Класс шагы Кыс уругнун сагыыр ужурлары

Муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери

Найырал эге нити билиг школазы

с.Дружба- 2016

Ажык чугаа

«Кыс кижинин сагыыр ужурлары»

Сорулгазы: Уругларны чараш аажы чанга, мозу-шынарга кижизидери; Чаагай чанчылдарны амыдырал чурталгазынга херек кырында боттандырып, сагып чоруурун билиндирери.Бодун улус-чон аразынга алдыннарын, кедер хевин шын шилип билирин кижизидер.

Чорудуу

Кыс кижинин чаражы, угаанныы, дурт-сынынын ээлгир аянныг шимчээшкиннери оон ниитилелге быжыг туруштуг болурунга салдарлыы чугаажок. Бойдустун чаяялгазы-биле кижи бурузу чараш. Тывалар «Чаражынга шай хайындырып ижер эвес, чажынга аът ортээр эвес» дээрлер. Оон алгаш коорге, кыстын даштыкы чаражы эвес, а аажы-чаны, мозу-будужу кол болуру чугула. Ынчангаш ог-булеге чаш уругнун торутунген доюнга-даа, 3 харлыында бажын хылбыктаан байырлалынга-даа тываларнын йорээл состеринде кыс уругнун келир уеде кандыг кижи болурунун дугайында ыдыктыг узел-бодалы синникен деп чувени коруп болур бис:

Унер хундус унген-дир сен,

Кыс бооп торутунген-дир сен.

Ус куш дег шевер болзун,

Улуг назын назылаар болзун.

Анай-хураган кодан сынмас болзун,

Акы-дунмазы ог сынмас болзун.

Оду-козу ошпес болзун,

Оюн оя чурттаар болзун.

Каттыраннаан чанныг болзун,

Каас-коя хептиг болзун.

Чассыг хоюг уннуг болзун,

Саяк аъттыг кадын болзун. (М.Келин-Лопсан).

Кыстын шевери, ажылгыры, оор-омак эштерлиг, доргул-торел чоннуг болуру, чараш чаны, даштыкы хевири, хоюг уну - шуптузу херээжен кижини ог одунун камгалакчызы, амыдыралдын чаякчызы дээрзин ылывылап бадыткап турары ол.

Кыс кижи кандыг ужурларны ыяп сагыырыл?

Кыс кижинин аажы-чанында унелиг чуул - оон биче сеткилдии. Улуургаан чер-ле ажыы чок: чеже-даа угааныг, чараш мага-боттуг,шевергин арын-шырайлыг болзунарза, биче сеткилдиг бол. Адыыргак сынзыг кижи хундуткел чок.

Чашпаа чорук чаржынчыг, макталга чанчыгары чогенчиг. Олардан ойталап чор.

Кезээде эвилен-ээлдек чор, эвиленчорук кыс кижинин чон аразынче «киреринин» дулгууру.

Кайы-хамаанчок черге хидиледир каттырган херээ чок. Улус аразынга холун эрттир каткызы былырааш, «суук каткылыг» кыс кижини чон хундулевес боор. «Эдиген мал сут чок, каткыжы кижи суме чок» деп база чугаалаар. Ында база утка-ла бар. Хоозун каткы кандыг ажыктыг деп?

Кадыг-бергеге, чидиригде быжыг туруштуг бол, бай-шыдалдыг, чедимчелиг, аас-кежиктиг чуртталгада биче сеткилдиин коргус.

Чараш мен дээш адыыргава, бодун тогдунар чорук эки чувеге чедирбес. Аас багын, хоп-нугулду дыннаан, сурген херээ чок, адааргак чоруктан торутунген аарыг-дыр. Адааргак кижи чогенчиг: «Аа богда, бо кижи мени ажып тиилеп кааптар ийне», «Башкыларга чашпаалаар болгаш, ол уруг эки ооренир-ле ыйнаан» дээш-ле, сагыжы амыравас, кезээде адааргап чоруур. «Мен база эки ооренип шыдаар мен, ол менден хамааржыр» деп чувени адааргак кижинин бодалынга кайын кирер ийик.

Изигленип бодуну холга тудуп шыдавайн, хораныг состер суруп маннаар болзунарза, бодунга-ла уржук халдатканын ол.

