Реферат Анаабырга олоро сылдьыбыт сэрии кыттыылаахтара

Анаабыр улууьун уерэ5ириитин дьаьалтата

Сааскылаах орто оскуолата

РЕФЕРАТ

"Анаабырга олоро сылдьыбыт сэрии кыттыылаахтара"

Улэни толордо: Саскылаах орто оскуолатын

6 «б» кылаас үөрэнээччитэ Лебедева Анжела.

Салайааччы : Филиппова Ирина Ануфриевна.

Советскай норуот Аҕа дойдуну көмүскүүр уодаһыннаах Улуу сэриитэ бүппүтэ 70 сылын тыыннаах ордон хаалбыт сэрии кыттыылаахтара, тыыл ветераннара өрө көтөҕүллэн туран бэлиэтиллэр.Биһиги Анаабырбыт дьоно-сэргэтэ тоһо да сэриигэ ыҥырыллан саасаадах тутан кыргыспатахтарын иһин, кыайыы туһугар утуйар ууну умнан, бытарҕан тымныылартан толлубакка иитэр табаны энчирэппэккэ, үрүҥ кырсаны сонордоһон, ичигэс таҥаһы тигэн фроҥҥа атааран хорсуннук үлэлээн олорбуттара.. Ол курдук оборона фондатыгар 5858 устуука ичигэс таҥас, харчынан уонна заем облигацияларынан 264.980 с. уп хомуллан ыытыллыбыта " Советскай Саха сирэ" танковай колоннаны тутууга 196,607 с. бэриллибитэ Кыһыл Армия буойуннарыгар 28.414 с. суммалаах баһылыкка ыытыллыбыта. Байыаннай сулууспалаахтар кэргэттэригэр анаан 4.917 с. материальнай көмө оҥоһуллубута. Ити аҕыйах улэһит илиилээх оройуон холугар улахан көмө этэ. Оччотооҕуга оройуоҥҥа 1800 киһи олорор. Кырдьаҕас көлүөнэ өлөр икки, тиллэр икки ардынан кыргыһыыта, үлэтэ-хамнаһа эдэр һоччакка өлбөт - суппэт өйдөбүнньүк буолуоҕа.

Улэм сыала:Анаабыр улууһун сэрии кыттылаахтарын чинчийии.

Улэ соруга:

-туһааннаах литератураны ааҕыы, кылгатан бэлиэтэнии;

-улуус сэрии кыттылаахтарын ааттарын хомуйан, чинчийэн көрүү;

-муспут матырыйаалларга олоҕуран сүрүн түмүгү таһаары;

Кыайыыны уһансыбыт Анаабырга олорбут, иккис дойду оҥостубут дьоммутун, сэрии бэтэрээннэрин албан аттарын уйэтитии. Кэлэр келуенэ5э кинилэр сэрии кэмигэр кердербут хорсун быьыыларын тиэрдии.

Төһө да Анаабыртан сэриигэ саа-саадах тутурдаах барбатахтарын иһин, биһиги урукку кэмҥэ Анаабырга олорон, үлэлээн ааспыт дьоммутун, уоттаах сэрии кыттыылаахтарын куруук өйдүүбүт-саныыбыт. Анаабыр улууһун олохтоохторо уруккуттан манна олоро сылдьыбыт 9 сэрии кыттыылааҕын билэллэр

• Горохов Николай Семенович

• Протопопов Иван Дмитриевич

• Дмитриев Егор Николаевич

• Павлов Дмитрий Николаевич

• Чичирбынов Василий Егорович

• Борисов Георгий

• Печетов Семен Дмитриевич

Осипов Лука Николаевич

Николай Семенович Горохов

1909 сыллаахха Восточнай-Сибирскэй кыраай Бодойбо нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1941 сыл саҕаланыыта ССКП КК иһинэн Ленинскай курска Москваҕа ыппыттара ол үөрэнэ сырыттаҕына Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланар.Политотдел инструктара буолар.Николай Семенович Горохов Старай Русса анныгар кыргыьыыга сэрии хонуутугар 1942 сыл олунньу 6 кунугэр геройдуу охтубут.Оччолорго, докумуоннар туоьулуулларынан, баара суо5а 33 эрэ саастаах эбит. Ленинградскай уобалас Старорусскай оройуонун Михалкинодэриэбинэтин кылабыыьатыгар комуллубут.

