. г. Но мы вернулись

Муниципальное казённое общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа а.Гюрюльдеук»

Внеклассное мероприятие ко Дню Возрождения карачаевского народа.

1943-1957

Подготовила Хапаева С.Н., учитель родного языка МКОУ СОШ а.Гюрюльдеук

Дерсни темасы: «Къарачайны Джангырыууну кюню»

Дерсни мураты: Къарачай халкъны кёчкюнчюлюкде чекген азаб джыллары бла шагърей этерге, Къарачайны Джангырыуу кюнюню магъанасын ачыкъларгъа,сабийлени тил байлыкъларын ёсдюрюрге. Дерсге керекли затла:Кёчкюнчюлюкге аталгъан суратла,картла,газет материалла,китаб кёрмюч,джырла джырлатыргъа магнитофон.

Дерсни барыуу.

Устазны сёзю:Бизни бюгюннгю джыйылыуубуз «Къарачай халкъны джангырыууну кюнюне» аталыбды. Кёчкюнчюлюкню къыйынлыгъын сынагъан къарачайлыланы келтирген биринчи поезд Черкесскеге 1957 джыл 3-чю майда джетеди. КъЧР-ни Президенти ол кюнню «Къарачай халкъны джангырыууну кюню» этиб баямлагъанды .

2 ноябрда 1943 джыл Шам Къарачайны тауларына уллу къыйынлыкъ келгенди. Эртенбла 4 сагъатда сауутлу къап-къара кийинген солдатла къарачайлыланы эшиклерин дюнгюрдетиб, замансыз къобарыб, хыны халда ГКО-ну постановлениеси бла шагърей этген эдиле. Юч кюнню ичине мал вагонлагъа 69267 адам (15980 юйдеги), аланы ичинде 12500 эркиши (къарт адамла бла къазауатдан джаралы болуб къайтханла), 19444 тиширыу, 36670 сабий урулуб , Къазахстанга ,Киргизиягъа, Узбекистаннга кёчюрюледиле. «Умут уллу , насыб дыккы, халкъыма «бандит» , «кадет» атадыла атына». Сууукъдан,ачлыкъдан къарачай миллетни ючден экиси къырылгъанды 14-джыллыкъ геноцидде, аны ичинде 22 минг сабий.

Къарачай кёчгенден сора джерлери ючге юлешингенди- Грузиягъа, Ставрополь крайгъа, къалгъаныда Краснодар крайгъа. Аны бла къалмай эллени, шахарланы,сууланы атларын тюрлендиргендиле, къарачайлыланы ёмюрле бла джыйылгъан тарих байлыгъын къурутургъа кюрешгендиле.

Ол джыллада миллетге этилген артыкълыкъны бюгюннгю саула да, ёсюб келген тёлюледа унутурукъ тюлдюле.Кёчкюнчюлюкгеаталыб талай кюу джазылгъанды, бу айтыллыкъ кюу да аланы бириди.

Кёчкюнчюлюк. (Батчаланы Башир)

Кече шошду, шыбырдайды къуру джел…

Кече шошду ,тамбласын а билмейд эл…

Суу билмейди джангыз джерде агарын,

Терек билмейд джазда ёксюз чагъарын.

От билмейди ёчюлюб да къаллыгъын ,

Заман билмейди тамбла къайры барлыгъын.

Сын таш билмейди босагъада турлугъун.

Бир зат билмейд тамбла не зат боллугъун.

Тау эллеге келиб мурдар сюрюуле,

Джаш-къарт демей , ала барын сюрдюле.

Топуракъ башлы юйле салкъын алдыла,

Башларын а кючледиле къауданла.

Къаладыла таула бизге тарала,

Ызыбыздан къарайдыла къарала…

Минги Тауну тыгъылгъанды джылары…

Тыяр эди бизни,болса къоллары.

Къобан суу да барад,бизни ашыра,

Джыламугъун джгъасына джашыра.

Джолубуз а болуб бизни бек узакъ…

Ашыргъанча, баш силкеди бир бусакъ…

Бир ана уа къолгъа алыб сабийин.

Ол сылайды аны сууукъ кийимин…

Эмчек салыб кёргенликге мадар джокъ,

Тюзде къалыб ёлгенликге къадар джокъ…

Джылар кибик Шимал бла Къыбыла.