База бир «хоран» - хуннээчел чорук болгаш адаан-демисел. Кажан-даа чурээнни олар-биле хораннава.

Бодамчалыг болгаш оваарымчалыг бол. Бугу-ле кылыр ажылынны эгезинден тончузунге дээр хынамчалыг, базым санын планнап оорен.

Холес амыдыралга чанчыкпа, ажылгыр бол. Холестеп чыткан ажыы черле чок. Кыс уруг шалып-кежээ болур. Чалгаа кыстын чанынга душтук оол ызырынмас.

Оске улустун бай чуртталгазынга, акша-тогериинге, аас-кежиктиг чуртталгазынга адааргава, сен база амыдыралда аас-кежиинни толептии-биле тургузуп шыдаар сен. Адааргал кижинин эн-не чаржынчыг чудек талазы, кижинин арыг чараш адын бужартадыр хоран, човаг.

Каас-коя халас амыдырал суруп, алдын-монгунге ат-алдарын орнава. Сеткил каазын бодап чору.

Бичиинден эгелээш, угаан, ажылын сайзырат. Сээн угаанын амыдыралынга ажыктыг чепсек болзун. Бодуннун четпестеринни шугдунуп чор.

Камныг, чурумнуг болгаш шевер чор.

Кыс уругнун кара хоюг болур. Соок карактыг уруг чылан караан сагындырар дижир. Караа хоюг кижинин сеткили чаагай. Караа сооктун сагыжы кара. Харам кадай ог чуду дээр, харам бак болбайын, аштаанны тоттуруп, суксааны суггарып чор. Дузааргак, кээргээчел бол.

Кыс уруг эдээн ажып болбас деп тывалар чугаалаар. Кедер хевинни дурт сынынга таарыштыр кет.

Сени оске улус хундулезин деп бодаар болзунза, бодуну хундуле. Келин кижи бээнин олурар черинге олурбас, орун-дожээнин чанынга чагдавас болгаш оттук, бижээн тутпас.

Огге келген кижиге эвилен ээлдек, кежээ-шалыпкын, Суксун-сугатыын коргус. Ажылгыр-кежээ, уран-шевер, кижизиг-мозулуг болзунза, келир уеде ог-буле тудуп чурттай бээринге, бергелерниажып тиилээринге дузалаар. «Кижи озер, кидис шойлур» деп тыва улустун улегер дома база бар, оскен тудум кижи бугу-ле эки-бакты ылгап билип, амыдыралга бодунун шын туружун тыва бээр.

База бир сагыыр кол чурумувус: «кыс уругнун хун чуруму»

№

Хун чуруму

13-16 хар

1

Оттуру

7.00.

2

Эртенги гимнастика, мага боту дадыктырары, орун дожек эдери, чунары

7.00. - 7.30.

3

Эртенги чем

7.30. - 7.50.

4

Школа мурнунда эртенги селгуустээшкин, школаже чорууру

7.50. - 8.20.

5

Школага ооредилге, класстан дашкаар ажыл

8.30. - 13.30.

6

Школадан бажынынче чанары

13.30. - 14.00.

7

Душтеки чем бажын ажылы

14.00.

8

Арыг агаарга селгуустээри, шимченгир оюннар, болгумнерге киржири

15.30. - 17.00.

9

Онаалга кылыры кичээлдерге белеткел

17.00 - 19.00.

10

Кежээки чем, хостуг уе (номчулга, ог-булезинге дуза, музыка, холл-биле ажыл, чогаадыкчы ажыл…)

19.00. - 21.30.

11

Удуурунга белеткел (идик-хевин аштаары, орээди агаарладыры, удуур бертинде чуннары…)

21.30. - 22.00.

12

Уйгу уези

22.00. - 7.00.

Кыс кижи хун чурумун сагып чоруур болза, ол бодунун кадыын камгалап билири болур.

Кыс уругнун дурт-сынынга таарыштыр кеттинери. Дурт-сын. Бот арыг шевер.

Шаг тоогуден тура-ла, кижинин кеткен хеви биле ООН бодун алдынып чорууру сырый харылзаалыг, бот-боттарындан хамааржыр деп чувени янзы-буру чоннар айтып турар. Кыс уругнун кол-ла каасталгазы сагыш-сеткилинин каазы, кеткен хеп кысты эвес, а кыс боду хепти каастаар деп чугаалаары-даа шын. Кол-ла чуул - идик хеп дурт сынга таарышкан, чылдын уезинге дуушкен, он-чузуну аяннашкан турар. Уенин негелдезинге база дугжуп турбайн канчаар. Ол ышкаш хар-назын база кол черни ээлеп турар болгай.