Протопопов Иван Дмитриевич

Протопопов Иван Дмитриевич 1927 с. кулун тутар 9 кунугэр Нам оройуонун Салбан нэhилиэгэр колхозтаах бааhынай дьиэ кэргэннэ торообутэ. 1945 с. бэс ыйын 7 кунугэр Нам оройуонунан военкоматыгар армия5а сулуспалыырга ынырыллыбыта. 1948 скулун тутар ыйыттан 1951 с. ыам ыйыгар диэри 58099 N-дээх байыаннай часка стрелогунан сылдьыбыта. Ити сыл ''Советскай Армия уонна Муоратаа5ы Байыаннай Флот 30 сыла'' диэн туоскэ кэтиллэр бэлиэнэн на5араадалламмыта. Саппааска 1951 сю ыам ыйын 18 кунугэр тахсыбыта. Армияттан кэлэн баран торообут нэhилиэгэр араас улэлэргэ 1951 чылтан 1958 сылга диэри улэлээбитэ.

Дмитриев Егор Николаевич

Дмитриев Егор Николаевич 1925 с. кулун тутар 3 кунугэр Горнай оройуонун 1 Одуну нэhилиэгэр колхозтаах дьиэ кэргэннэ торообут. Уоттаах сэрии са5аланар сылыгар кини бара-суо5а 16 саастаах эдэркээн уол этэ. Онтон сокуоннай сааhын сиппитин кэннэ, кинини 1944 сыллаахха бэс ыйыгар ''Ворошилов'' аатынан колхозка тыылтан фронна аттары тиэрдэр биригээдэ5э улэлии сырытта5ына, Кыhыл Армия5а ынырбыттара. Одунуттан 13 костоох сиргэ баар оройуон киинигэр Бэрдьигэстээххэ атынан таhаарбыттар. Онно хас да хонук устата комиссияны ааhан, армия5а барара бигэрмиттэрэ.Сэрии кэнниттэн 1948 сыллаахха Анаабырдаа5ы ''Рыболовпотребсоюз ''бэрэссэдээтэлэ А.П. Корнилов улэ5э ынырыытынан Саскылаахха кэлэн олохсуйбута. Бастаан оройуоннаа5ы атыы-эргиэн тэрилтэтигэр рабочайынан улэтин са5алаабыта 1950 сыллаахха остолуобай сэбиэдэссэйинэн, онтон ыскылаатка сэбиэдэссэйинэн анаммыт , 1953 сылтан Халганнаахха ма5аhыынна атыыhытына, 1954 сылтан оройуоннаа5ы тыа хаьаайыстыбатын дьаьалтатыгар бухгалтерынан, 1957 сылтан оройуоннаа5ы ис дьыала отделыгар милиционерынан, 1964 сылтан оройуонна5ы атыы-эргиэн тэрилтэтигэр хаьаайыстыба сэбиэдиссэйинэн пенсия5а тахсыар диэри улэлээбит. Оло5ун аргыьн Андросова Татьяна Михайловнаны 1949 сыллаахха Саскылаахха корсон ыал буолан, икки о5оломмуттара. Билигин 11 сиэннээхтэр, 3 хос сиэннээхтэр. Кун сириттэн 1991 сыл олунньу ый 19 кунугэр ыарахан ыарыы кэнниттэн барбыта. Егор Николаевич сэриигэ сылдьыбыт муччургэннээх сырыыларын мэлдьи о5олоругар,сиэннэригэр кэпсиир этэ эбит. Сэрии сылларыгар хотугу улуустартан уоттаах сэриигэ ыҥырыы диэн суоҕа. Оччтооҕуга да өйдүүллэрэ, бу сиргэ түөлбэлээн олорор хотугу төрүт норуоттар ахсааннара аҕыйаҕын, кинилэри уот сэрии буулдьатыгар киллэрэн, кыргыттарар сатамматын., тыылга кыайыыны уһансыбыттара

