ҰБТ - ға психологиялық тұрғыдан қалай дайындалу керек?

Тест тапсыруды ешкім арнайы үйретпейді, сондықтан сәйкес психотехникалық білімдер өте пайдалы. Олар тестілер мен емтихандарға дайындықтың нәтижелігін арттырып қана қоймай, тест уақытында өзін жақсы ұстауға мүмкіндік береді, ой жұмыстары дағдыларының дамуына әсер етеді, шешуші сәттерде өзін қолға алуға, өзіндік эмоцияларға ие болуға үйретеді. ҰБТ процедурасы жоғары жинақылықты, ойды жинақтауды, ұқыптылық пен ыхтияттылықты, жоғары икемділікті талап етеді: бір тапсырмадан екінші тапсырмаға тез ауысу қажет.
Тестілерді тапсыру процесінің психологиялық жабдықталуы туралы сұрақты талқылай отырып, 3 негізгі кезеңді атап өту қажет:
1. Тестке дайындық, тест алдында оқу материалын меңгеру;
2. Тестілеу алдындағы көңіл - күй;
3. Тест уақытындағы көңіл - күй.
Емтихандарға, тестілеуге қалай дайындалу қажет:
Дағдарысты жағдайда бастарыңыз айналып қалмауы үшін өз мақсаттарыңызға жету үшін аса ауқымды міндеттер қоймаңыз.
Жағдай ушыққанын күтудің қажеті жоқ. Тестілеуге дайындықты алдын ала, сабырлықпен, аздап, бөлшектеп бастау керек.

Ой мен күшті жинау өте қиын болса, бірінші ең оңайын жаттап алып, содан соң қиын материалды меңгеруге ауысу керек.

Күн сайын ішкі ауырлықты, шаршауды басатын, дем алдыратын жаттығулар жасауға кеңес береді.
Тестілеу мен емтихандарды жақсы тапсыру үшін психологиялық дайындықты дәл қазір бастауға болады. Кез келген сынақтың сәттілігі нақты білімге (біздің мектебіміз оны жеткілікті көлемде береді) ғана емес, адамның жоғары нәтижелерге жету қабілетіне де тәуелді.

Ол неге байланысты?

Ең бірінші өзін - өзі бағалауға байланысты. Өзін - өзі бағалау - өзін басқа адамдарға қатысты бағалау. Ол өзіндік маңыздылық сезімінің негізінде қалыптасады және оған келесі компоненттер әсер етеді.
Бірінші компонент - мені басқалары қалай бағалайды. Мұнда: нақты және субъективті бағалау ұғымдарының арасын ажыратып алу керек. Яғни, басқалары мені мен ойлағандай бағалай ма? Оны білу үшін өзіңіздің екі портретіңізді салыңыз: 1- "Мен басқа адамдардың көзімен", 2 - "Мен шынымен". Осы портреттердің айырмашылықтарына зер салып қарау керек.

Әріптесіңізден немесе туыстарыңыздан Сіздің портретіңізді салып беруін сұрауыңызға болады. Осы портреттерді салыстырыңыз - Сізде өзіңіз туралы көп жаңа ақпарат пайда болады.
Екінші компонент - мен өзімді қалай бағалаймын. Бұл жағдайда да Сізге екі портрет көмектеседі. Біреуі Сізде салынып қойған - "Мен шынымен", екінші портрет - "Мен мінсіз ".
Олардың да айырмашылықтарын табыңыз.

Өзінің бағасы өте төмен болғандарға айтатынымыз - қорықпаңыз, төмен өзіндік баға - жастық шақта қалыпты жағдай, оны жаттығулар арқылы көтеруге болады. Мысалы, мынадай:
1. Өзіңіздің мақтан тұтатын және соңғы бір жылда мақтанатын бес жетістігіңізді жазыңыз.
2. ----соңғы жарты жылда (алдыңғылармен қайталамау)
3. ----соңғы айда
4. ----соңғы аптада
5. ----соңғы күні
Тапсырманың қиындығы қалай өсіп отырғанын қараңыз. Бұл үлкен жетістіктерге ғана емес, кіші, күнделікті жетістіктерге мақтануға мүмкіндік.
Сәтті жұмыс жолындағы екінші құраушы - уақытты бос өткізбеу. Адам ресуртарының шексіз емес екендігін, жақсы жұмыс істеу үшін демалу қажет екенін ұмытпаған жөн. Өзіңізге келесі сұрақтарға жауап беріңіз:
1. Өзімді жақсы сезіну үшін маған қанша уақыт ұйықтау керек?
2. Мен үшін демалыс деген не (маған каникулда, демалыс күндері, бір күн бойы қалай демалған жақсы)? Яғни өзіңнің "ресурстық" жағдайларыңды анықта.
3. Мен энергиямды - физикалық, зияткерлік, эмоцианалдық қалай жұмсаймын?