Анасына къатыб къарайд ол бала…

Биз кетгенлей сюрюлдюле къабырла,

Мугур болуб,тартындыла тыбырла.

Джанлы ,гуду малыбызны чачдыла,

Хазнабызны башын итле ачдыла.

Кюн ортада кюннге къарар орнуна,

Биз къарадыкъ сал агъачны джолуна.

Ары-бери къарасанг да къуру тюз,

Ёлген ёлед замансызлай,кёзюусюз.

Миллетиме къара джолла джетдиле,

Кёбле ,джолну кёлтюралмай кетдиле.

Мурдар итле къум тюзлеге элтдиле.

Къойларымы тауда кимле кютдюле?

Эминаны тогъуз къатын сынай да,

Арыгъанбыз ёлгенлени санайда.

Биз ёлебиз кесмей къама,тиймей окъ,

Толу абдез алыргъа да суу да джокъ.

Сын таш орнун алад тюе чыгъанакъ,

Кёзде къатад ёксюз сабий ,къагъанакъ.

Бош бешикле къумлу джелден тебреле,

Къум тёбеле болуб къабыр тёбеле.

Кёчедиле ургъан джелге тёзалмай,

Ёлген ёлед,ёлгенинден кёз алмай.

Кюуле.кюуле,кюуле… Ала туугъан кёзюуде кёзлени джыламукъ ,эринлени тылпыу, джюреклени уа тансыкълыкъ сезим кюйдюре эди.Сарытюзчю Токъланы Рашидге да Кавказ джан дарман кёре эдим. Анга таралыуун ол да бир тюрлю айта билгенди:

Къарачай халкъым эл болуб джашай эд

Эльбрус тауну тюбюнде

Кавказ тауланы къарлары эриди

Къарачайны кёчген кюнюнде.

Арбазла сайын къарауулла салыб,

Орамгъа иймей тыялла.

Къумукъла бла ногъайлыла

Хапчюклерибизни джыялла.

Тогъуз-он минут болджал берселе

Бир-эки секунд да къоймайла,

Къумукълула бла ,ах,ногъайлыла

Маджал юйлени сайлайла.

Киштикле макъырыб,итле улуйдула,

Тауукъла орамлада джюрюйле,

Аякъ тюбледе къалыб кетмесинле

Къарыусуз къартла,сабийле.

Ийнекле ёкюрюб,къойла мангыраб,

Макъырадыла эчкиле.

Орамлагъа тёгюлюб къалдыла

Къызлагъа этилген хапчюкле.

1957 джыл. Бир къыйын кечеден сора джарыкъ танг атханча, тутулгъан ай джелмаууздан къутулгъанча, кюн къара булутдан чыкъгъанча, Орта Азиядан Минги Таугъа джанкъылыч тартылгъанча. Кюйген джерге гяхиник ургъанча, 1957 джыл. Халкъны кёлю кёлтюрюледи, бушуу, мыдахлыгъы чачылыб къалмаса да. Тау миллетлеге туугъан джерлерине къайтыргъа 3 майда 1957-чи джыл эркинлик бериледи кърал башчыладан,миллетни ол затда терслиги болмагъанын ангылаб.

Аны бла бирге 14 джыл тургъан джерлерине къарнаш халкълагъа разылыгъын билдиреди къарачай халкъ поэтни сёзлери бла :

Орта Азия-бизни тургъан элибиз!

Тау Къарачай бизни туугъан джерибиз!

Тургъан элинг дарий кибик бир айбат,

Туугъан джеринг джан сакълагъан керамат.

Къарнаш халкъла сау къалыгъыз ,кетебиз,

Туз-гырджынны бизге этигиз.

Биз да барыб анда къазыкъ урайыкъ,

Сиз да мында муратыгъызгъа джетигиз.

Къарачайгъа къайтханларында уа , къууанч, бушуу да бирден кючлейди халкъны.

Къарачайым сен элинге келгенсе.

Былайда сен кёб кере ёлгенсе,

Мекямынгы кючледиле башхала,

Сатаргъа да унамадыла ачхагъа.

