Презентация классного часа на тему Тыатаа5ыны бултааьын (6 класс)

13

Тыатаа5ыны бултааЬын сиэрэ-туома

Иьинээ5итэ:

Киириитэ

1. Эьэ -аар тай5а аарымата

2. Эьэни бултааЬын сиэрэ-туома

3. Харыс тыллар

4. Былыргы угэстэр, итэ5эллэр

5. Тумук

Киириитэ

Саха киЬитэ былыр-былыргыттан баай хара тыатыгар бултаан-алтаан , булт сиэрин- туомун , угэстэрин тутуЬан дьонун-сэргэтин , дьиэ кэргэнин аЬатан -таныннаран бачча5а тиийэн кэллэ5э.БултааЬын -хоту дойду дьонун сурун дьарыктарыттан биирдэстэрэ. Урут ебугэлэрбит наар булдунан, балыгынан аЬаан иитиллэн олорбуттара. Булка сыЬыаннаах олус элбэх утуе угэстээхтэрэ, итэ5эллээхтэрэ. Мин баай хара тыа аарыма кырдьа5аЬын эЬэ туЬунан, киниэхэ аналлаах итэ5эли билэр- керер ба5аттан бу улэни суруйдум

Улэбэр Алексей Елисеевич Кулаковскай- Ексекулээх Елексей «Научнай улэлэрин», историческай наука кандидата , суруйааччы Пахомов Андрей Кириллович айымньыларын туЬанным.

Билигин тыа сиригэр булчут эсэьит киЬи тарбахха баттанар а5ыйахтар. Ол биричиинэтинэн булт, саа сэбин сыаната урдээбитэ уонна уол о5ону оскуола5а уерэнэр кэмигэр саанан туттарын боболлоро дии саныыбын. Онон кыра сааЬыгар булт абыланар ылларбакка улаатар. Булт дьарыга диэн сурдээх кэрэхсэбиллээх . Тиийэн капкааны дуу. Сохсону , туьа5ы дуу ииттин да , онно булт бэйэтэ кэлэн иннэн иЬэр буолбатах. Толкуйдаах буолуу, дьаныЬыы улахан суолталаах. Ол иьин дьиннээх булчут диэн сэдэх , теЬе да киьи барыта булчуппун дэммитин иьин, биир- икки эрэ куустээх булчут баар буолааччы. Талаан диэн баар , Байанай диэн баар. Кердеххунэ судургу ба5айытык сылдьар дьонун, тыа5а та5ыстахтарына букатын атын туттуулаах- хаптыылаах буолаллар. Кинилэр булугас ейдерунэн, мындырдарынан капкааннары, сохсолору таба иитэр буоланнар, булт бэйэтэ эккирэтэ сылдьар курдук буолар.

Мин бэйэм бултуурбун олус себулуубун, куобахха туьах иитэбин. Сайынын а5абын, убайбын кытта хоно-еруу кустуу барабын, баай хара тыа5а сылдьан дуоьуйа сынньанабын, бултаан астынабын.Ол сылдьан булт араас угэстэрин билэбин, уол о5о буолан араас быЬыыга -майгыга тубэЬэн уйаным -хатаным биллэр,билиим-керуум кэниир.

Бу улэбин суруйарбар араас литератураны хаЬыстым. Араас дьону кытта алтыстым, кэпсэттим. Былыргы угэстэри, сиэри-туому, ийэ эЬэлэр майгыларын , эЬэ5э туттуллар харысхал ааттар туЬунан элбэ5и биллим-кердум.