Күн тәртібі

Бір күнді үш бөлікке бөліңіз:
- емтиханға күніне 8 сағаттан дайындал;
- спортпен шұғылдан, таза ауада серуенде, би кешіне бар, биле, яғни белсенді демалысқа уақыт бөл;
- кем дегенде 8 сағат ұйықта; егер қажет болса, қаласаң түстен кейін ұйықтап ал.

Тамақтану

3-4 рет, калориялы, дәруменге бай тағамдармен тамақтану қажет. Тамақтанғанда греция орехтерін, сүт өнімдерін, балық, ет, көкөністер, жеміс - жидек, шоколад қолдан.

Тағы бір кеңес - емтихан алдында көп тамақ жемеңіз.

Оқу орны

Өзіңнің жұмыс орныңда дұрыс ұйымдастыр. Үстеліңе сары немесе күлгін түсті заттар немесе сурет қой, себебі бұл түстер зияткерлік белсенділікті арттырады.

Ауқымды материалды қалай есте сақтауға болады?

Материалды сұрақ бойынша қайтала. Басында барлық білетініңді еске түсіріп, жазып қой, содан соң барып мерзімдердің, негізгі фактілердің дұрыстығын тексер. Оқулықты оқи отырып негізгі ойларды белгіле - бұл жауаптың тірек пункттері. Әрбір жауапқа жауаптың қысқаша жоспарын бөлек кішкене қағаздарға жазып үйрен. Емтиханға бір күн қалғанда жауаптың қысқаша жоспары бар қағаздарды қара.
Есте сақтаудың кейбір заңдылықтары
1. Есте сақтау қиындығы көлемге пропорционалды өспейді.
Қысқа нақыл сөздерге қарағанда үлкен үзінділерді жаттаған пайдалырақ.
2. Бірдей жұмыс болған жағдайда есте сақтау мөлшері түсіну деңгейі жоғары болған сайын артады.
3. Қалыптасқан жаттау концентрленгенге қарағанда жақсы. Бәрін бірден жаттағанша, бөліп жаттаған жақсы, бәрін бірден жаттағанша, бөліп-бөліп жаттаған жөн.
4.Бірнеше рет оқуға қарағанда, есте қалғанды қайталап айту тиімдірек.
5. Егер екі - үлкен және кіші материалдармен жұмыс істесең, үлкенінен бастаған дұрыс.
6. Адам ұйықтағанда есте сақтамайды, ұмытып та қалмайды.

Үшінші құраушы бірінші және екінші құраушылармен тығыз байланысты - бұл стресс-факторлармен күрес.

Стресс - бұл қоршаған орта жағдайларының өзгеруіне жауап беру әдісі. Қалыпты жұмыс үшін өмірлік жағдайлардың өзгерістері мен талаптарына бейімделуді үйрену қажет. Бұл физикалық, сондай - ақ эмоционалдық қолайлылыққа байланысты. Қатты стресс алған кезде адам қоршаған ортаға нашар бейімделеді, ол мазасыз, оны қорқыныш билейді, оның назар аудару, есте сақтау, ойлау қабілеттері төмендейді. Адам ұзақ уақыт әрдайым шаршап жүретін созылмалы стрессте жүрсе, қалпына келу мүмкіндігінсіз шаршайды, ол түрлі аураларға тез шалдығады, оның ойлау қабілеттері де төмендейді.
Емтихандар кезінде адам қобалжиды. Бұл жауапты сәтте жинақталуға көмектесетін қалыпты жағдай. Егер Сіз тым қатты қобалжысаңыз немесе стрессті жағдайда Сізге ерекше қиын екенін түсінсеңіз, бірнеше тыныс алу жаттығуларын жасаңыз. Мұрынмен ұзақ тыныс алыңыз және ауыздан дем шығарыңыз, дем шығару тыныс алуға қарағанда екі есе ұзақ. Күн сайын бірнеше минуттан жаттыға отырып денеңізді бос ұстап үйреніңіз. Сіз үрейдің баяу сейіліп, есіңізді жинайсыз. Күні бойы өзіңізге кішігірім қуаныштар сыйлауға тырысыңыз: өзіңізді дәмді аспен еркелетіңіз, жаңа шаш үлгісін жасатыңыз, өзіңізге жағымды адаммен сөйлесіңіз.