Акъылынг да джюрегинги басады,

Чыгъыб келген кюн кёлюнгю джазады,

Юйдегинги чырмадынг да тонунга.

Юй ишлерге балта алдынг къолунга.

Ахыратдан туруб келген Къарачай.

Ата юйюнгде киши болгъан Къарачай.

Джокъду сени тарихингде къыйсыгъынг.

Кюн таякъгъа ушаб сени къылыгъынг,

Къар бергеннге джылыу бере келгенсе,

Инджилгеннге эшигинги кергенсе.

Терс кёчюрдюк ,кеч ,демейин турдула,

Хар бедишни барын анга къуйдула,

Чыдамынгы Минги Таугъа байладынг.

Джумдурукъну тюл,акъылны сайладынг.

Ачыуунгдан боран бургъан Къарачай.

Акъылманла къорлукъ къуйгъан Къарачай.

Къарачайым кёзлеринги ачханса,

Гыбы ауну сен узакъгъа атханса,

Сен тюзлюкню джангы туугъан баласы,

Бу ёмюрню сен эм ачы джарасы.

Джукъусундан кеч уяннган Къарачай.

Джукъланыргъа унамагъан Къарачай.

Ашхылыкъла сени ючюн туусунла,

Арбазынгдан къайгъыланы къуусунла,

Сыйрат джолну шыйых кибик ётгенсе,

Джыгъылтсала ёрге тура келгенсе.

«Къайтханыбызгъа этилген джыр» Дудаланы Шаухал.

Ма бу эркинлик бизге берилгенли

Бир дженгил болгъанды санларым.

Сау онтёрт джылны термилиб тургъанек

Ассалам алейкум ,Тауларым!

Ёлгенлерибиз мында къаладыла,

Къайтыб барадыла сауларым.

«Энтда милетим къайтыб келеди!»-деб

Къууаныб сакълайдыла тауларым.

Биз къайтыб кетиб барабыз

Атабыз ёсген таулагъа.

Ма бу эркинликни бизге бергеннге

Не ала барлыкъбыз саугъагъа!?

Ата Джуртубузгъакелиб тюшгенбиз-

Къобанны сууундан джутугъуз!

Къарачай миллет бир аз миллетбиз,

Бир- биринги иги тутугъуз.

Къаллай бир миллет мында къалгъанды

Ол ит Берияны ууундан.

Къайтыб баргъан бир иги ичигиз

Уллу Къарачайны сууундан.

Къууаныб чыгъыб къарайла

Кавказда курорт таулагъа.

Бу джырчыкъланы Шаухал этгенди

Миллетибизге саугъагъа.

Ташлы джерге тамырланыб, тырнакълаб

Джашагъанса Къарачай Малакар халкъым,

Къайгъы джарсыу сени таймаздан джокълаб,

Бир кюнюнгден экинчинг бола салкъын.

Къыйынлыкъла ненча кере джетгендиле,

Миллетими чачыу-къучуу этгендиле,

Кюрешдиле,кюрешдиле,кюрешдиле

Къазыкъ уруб, джерлеринги юлешлиле.

Зорлукъ бла къум тюзлеге тёгюлдюнг сен,

Узунунга кеннгинге да сёгюлдюнг сен,

Киши джерде джарма ашаб,джамау кийдинг,

Урунууда къаджыкъмайын,санны тюйдюнг

Мамукъ джыйдынг Тахтаралны иссисинде,

Суу сугъардынг джалан аякъ кечеде кюнде,

Эркинлик табхан кюн джуртха къайтдынг,

Онтёртджыллыкъ кыйынлыкъны къойдунг,атдынг.

Мындан ары биз , къарачай халкъ, джыл сайын кёчкюнчюлюкде ёлген хар бир инсаныбызны эсге тюшюре ашырлыкъбыз. Бу такъыр джырла мындан ары да унутулмазгъа, джырланганлай турургъа керекдиле. Алай а халкъгъа мындан ары кюу этерге тюшмесин! Аллах бизни ол къыйынлыкъдан сакъласын! Ала ана тилибизде этилген ахыр кюуле болсунла!Джыйылыуну ахырында Газайланы Алимни «Къарачайым -Малкъарым» деген джыргъа тынгылайдыла джыйылгъанла.