Эьэ- аар тай5а аарымата

ЭЬэни былыр-былыргыттан булчуттар уонна атын да5аны дьон-сэргэ хара тыа маанылаах кыылын быЬыытынан ытыктааннар аатын да ааттаабакка «тыатаа5ы», « кырдьа5ас», «о5онньор» дииллэр. Онтон Ексекулээх Елексей «Научнай улэтигэр» маннык суруллар «Кини, хоох, мо5ус, сыр5ан, аабый, талкы, мэлбэр, накыта, накыйбан, амаакаан, маппыйар, харда5ас, хадаччы, хохтуула, улуу кыыл, ойуурдаа5ы, сабарайдаах, арба5астаах, баппа5айдаах»

Номоххо кэпсэнэринэн, эьэ аан бастаан биэс тарбахтаа5а уЬу. Ону танара , кини биэс тарбахтанна5ына мастаах дойдуга батыа суо5а диэн , ыты саалаары гыммыт. Онуоха эьэ ыт сааланарыттан куттанан: «Ыты саалыан кэриэтэ миигин эрбэ5э суох онор ,»- диэн кердеспут. Онтон ыла танара ыйаа5ынан эьэ эрбэ5э , ыт саата суох буолбуттар уЬу.

Мин Арыылаахпар аар тай5а аарыматын бултаабыт дьоннор син бааллар эбит. Ол курдук урукку еттугэр Максимов Данил Петрович-Тонус Дайыыла, Никифоров Николай Алексеевич, Аввакумов Валерий Семенович курдук булчут дьону ааттаталыахха сеп.

Мантан салгыы мин улэбэр тыатаа5ыга сыЬыаннаах угэстэри , итэ5эллэри ырытыам.

Эьэни бултааЬын сиэрэ-туома

Эьэ баай хара тыа маанылаах кыылын быЬыытынан бултанна5ына, былыр- былыргыттан бочуоттанар угэстээх. Алдан уонна Елуехумэ урукку булчут эбээннэрин( тонустарын) абыычайдарынан , эьэни ар5ахха бултаатахтарына , баар дьонтон саамай кыра саастаахтара киирэн быалыыра , онтон бары соЬон таЬаараллара.

Астыы сылдьан «эмэьэ буетэ» дэнээччини , уруннуну ецнее5у, уЬуна 20-чэ см, модьута 4-5 см кэрицнээ5и ис нь5о5ор майгыннаах, хаппыт хойуулук курдугу суон оЬо5оЬун бутэЬигиттэн булан ылаллара, Онтукалара соро5ор 10-лыы см уЬуннаах икки буолара. Маны булчуттар эмп гыналлара. Итиэннэ кыра ыарыыга олус кедьуустээ5ин туЬунан аЬара хайгыыллара. Уксугэр, ис ыарыытыттан уонна уопсай доруобуйа5а туЬалаах диэн оргутан иьэллэрэ. Эьэ ити буелэрин саас ар5ахтан тахсаат, бэйдиэ туЬэрбитин буллахтарына , булчуттар син эмтэнэллэрэ . Ол гынан баран, ньо5ох эмтиир суолтатын ер сытта5ына сутэрэрин , оттон сииктээх , инчэ5эй буолла5ына сутэрбэтин туЬунан билэллэрэ. Тонустар эЬэ5э онорор малааЬыннарын «сэбээрин» эбэтэр «курум» диэн ааттыыллара.

Сэбээрини эбэтэр куруму эЬэ ис сыатын , оЬо5оьун , сурэ5ин , быарын , буерун холбуу кырбаан илдьирийиэр диэри буьараллара. Онтукалара арыылаах саламааттаа5ар ордук сытыы уонна минньигэс буолар эбит. Маны баар дьон бары хамыйа5ынан уллэстэн сииллэрэ. Урукку угэскэ кэпсэнэринэн , курумца лаппа кырдьыбыт , о5оломмот буолбут кырдьа5астар уонна эмээхситтэр сылдьаллара, онтон кэргэнэ суох уолаттары , кыргыттары адьас чугаЬаппаттара. Эьэ этин «хоох» диэн баран сииллэр. Ол аата «эн эккин суор сиэтэ» диэн суолталаах.