Хеп-сын чугле чараш болур эвес, ол амыдыралдын янзы-буру байдалдарынга таарышкан болгаш эптиг болуру билдингир. Ол бажынга-даа, байырлал уезинде-даа, спортчу оюннарга киржир шактарда-даа чараш болгаш арыг-силиг костур болза эки.

Кыс кижинин каасталгазы - оон кижизиг чаражы, будуштуу, оожум топтуу, сеткилинин арыг-силии, арын-нууру. Оон хеви эптиг, кадвка багай салдар чедирбес, мага-бодун камгалап чоруур болза эки.

Хеп дугайында чугаалажып тургаш, мындыг кол дуруинерни сагып чорууру таарымчалыг: иштики хевинерни ургулчу арыг тудунар, ону, аргалыг болза, синтетиктиг будумелдер холуксаазы эвээш хлопоктан (ховен холуксаалыг постен) кылган болза, кадыка холчок таарымчалыг. Уктар база ындыг болур болза эки. Соокта эки чылыгланынар: чангыс каът чуга уктар кедип алгаш чоруурга, ылангыя келир уенин аваларынга, кончуг хоралыг. Уктарынарны база ургулчу чу пап турунар. Бут чыдыыры хирлиг уктардан база улуг хамаарылгалыг. Кол чуве - хептеринге камныг болуру, уе-шаанда селип септеп кедип чанчыгары. Хептеринерни эш-оорунер-биле солчуп кедишпенер, ол чараш эвес: гигиенанын дурумнеринге таарышпас.

Хеп кижини, ойбес, кыспас, тар болбас ужурлуг. Эмин эрттир тар юбка азы платье кылаштаарынга таарымча чок, шимчээшкин хостуг эвес кыдыындан коорге, каттырынчыг-даа. Ол ышкаш тар хеп хан эргилдезинге база шаптыктыг, ынчангаш дурт-сынынарга таарышкан, хостуг хеп кедерин оралдажынар.

База бир чугула чуул: эмиг хаптарын эмиглеринин хемчээлинге дууштур садып кедер болза, эмиг бестеринин сайзыраарынга, хан эргилдезинге ажыктыг. Хлопок постен кылган эмиг хаптары эптиг болгаш агаар эрттиреринге шаптык чок.

Хеп дугайнда чугаалажып тура, идиктер дугайын утпаалынар. Идиктер кыспас, ой болгаш буттарынарнын тавангайы долузу-биле идикке хостуг чыдар. Кызар идиктер буттарынарнын хевирин оскертип, сооктерин достайтыр уреп кааптар. Элээди уруглар бедик ээжектиг идиктер кедеринче далашпас болза эки. Ол чаа озуп орар мага боту, дурт-сынны хокпейтир, урээр, чамдыкта кадырлыышкыннарга таварыштырар, булчудар. Идиктин ээжээ 4-5 см бедик турда, шыланчыг берге эвес.Ынчангаш буттарынарга тааржыр идик силернин дурт-сынынарны каастаар-дыр.

Уруглар, кол-ла чуве кадыкшыл-ла болгай, ынчангаш хептенирде, ол дугайын утпанар. Чойган дег хону сынныг чараш кыстар, силер боттарына-ла хепти каастай бээр силер.