Дмитрий Николаевич Павлов

1926 сыллааххха Амма улууhугар бэрт дьаданы дьиэ кэргэннэ торообутэ. Уорэнэн сэттэ кылааhы бутэрбитэ. Кини 18 сааhын туоларын кытта Кыhыл Аармыйа кэккэтигэр ынырыллар. Сэрии сылларыгар Армия5а ынырааччылары бэлэмниир а5ыйах хонуктаах уорэхтэр ыытыллаллара. Ити биир ый уорэнэн винтовкнан, минометынан сатаан туттарга балайда сыьыаннаах буолар. Аармыйа5а барааччылар 200 киьи Амматтан Дьокуускай куоракка сатыы айанныыллар. Мальта диэн станция5а тиийэн гражданскай танаьын уларытан байыаннайдар танастарын таннар, андаа5ар биэрэр.Ити 91-с саппаас полката этэ.Атырдьах ыйыгар 36 армия 393 стрелковай полкатыгар Читинскай уобалас сиригэр сулуспалыыр . 1945 сыл от ыйын 5 кунугэр ыраах айанна сатыы турбуттара. Даурия оройуонугар биир сиргэ тиийэн кэлбиттэр . Итиннэ 20-чэ хонукка турбуттар,толоонно окуопа хастан олорбуттар.Кини ыам ыйыттан 271-с артиллерийскай полка5а связнойунан сулуусбалаабыт .Онтон Япония утары сэрии са5аламмытыгар урукку чааьыгар 393 срелковай полка5а тоннон кэлбит .Дмитрий Николаевич сулуусбалыыр полката кыраныыссаттан а5ыйах кос сиргэ турбута.Атырдьах ыйын 3 кунугэр киэьэ тревога онороллор, сатыы кыраныысса диэки айаннаабыттар.Кини автоматчик этэ.Устуу иитиилээх дисканы,ону таьынан 240 ботуруону биэрбиттэр.Онтон Аргун оруьу пантоннай муостаны сыта-сыта туораабыттар.Ити курдук Монголия кыраныыссатын Владивастокка тиийэ, кыраныысса былааьын тухары биьиги сэриилэрбит биир тэнник киммэн киирбиттэрэ.Кинилэр чаасталарыгар 26 киьи олло, 70 киьи бааьырда дьиэбиттэр. Бала5ан ыйын 2 кунугэр Японияны кыайыы миитинэ буолбута. Барыларыгар Верховнай Кылаабынай Командующай И.В. Сталинтан махтал суругу биэрбиттэрэ, мэтээлинэн На5араадаламмыттар. Дмитрий Николаевич Японияны кыайыы кэнниттэн туорт сыл салгыы сулууспалаан баран 1949 сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлбитэ.