Хачыыбатын (тебетун) кырбастаан эттээбэккэ , унуо5ун алдьаппакка эрэ , бутэйдии текунуччу буьараллара. Уонна айыыр5ааннар, ол аата эЬэ5э тубэьэн тыыннаахтыы кирдэримээри, тиистэринэн кемуллээбэттэрэ. Сытыы быЬа5ынан чараастык элийэ быЬан, бултаабыт дьонтон а5амсыйа барбыттара бастаан сииллэрэ. Эьэни бутун бэйэтин биир да сиринэн унуо5ун тоЬуппакка , суЬуе5унэн араарбакка , сугэнэн эттээбэккэ . сытыы быЬа5ынан этин ыраастык сулуйан ылаллара. Оччо5о эЬэ буус-бутун, ып-ыраас уцуох дьардьама буолара. Онтон бэйэтин тириитин са5а улаханнаах, ыар5а тала5ы туора-маары кириэстии, балыкка туттуллар мас эбэтэр талах тымтай курдук адарайдыы орон тэллэх онороллоро. Алааска, урэххэ эбэтэр енньуескэ уунэр имигэс тала5ы кепселеен кэлгиэ бэлэмнииллэрэ.Дьэ уонна аал уоттарын тигинэччи оттон, а5ырбыт арыынан аьата-аьата аттаныы-атаарыы алгыстарын ал5аан -туомнаан бараллара:

Аар хара тыа маанылаах кыыла,

Ардай аьыылаах «амаакаан » барахсан.

Ерт- хаан отууга , дьит- хаан дьиэ5э киирэн,

Ахтаах арыынан аЬаан-сиэн эрэ5ин

Аны кэнэ5эс да мэлдьитин:

Ардай аЬыыгын адаарыннаппат буол,

Сытыы тыныраххын сараадаппат буол,

Киццин-нааргын кистии -саба туттар буол!

Иннибитин быЬа-хото хаамымаар,

Уу харахпытын утары керумээр!

Уссэнэбит эн минньигэс эккинэн,

УеЬэ тыынныбыт, уердубут- кеттубут…

Адьаппакка эн урусхал унуоххун

Аранастаан эрэбит биЬи бугун.

Манна куруук баар буолуо ахтаах арыы,

Манна еруутун тосхойуо сылаас уот…

Ал5аан-туомнаан бараннар, унуох дьардьамаларын алдьаппакка бэркэ сэрэнэн ыар5а тэллэхтэригэр суулууллар,Кепселеммут бэлэм талахтарынан эпсэри тутан ууйэллэр, курдуу хас да сиринэн кытаанахтык селлубэт гына кэлгийэллэр. Онтон кыыЬырбыт -кыйахаммыт быЬыынан тургэнник туттан- хаптан эрчимнээхтик хамсанан дьиэттэн таЬаараллар. Уонна тэйиччи со5ус , баай тиит терут мутуктарыгар киьи тиийбэт гына со5уруу диэки хайыЬаннаран ыйаан кэбиЬэллэр.Ол аата , урукку угэЬинэн ааьан иЬээччилэргэ суолу ыйааччы, булчуттарга дьол-соргу тосхойооччу, эЬэкээн тардааччы буолара.

Эьэ,номоххо кэпсэнэринэн, киЬини терут ебугэм диэн уруургуур уонна ытыктыыр эбит.Ол гынан баран боотур эьэ сиэниттэн кенеен , итиэннэ бааЬырда5ына ыырыгар киирбиттэри, суолугар туора турбуттары кытта моЬуоктаьыан сеп. Ескете киЬиэхэ боотургуур тубэлтэтигэр, сиппит эЬэ саба туЬуен иннинэ , абыычайын быЬыытынан , икки саьаан холобурдаах сиргэ кэлэн бастаан икки ата5ар ере турар. Ол аата кыыЬырбытын биллэрээри , уордайбытын кердерееру тохтуу туЬэр быЬыыта. Уонна маннай ба5ас терут ебугэбин -киЬини керумуум , онтон дьэ синэ биир, иккиттэн биирбит буоллун диэбиттии , эр хаанын ылынаат, уна ертунэн кырыыбалыы киэр хайыЬаат, саба туЬэр.