Емтихан алдында әрбір күн сайын қанша материал меңгеру керектігін жоспарлаңыз және өз жоспарыңызды қатаң орындаңыз. Үзілістермен жұмыс істеңіз, қатты шаршамаңыз.

Үзілістерде көп қозғалыңыз (серуендеңіз, билеңіз, физикалық жаттығулар жасаңыз, ән салыңыз) немесе сергіп алыңыз (тыныс алу жаттығуларын жасаңыз, медитация, демалатын жаттығулар, қысқа мерзімді ұйқы). Көзіңіз бен омыртқаңызға ауыртпалық түсірмеңіз - олар Сізге әлі қажет болады.
Емтихан алдында ұйқыны қандырған жөн. Киіміңізді дайындаңыз - іскерлік және ыңғайлы, Сізге ұнайтын және ресми шараға үйлесетін болсын. Өз-өзіне сенімді адам ретінде қалай көрінуге болатынын ойластырыңыз, әдетте бұл қолдау болады және стрессті жеңуге көмектеседі. Өзіңізді Мен сынақты жеңемін деп сендіріңіз. Бұл күні Сіз жалғыз емессіз, Сіздің мыңдаған қатарластарыңыз да Сізбен бірге. Сондай-ақ, Сіздің туысқандарыңыз да Сіз үшін қобалжуда және үрейдің көп бөлігі сол кісілерде.

Емтихан күні.

Емтихан алдында көп тамақ ішпеуге кеңес береміз. Кешігіп қалармын деп уайымдамау үшін үйден сәл ертерек шығыңыз. Кабинетке кірместен бұрын қатты қобалжып тұрған, адамдармен араласпаңыз, бөлек шығып, жинақталыңыз, тыныс алу жаттығуларын жасаңыз.
Емтихан болатын кабинетті жақсылап қарап шығыңыз, таныс ортада қорқыныш басылады. Тапсырма үлестірілгеннен кейін бірінші шешімін таба аламын деп ойлаған тапсырмаларға көз жүгіртіңіз. Егер сізге бірден барлық тапсырмалар түсінікті болмаса қобалжымаңыз, Сіз оңайынан бастап орындай бастаған сайын нәтиже арта түседі, күрделі тапсырмалар да түсінікті бола бастайды. Егер бір сәтте Сізге жинақталу қиынға соқса да қорықпаңыз, кейбір адамдарда тіпті жұмыста та құлдырау болады, артынша бәрі қалпына келеді. Мұндай жағдайда Сізге қайтадан тыныс алу жаттығуларын жасау қажет: мұрынмен терең дем алыңыз, содан соң баяу дем шығарыңыз.
Барлығын жазып болған соң жұмысты өткізуге асықпаңыз.

"Жаңа ойлар хатты жапқаннан кейін келеді".

"Конвертті жабыстыру" жұмысын ысыра тұрыңыз, терезеге, өз қолыңызға қараңыз, бір минуттан кейін жұмысыңызды қайта алып, қайтадан бір қарап шығыңыз.

Тіпті Сіз емтиханды өзіңіз ойлағандай тапсырмасаңыз да, оны дұрыс қабылдаңыз.
Кеудеңізді өкініш кернеп, өзіңізді бақытсыз сезінуіңіз мүмкін - бұл сезімдерге ерік бермеуге тырысыңыз. Ұмытпаңыз, бұл жағдайды түзетуге болады, ол өтеді де кетеді және Сіздің өміріңізде әлі талай жеңістер болады.

ОҚУШЫЛАРДЫ ҰБТ-ҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЙЫНДАУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

• РМҚК «Ұлттық тестілеу орталығы». Мекен-жайы: Астана қаласы, Жеңіс даңғылы, 60, тел: 8 (7172) 317 404, 8 (7172) 695 100, 8 (7172) 695 087, e-mail: [email protected]

ҰБТ дегеніміз не?

Бұл жаңа технологияларға негізделген, мектеп түлектерінің қорытынды мемлекеттік аттестациясын және колледждер мен жоғары оқу орындарына түсу емтихандарын біріктіретін, білім беру ұйымынан тәуелсіз, білім сапасын бағалаудың мемлекеттік жүйесі.

ҰБТ мақсаты: білімнің жоғары сапасын қамтамасыз ететін оқу жетістіктерінің сыртқы тәуелсіз бағасының жүйесін құру.