Чичирбынов Василий Егорович

Ити бириэмэ5э, 1944 сыл бэс ыйын 22 кунугэр, сана 18 сааьын туолбут Василий Чичирбынов армия5а ынырыллыбыта. Олуохумэ куоратыттан борохуотунан, онтон тимир суолунан айаннаан Мальта куоракка тиийбиттэрэ.Василий Чичирбынов Забайкалье5а младший командирдары бэлэмниир полковай оскуола5а анаммыта. Саллаат Василий Чичирбынов Манголия, онтон Китай кумах куйаарын тэлбитэ. Советскай Ийэ сирин Япония халабырдьыттарыттан босхолоспута. Бу сэриигэ биир улахан мэьэйинэн Улахан Хинган сис хайаларын туорааьын буолбута.Манна остоох куускэ бо5орготунэн сытара. Василий Егорович уопсайа 6 сыл сулуусбалаан баран, 1950 сыллаахха дойдутугар эргиллибитэ.Фронтовик дойдутугар эргиллээт та, эйэлээх олох тутуутугар кууьэ кыайарынан улэлэлээбитинэн барбыта Кини, биир сыллаах торговай оскуоланы бутэрэн, 1952сыллаахха Анаабыр оройуонугар ысклаад сэбиэдиссэйинэн ананан кэлэн баран, райпо систематыгар араас улэлэргэ 40-ча сылы улэлээн кэллэ.Василий Егорович уопсайа 6 сыл сулуусбалаан баран, 1950 сыллаахха дойдутугар эргиллибитэ.Фронтовик дойдутугар эргиллээт та, эйэлээх олох тутуутугар кууьэ кыайарынан улэлэлээбитинэн барбыта Кини, биир сыллаах торговай оскуоланы бутэрэн, 1952сыллаахха Анаабыр оройуонугар ысклаад сэбиэдиссэйинэн ананан кэлэн баран, райпо систематыгар араас улэлэргэ 40-ча сылы улэлээн кэллэ.

Анисимов Егор Иннокентьевич

1926 сыллааххатохсунньу ый 10 кунугэр Булуу оройуонун Сыдыбыл боьуолэгин 2-с очу нэьилиэгэр колхозтаах бааьынай дьиэ кэргэннигэр торообутэ.От ыйын 8 кунугэр кини уоттаах сэриигэ ынырыллан фронна барбыта. Кэлин Егор Анисимов райпо5 ыскылаат сэбиэдиссэйинэн, атыыьытынан улэлии сыльыбыта. Кини на5араадалара:-Японияны кыайыы иьин мэтээл
-7 юбилейнай мэтээллэр ,Улэ бэтэрээнэ» мэтээл.

Георгий Дмитриевич Борисов

Булуу оройуонун ыам ыйын 6 кунугэр 1922 сыллаахха тереебутэ. 1941 сыллаахха Булуутээ5и педучилищаны бутэрэн 1941-42 уерэх сылыгар ( улуу сэрии ман,найгы сылыгар) Хампа сэлиэнньэтигэр 7 кылаастаах оскуола5а математика, физика, уонна физкультура учууталынан улэлээбитэ. Хампа5а тэриллибит хайыьар этэрээтин салайан уерэппитэ. Онно уерэммит дьон Кыьыл Армия кэккэтигэр 1942 с бэс ыйын 22 кунугэр бары ынырыллыбыттара. Ол дьонтон кэлин икки киьи Совесткай Союз Геройа буолбуттара: биллиилээх журналист Кондаков Николай Алексеевич, пулеметнай расчет командира сержант Степанов Николай Саввич. 1943 сыллахха Кыьыл Знамя орденнаах Москватаа5ы В. И Ленин аатынан байыаннай-политическай училищены бутэрэн рота политруга

• Семен Дмитриевич Печетов

Сэрии 2-с группалаах инбэлиитэ, үлэ ветерана, кооперация туйгуна, Анаабыр улууһун бочуоттаах гражданина. Семен Дмитриевич Өлүөхүмэ ырыаҕа-тойукка киирбит Кыыллаах арыытыгар төрөөбүт, үөскээбит киһи.