Ийэ эЬэлэр о5олорун бултуу баралларыгар улахан дулунунэн баттаталлар эбит.Ийэ эьэ о5олорун кемускээн киЬиэхэ саба туьэр суоЬур5анар . Сайынын кини о5олорун илдьэ сир аьа ордук сугун хойуутук уунэр сиригэр сылдьар. Сыптарыйбытын сир астыы сылдьан кербуттэрин кэпсииллэр. Хотугу норуоттарга эЬэ кыыс о5ону , дьахтары кытта биир теруттээ5ин туЬунан угус уьуйээннэр , остуоруйалар, итэ5эллэр баалларын билбэт киьи суо5а буолуо.Дьахтар сыгынньах туеьуттэн эЬэ кыбыстар уьу диэччилэр. Ол иЬин эЬэ5э тубэспит дьахталлар сыгынньах туестэрин кердерен тыыннаах хаалбыттарын туЬунан элбэх уЬуйээн баара туоЬулуур,

Харыс тыллар

Эьэни былыр-былыргыттан булчуттар уонна да атын дьон-сэргэ хара тыа маанылаах кыылын быЬыытынан ытыктааннар аатын да ааттаабакка «тыатаа5ы», «кырдьа5ас», «о5онньор», «баппа5айдаах», «арба5астаах» дииллэрэ. Кини туьунан быЬыта орута санарбаттара, онноо5ор елен да сытта5ына иннин быЬа хаампаттара.

Хас биирдии муЬэлэрин уонна киниэхэ сыЬыаннаах киЬи дьайыыларын барыларын тус-туЬунан атаахтатан уонна сымнатан ааттыыллара. Оннук биьиги кэммитигэр диэри тиийэн кэлэн, ордон хаалбыттары манныктары ааттаталыахха сеп:

Тириитэ- даппыта, арба5аЬа

Тебете- харамдьыта, хачыыбата

Сурэ5э- нохтолоо5о

Хара5а- кылатара

Мунна-сытыргыыра

Тыла-салбаныа5а

Кулгаа5а-иЬиллиэ5э

ТараЬата-туЬулугэ

Ата5а-тайанара

Ытыьа-баппа5айа

Хаана- ЬээЬэтэ

ЭмэЬэтэ-кэннэ

Уллуга- улдьунэ5э

Борбуйа- модьургуо5а

Агдата-эппэнниирэ, сэбиргэ5э

ТуеЬэ- метеннуурэ

Уолуга-куенэ

Маны таЬынан эЬэни сулэллэрин тимэххин суерэн эбэтэр сыылларан эрэбит ; кулгаа5ын арааралларын тыал- куус бе5е буолла; хара5ын арааралларын ча5ыл5ан ча5ылыйда; эсэЬит ыттарын-бехпут, оттон урэрин тэбиир,

ирдиирин сымардыыр; булчуттар бэйэлэрэ сылайбыттарын ньамньарыйдыбыт; бултуу сылдьан айдаардыбаттарын дьалаарыман дииллэр.

Урукку еттугэр эЬэни ас-танас тиийбэт кэмигэр , булчуттар уонна улэ-хамнас дьоно аЬыыр наадатыгар; оттон кыанар -хотунар баай-талым еттулэрэ урдук аат-суол иЬин бултууллара.

Бу кэпсээбит угэстэрим билигин угус сирдэргэ умнулуннулар. Эьэни харыстыыр сокуон тахсыа5ыттан дьоннор эЬэни елербуттэрин кэмниэ- кэнэ5эс, хомнуо-хойут , кырата 3 сыл буолан баран кэпсиир , онноо5ор кистиир идэлэннилэр. Бу уйэлэр тухары олохсуйан хаалбыт . Маннык быЬыы лицензиянан бултааьын эбэтэр сана бэрээдэк олохтонно5уна эрэ туоратыллыан сеп дии саныыбын. Оччо5о дьон-сэргэ хара5ын ортотугар бултаммыт эЬэ5э урукку угэстэр , саатар умнуллубут тыллар- естер хаттаан эргиллиэх этилэр.