Кыс кижинин чараш дурт-сыны янзы-буру байдалдарга бодун шын алырындан база дыка хамааржыр. Ол дээрге шын олут, шимчээшкиннер, кылаш дээш ООН-даа оске. «Олут чазаары» деп билиг тыва улустун бурунгу культуразындан биске дамчып келген. Кыс кижиге хамаарыштыр олурарда, буттарын канчаар салырын дурумчудуп сагып чораан. Кыс кижи дазалай, будун хачылай, будун коступ олурбас дээр. Буттарын олуй-солуй салып алгаш, силгип олуруп бээр болза, улуг назылыг тывалар ындыг уругну «сиилен» дээр, халымак, улчумал улусту ынча дээр чуве-дир. Донмээн кызаннатпас дээр, ынчалза-даа бо шагнын уруглары бо хоругну сагывас апарган-даа болза, эмин эрттир чолдак хеп кедип алгаш, иштики хеви агарып коступ чоруур уругларны коорге, коруш чок, чованчыг. Иштин кызаннатпас, ол шуут-ла тыва кыс кижинин бодун алдыннарынын дурумунде бижитинмээн хоруглуг чуул. Ынчалза-даа уе-шагнын хепке хамаарыштыр коружу оскерлип турда, мындыг дурумну ботка шингээдип алыр болза эки: чуу-даа чуве ой-хемчээлдиг, кызыгаарлыг-ла болур болгай. Иштин кызаннадып алган уругну школага, ооредилге черинге, албан, ажыл-агый, хой-ниити черлеринге коорге, чеже-даа аянныг, хону сынныг болза, чараш эвес.

Амгы уеде черге олурбас апарган-даа болза, сандайга база уруглар чараштыр олуруп билбес. Сандайга олурарда, буттарынын чодалары дегжип турда, бир буттун салаалары оске буттарнын ээжээнин чанынга дегжип турар болза, шын болур. Тыва улустун олутка хамаарышкан хоругларын сандайга олурарда, база-ла сагыза чугула.

Сандайга олурарда, оон хемчээлин база коор болза эки. Чуге дээрге семис чолдак буттарлыг кижи бедик кызаа сандайга олуруп алыр болза, каттырынчыг болбас бе? Машинаже олурарда, солагай буту баштадыр киир салгаш, оон боду кирер. Чолдак хептиг болза, эр кижини баштай киирер.

Хону сынныг, ээлгир шимчээшкиннерлиг херээжен кижи кылаштап чорда, коорге, чараш. Кижинин холдарынын шимчээшкини Оон кылажынын аайы-биле чергелешкек болур. Холун эмин эрттир чаярын азы сула салып алырын болдурбаза эки. Чаяннадыр, дурген, эр кижизиг хевии базымнардан, самнай арак «ужарындан», делгем шимчээшкиннер кылырындан, кудуйуп алгаш кылаштаарындан кыс кижи чайлаар болза эки.

Турарда, дурт-сынын холуйтпезе эки, ооргазын кудуйтуп, буттарын ыргайтыр хере базып алган, бажын халайтыпкан турары чараш эвес. Ол салдынчак чорукту коргузер. Ханага чоленип алгаш турбас. Улус аразынга холдарын хорээнин дужунга карыштыр тудуп алгаш турбас. Хой улус аразынга хая корнуп алгаш турары таарышпас.

Бодунун даштыкы хевиринин дугайында бодап, сагып чоруур кыс кижи кезээде арыг-силиг, шевергин. Ол дээрге хуннун-не мага-бодун чунуп, арыгланыры, арыг, базыпкаан хепти, уктарны солуп кедери, бажынын дуктерин бодунга таарыштыр эттинери, узун дыргактарлыг холдарын чогуур байдалга тудуп, кезип шеверлээри (маникюр), ол ышкаш буттарын хунун-не изиг суг-биле чуп, дыргактарын кезип ажаары (педикюр), идиктерин кылайтыр аштап алыры-дыр.

Даштыкы хевир дугайында боданыры чуг-ле кайы-бир черже баарда, эш-оорунге ужуражырда, херек эвес, а кижинин хун буруде сагыыр ужурлуг худа дуруму. Эртен туруп кээринден кежээ удуп чыдып алгыжеге чедир, кыс кижи бодунун даштыкы хевирин, арыг-шеверин, кадыкшылын бодап чорууру эргежок чугула.

Кол-ла чуве - улустун сээн чараш карактарын дугайын чугаалажыры эвес, а мозу-будужунун кижизиин, бодуунун эскерери.

Уруглар, шупту чуве силерден хамааржыр. Бодунарны кезээде хайгаарап, четпестеринерни эскерип, оларны эдерин оралдажып чорунар.

Туннел: - Мээн бо кыска беседам моон-биле доозулду. Силернин сонуургап турар айтырыгларынар бар бе салынар?

(Башкыга уруглар айтырыглар салыр, башкы анаа харыылаа).

Мээн ажык беседамны кончуг кичээнгейлиг дыннаанынар дээш улуу-биле четтирдим.