Сэрии болуон аҕай иннинэ,дьону кытта Дьокуускайга киирэн, кооперативнай техникумҥа үөрэнэн испитэ баара, фашисткай Германия сэриинэн киирэн. Быһыы-майгы уларыйан, салгыы үөрэнэр кыаҕа суох буолан, түргэнник идэ ылаары оһох, сыарҕа оҥорооччуларга, маһынан уһанааччыларга үөрэтэр курс аһыллыбытыгар киирэн нэһиилэ мас ууһун идэтин ылбыта. Сэрии болуон аҕай иннинэ,дьону кытта Дьокуускайга киирэн, кооперативнай техникумҥа үөрэнэн испитэ баара, фашисткай Германия сэриинэн киирэн. Быһыы-майгы уларыйан, салгыы үөрэнэр кыаҕа суох буолан, түргэнник идэ ылаары оһох, сыарҕа оҥорооччуларга, маһынан уһанааччыларга үөрэтэр курс аһыллыбытыгар киирэн нэһиилэ мас ууһун идэтин ылбыта.Семен 1942 сыллаахха атырдьах ыйыгар ''Москва'' борохуотунан 500-чэ Саха сирин араас оройуоннарыттан хомуллубут дьону кытта Өлүөнэ өрүһү өрө устан төрөөбүт Кыыллаах арыытын сайыһа көрөн ааспыта. Син эмиэ атын барбыттар курдук, Мальта стансияҕа тиийэллэр. Манна түөрт ыйдаах бэргэн ытааччылар курстарыгар үөрэнэр, үөрэнэн бүтээттэрин поездка олордон хайа эрэ диэкки илдьэллэр да, эдэр киһи хайа хайысханан баралларын өйдөөбөт, онтон табаарыстара кэпсэтиилэриттэн илин диэкки баралларын билэр. Өр өтөр буолбакка Даурия диэн тимир суол станциятыгар сүөккүүллэр. Манна 210-с стрелковай дивизия 653-с артиллерийскай полкатыгар сулууспата саҕаланар. Манна иккис идэтин - 76мм-дээх орудия наводчигын идэтин ылар.Төһө да илинин иһин манна да тыҥааһын улахан этэ: японецтар түннэри-күнүстэри кыраныыссаны кэһэн киирэ сатыыллара үгүс буолара.Мантан арҕаа диэки 1943 сыл ыыппыттара. Ый аҥаара айаннаан аны Хотугу Кавказка тиийбит. Онно 90 N-х саппаас полкаҕа сулууспалыыр. Онтон эмиэ бириэмэтэ тиийэн кэллэҕэ. Крым уоттаах сэриитигэр түбэһэр.Бастаан бэрт уһун кумах кирбии устун Керчь куорат диэкки туһаайыллан сатыы барбыттар.Онтон ол кирбиит уу буолбутугар торпеднай катердарга олордуталыыллар уонна сэрии тыаһа-ууһа ньиргийэн олорор сирин диэкки илтилэр.Кураанах сиргэ чугаһаатахпыт аайы өстөөх самолеттвар буомбалаан, артилеялара ытыалаан тула уу оргуйан олорор. Кытыыга тиийиэхпит өссө да тэйиччи өрдэҕинэ ''Ууга ыстатыналааҥ, кытлга тахсыҥ!'' - диэн хамаанда буолла.Катер харгытаабыт сирэ буоллаҕа дии, дириҥ буомбаттан, снарядтан эрэ буолбакка,сатаан харбаабат дьон өлүүтэ да элбэх быһыылаах этэ. Кытылы булбуттар сэриилэһэн киирэн бардыбыт. Син чугутан сир ыллыбыт.Аны манна 2 метр уһуннаах танканы ытар сааҕа үөрэнэн бастакы нүөмэр буоллум, көмөлөһөөччүбүнэн бурят уола буоллаю. Биирдэ биһигини кэтээн сытар кирбиибит кытыытыгар туруордулар. Сарсыарда эрдэ өстөөх самолеттара кэлэн бомбалаатылар, онтон артилерияларынан ытыалаан тула оҥордулар.Итини баттаhа хордо5ой кэнниттэн танкалар тахсан кэллилэр, 300-чэ метр хаалбытын кэннэ аны биhиги уоту астыбыт, кэннибитигэр турар артиллерия эбиилэстэ. Син онно-манна танкалар умайан куудэнчилэннилэр, кинилэринэн хаххаланан иhэр сатыы сэриилэриттэн да элбэх немец өллө быhыыла5а уонна чугуруйдулар.

.