Былыргы угэстэр, итэ5эллэр

Буорга уктэнэн туран, эЬэ туЬунан ону- маны санарбыты , кини туЬээн билэр диэн былыргы уЬуйээн кэпсиир.Оннугу киЬи билигин да сеп тубэЬэр диэ5ин курдук тубэлтэлэр тахсаллар

Хотугу норуоттарга эЬэ кыыс о5ону , дьахтары кытта биир теруттээ5ин туЬунан угус уЬуйээннэр , остуоруйалар итэ5эллэр баалларын билбэт киьи суо5а буолуо.Эьэ хаьаанныта эрэ киЬиттэн тереебутэ диэн итэ5элтэн уескээн-уедуйэн тахсыбыт быдан былыргы дьыллар бобууларын , сиэрдэрин-туомнарын сорох аныгы дьон аахайбаттар, тутуЬа сорумматтар.Сэт-сэлээн диэни умнуу-тэмниисодулугар алдьархайга тубэьии тахсыталыыр. Ебугэ са5аттан уескээбит бобуулары ытыктаан , аньыыны тумнан. Туктэри быЬыыны таЬаарбакка , харыстаннахпытына сатанар дии саныыбын. Ол ханнык угэстэр, итэ5эллэр баалларай? Мин салгыы А. Е. Кулаковскай «Научные труды» улэтигэр суруйбут тыатаа5ыга сыЬыаннаах итэ5эллэри кэпсиэм.

Кыыс о5о уонна дьахтар эЬэ тебетун этиттэн , мэйиититтэн сиэ суохтаах. Ад5аска амсайан кээЬэр тубэлтэтигэр ыарахан сылдьан тебелере ыалдьан эрэйдэнэллэр, ыараханнык о5олоноллор,о5олорун эмтэрэр кэмнэригэр ууттэрэ харар.Эьэ моойун этиттэн эмиэ амсайыа суохтаахтар , терууллэригэр итинэн иниирдэрэ тардар.Эьэ буерун уонна быарын сииллэрэ эмиэ бобуулаах

Эьэ хачыыбатын этин уонна мэйиитин эр киЬи уонна теруур сааЬын ааспыт эмээхсин сииллэрэ кенуллэнэр.

Эьэ этин миинин киЬи да , ыт да иЬиэ суохтаахтар. Миинин ыттар булан салаабаттарын курдук, тэйиччи сиргэ то5он буорунан кемен кээЬэллэр. Эьэ миинэ олус хоргуннаах буолан , куртахха куьа5ан, хотуолатар. Эбэнкилэр итэ5эллэринэн, эЬэ мииниттэн булчут ата5а тонор. Ол эрээри киЬи илиитэ, сирэйэ улуйдэ5инэ эЬэ сыатын туЬаналлар.Елеруллубут эЬэ унуо5ун биир сиргэ чемехтеен баран «атаарыы» сиэрэ тутуЬуллубата5ына , кини кыйаханан, туох баар кыылы иннигиттэн кыйдыыр, бултуйбаккын, эбэтэр атын араас эрэйи ыытар. Холобура атаххын улутуе , ыарытыннарыа эбэтэр тоЬутуо.

Эьэ тириитин /сананы да, эргэни да/ уокка быра5ыллыбат - иэстэЬэр. Тебетун унуо5ун хайа охсуллубат - бэйэ5ин кытта корсуЬэр тубэлтэтигэр сирэйгин оннук дьуЬулуе.

Эрдии-ойохтуу буолар эдэрдэр эЬэ тэллэххэ утуйуо суохтаахтар- киннээх о5ону теретуехтэрэ.

Эьэ киЬи санатын истэр уонна ейдуур диэн былыргылар итэ5эйэллэрэ, онно кини туЬунан тугу да куЬа5аны этиэ-санарыа суохтааххын.сайынын ойуурга керсе тустэххинэ: «Куттаммаппын,»-диэ суохтааххын-саба туЬуе. «Мин диэки керумэ, ааЬа тур,»- диэхтээххин. Суолгар туора сытынан кээЬэр тубэлтэтигэр, тонхоннуу-тонхоннуу, кини иннигэр туох да анньыыта-харата суо5ун туЬунан этэ-этэ , кердеЬуехтээххин, тылгын-ескун себулээтэ5инэ суолгуттан туораан биэрэр.

О5ону «Эйигин эЬэ сиэ!»-диэн куттатыллыбат итинниги санарбыт киЬиэхэ бэйэтигэр тиийэр.

Эьэни кытта охсуЬан бааЬырбыт киЬи уЬун уйэлэнэр.

Эьэлэр «ойууннара» баар буолар, кини атыттартан ураты дьуЬуннээх, уЬулуччу ейдеех, терут таба туттарбат. Угэс быЬыытынан, кинини хаЬан да бултаспаттар. Маннык ойуун-эЬэ суустэн тахса эЬэни елербут, сэтэ-сэлээнэ туолбут булчукка кэстэр.Бу кэрсуЬуу булчукка хомолтолоохтук тумуктэнэр угэстээх.

БааЬырбыт эЬэни ыытан кэбиЬиллибэт, хайаан да суолун суоллаан, тыынын сал5аан кээЬиэхтээххин.Булчут киЬи маны тутуспата5ына, эьэ кинэ хойдон атын кыыллары булчут суолуттан кыйдыыр.КыЬынын ар5ахха киирбэтэх эьэни кэрсээт да елеруехтээххин, эбэтэр суолун буллаххына ненуе кунугэр ити хайаан да ситиЬиллиэхтээх.Маны тутуспатах булчут баардын сутэрэр.

Булка табыллар туьугар эЬэ тириитин лоскуйун тилэхтэригэр тиктэллэр.

Бу кэпсээбит угэстэрбиттэн билигин а5ыйах угэЬи тутуьаллар. Ол курдук тыатаа5ыны бултаабыт киьи курум диэн ааттаан, этиттэн, сыатыттан, иЬиттэн ас онорон баран чугастаа5ы ыалларын барыларын кундулуур, этин уллэрэн бэрсэр. Эьэ этин сиэхтэрин иннинэ суордуу «хоох» диэн санараллар. Булчуттартан ыйыталастахха, елерен баран саамай эдэрдэрэ киирэн быалыырын туЬунан кэпсииллэр.

Быйыл биhиги нэhилиэкпитигэр тыатаа5ы буулаан, киhиэхэ-суеhугэ улахан кутталы, хоромньуну а5алла. Ол курдук, Бакамда5а хас да сылгыны тарта. Бала5ан ыйыгар дьон оттуур ходуhатын таhыгар сылгы сэмнэ5ин булбуттара. Тор5онноон ар5а5ар киирэ илик кэмигэр, киирбэтэх буолла5ына ессе улахан кутталлаах.

Тумук

Бу «Тыатаа5ыны бултааЬын сиэрэ-туома» улэбин суруйан баран, маннык тумуккэ кэллим:

1. Эьэни бултааЬынна лицензия олохтонно5уна, айыл5а харыстабылыгар буортулаах практика тохтотуллан, уйэлэр тухары олохсуйан хаалбыт угэстэрбит, умнуллубут тылбыт-еспут хаттаан эргиллиэх этилэр.

2. Кырдьа5аска сыЬыаннаах угэстэри, итэ5эллэри о5о5о кыра сааьыттан , алын кылааска уерэнэр кэмигэр кэпсээн билиЬиннэрэр буоллар сыыЬа халты быьыы, алдьархай тахсыа суох этэ. Тыа5а, ойуурга сэрэхтээхтик сылдьыа этилэр.

3. Байанай ыйыгар угэстэри о5олорго оонньоон кердерен , санаран- инэрэн билиЬиннэриэххэ сеп.

4. ЭсэЬит дьону кытта керсуЬуу тэрийиэххэ сеп дии саныыбын.

Тумукпэр умнуллан сутэн -симэлийэн хаалбыт булка-алка сыЬыаннаах угэстэрбит хаттаан эргиллэллэрэ буоллар, ону тутустахпытына, омук быьыытынан уратыбытын кэнэ5эски кэнчээри ыччат билиэ-керуе., умнубакка туьаныа этэ диэн санаалаахпын.

ТуЬаныллыбыт литература:

1. «Байанай» сурунаал

2. Кулаковскай А. Е. «Научные труды», Якутск, 1979

3. «КыраЬа» сурунаал 1996, ахсынньы № 0 (холонуу-хомуурунньук)

4. Пахомов А. К. « Эьэ туЬунан» , Дьокуускай, 1975

5. Пахомов А.К . «Аар тай5а хаЬаайына», Дьокуускай ,1984

6. Пахомов А.К. «Тыатаа5ы» Дьокуускай , 1989