Биир бириэмэ5э кинилэр роталарыгар немецтэр окона хастан сытар үрдүк сирдэрин былдьыырга бирикээс биэрбиттэр. Хабыр-хапсыhыы манна буолбут. Өстөөөх чугаhатан баран гранаталарынан тамнаабыт. Бу алдьархайга кэннигэр түспүт граната үлтүркэйэ кэннин көп этин илдьи көппүт. Онон госпиталга атаарыллыбыт. Бастакы бааhын ити курдук ылбыт.Эмтэнэн үтүөрүү кэнниттэн урукку чааhын кытта Ар5аа Украинаны босхолооһуҥҥа , Чехославия5а сэриилэhэр. Чехословакияны босхолооһуҥҥа биhиги сэриилэрбит кытаанах усулуобуйаны көрсүбүттэрэ. Сирэ барыта лиҥкир хара тыа, хайа.Суолларынан эрэ айанныырга күһэллээҕин. Онно хас да дэриэбинэни, станциялары ыларга кыттыбыта.Биир сарсыарда пушкаларынан ытыалааhын кэнниттэн атааха5а киирбиппит. Бастакы кирбиилэрин ылбыппыт. Иккис кирбиигэ киирэн истэхпитинэ миномёт уотун астылар. Ону ол диэхпит дуо, иннибит диэкки атаакалаан сырсыы. Эмискэ иннибэр сүүнэ улахан уот ча5ылыйаатын кытта тугу да билбэккэ барбытым. Хата санитардар булан, бэрэбээскилээн, госпитальга атаарбыттар этэ.Ол бааhырыыбын тыылга - Грузия Боржоми куоратын госпиталыгар илдьэн эмтээбиттэрэ, инбэлиит буолан дойдубар эргиллибитим. Бэрт сотору Кыайыы үөрүүлээх сураҕа кэлэн үөрүү-көтүү буолбута.

Семен Дмитриевич Печетов дойдутугар кэлэн, кооперативнай техникумугар үөрэҕин сал5аан, 1947 сыллаахха бүтэрбитэ .Сэриигэ кыттыытын түмүгэ : Кыhыл сулус, А5а дойду сэриитин 1 степенэ орденнардаах, Германияны кыайыы иhин 8 юбилейнай медаллардаах. Техникум кэнниттэн Ляхов арыыларыгар, Усуйаана, Аллайыаха,Үөһээ-Бүлүү ойуоннарыгар, Быков-Мыска кылааннаах сымна5ас кыhыл көмүһү-түүлээҕи тутааччынан үлэлиир.1957 сыллаахха Үөһээ-Бүлүүгэ кэргэннэнэр. Бутэhик манна Анаабыр улууhугар Холбос линиятынан эргиэн тэрилтэтигэр кэлбитэ.Атыыhытынан, остолуобай, ыскалаат сэбиэдиссэйинэн үлэлиир сылдьан пенсия5а тахсыбыта.Туhааннаах улэтигэр үтүө суобастаахтык, таhаарыылаахтык улэлээбитин, общественнай үлэлэргэ активнайдык кыттыбытын бэрт элбэх Грамоталар, махтал суруктар кэрэhэлииллэр. Ол курдук Советскай кооперация туйгуна, улус бочуоттаах гражданина, Саха АССРВС Президиумун , партия уобаластаа5ы комитетын Грамоталара , Махтал суруктара, ыччаты итиhиигэ үтүөлэрин иhин ыччат тэрилтэлэрин Грамоталара, сир үрдүк сэрии буолбатын эйэ фондатын Грамоталара знактара баар.

Түмүк

• Биьиги улууспутугар олоро сылдьыбыт 9 сэрии кыттылаахтарын биллим, олортон биирдэрэрэ Осипов Лука Николаевич туьунан информация ханна да суох эбит.

• -кинилэр сэрии кэмигэр хорсун-ходуот быьылаарын, кэлэр көлүөнэ билиэстээх диэн тумуккэ кэллим.

Туттуллубут литература

1. Анабарский улус История. Культура. Фольклор. -Як, 2005 г

2. "Хоту дойду хонноҕуттан" - К.Ф.Гольдеров -1995

3. Улуустаа5ы этнографическай музей материаллара.