ҰБТ міндеттері:

1. Бірыңғай өлшеу материалдарының көмегімен білім сапасын мемлекеттік бақылау мен басқаруды қамтамасыз ету;

2. білім сапасын бағалаудың шынайылығын, дұрыстығын арттыру;

3. Жоғары және орта кәсіптік білімге қол жеткізуде әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету.

Қазіргі кезде оқушыларды ҰБТ тапсыруға психологиялық тұрғыдан дайындау қажет.

Тесті тапсыруға ешкім арнайы үйретпейді, бірақ соған қарамастан, ондай психологиялық білім өте пайдалы. Олар тестіге дайындалу тиімділігін арттырып, тесті кезінде өзіңді ойдағыдай ұстауға көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар ой жұмысы дағдыларын дамытуға, маңызды кездерде өзіңді жұмысқа жұмылдыруға, өзіңнің эмоцияларыңды қолға алуға көмектеседі. ҰБТ рәсімі ойыңды әбден жинақтап, бар назарыңды соған аударып, мұқият және ұқыпты болуды, бір тапсырмадан екіншісіне жылдам көше білуді талап етеді.

Тесті тапсыру процесін психологиялық қамтамасыз ету мәселесін талқылай отырып, оның 3 кезеңін атап өту қажет:

1. Тестіге дайындық, тесті алдында оқу материалын зерделеу;

2. Тестілеу алдындағы мінез-құлқың;

3. Нақты тесті кезіндегі мінез-құлқың.

Емтиханға тиімді дайындалу тәсілдері туралы ұсыныстар

Психология тұрғысынан қалай дайындалу керек

Аса ауыр кездерде басыңды жоғалтып алмас үшін, аса жоғары мақсатқа қол жеткізу үшін өзіңнің алдыңа аса жоғары міндет қойма. Жағдайдың әбден шиеленісуін күтіп отырма. Емтиханға алдын ала, аздап-аздап, бөлшектеп дайындалуға кіріс. Егер күш-жігерің мен ойыңды жинау қиынға соқса, алдымен ең жеңілдерін есте сақтауға тырыс, содан кейін күрделі материалды оқуға көш. Ішкі қобалжуды, шаршағандықты басуға, өзіңді бос ұстауға көмектесетін жаттығуларды күн сайын орында.

Көз шаршаса не істеу керек?

Емтиханға дайындалған кезде көзге көп жүк түседі. Егер көз шаршаса, бүкіл организм шаршады деген сөз: оның емтихан тапсырмаларын орындауға күші жетпейді. Көзге демалыс беру керек. Төмендегі жаттығулардың кез келген екеуін орында:

кезек-кезек жоғары-төмен (25 секунд), оңға-солға (15 секунд) қара;

көзіңмен өзіңнің тегіңді, атыңды, әкеңнің атын жаз;

қашықтағы затқа қара (20 секунд), сосын көз алдыңдағы параққа бірінші оңнан солға қарай, сосын солдан оңға қарай шаршының, үшбұрыштың суретін сал.

Күн тәртібі

Күніңді үшке бөл:

емтиханға күніне 8 сағат дайындал;

спортпен шұғылдан, таза ауада демал, дискотекаға барып билеп кел;

кем дегенде 8 сағат ұйықта; егер қажет деп санасаң түскі астан кейін өзіңе үзіліс жасап, аздап ұйықтап ал.

Тамақтану

Күніне 3-4 рет тамақтану қажет; тамақ нәрлі және дәрумендерге бай болсын. Грек жаңғағын, сүт өнімдерін, балық, ет, көкөніс-жеміс, шоколад же. Тағы бір кеңес: емтихан алдында аса тойып тамақ жеме.

Дайындалатын орын

Өзіңнің жұмыс орныңды дайындап ал. Үстелге сары немесе күлгін түстегі заттар немесе сурет қой, өйткені бұл түстер зияткерлік белсенділікті оятады.

Көп материалды қалай есте сақтауға болады

Материалдарды сұрақ бойынша қайтала. Басында есіңе түсір де, бар білгеніңді қысқаша жазып ал. Содан кейін ғана даталардың, негізгі оқиғалардың дұрыстығын тексер. Оқулықты оқып отырғанда басты, өзекті ойларды түртіп отыр - бұл жауаптың негізгі тармақтары болмақ. Кішкентай парақтарға әр сұраққа жауаптың қысқаша жоспарын құрастырып үйрен. Ертең емтиханға барамын деген күні жауаптың қысқаша жоспарлары бар парақтарыңды қарап шық.

Ойды, ойлау қабілетін қалай дамытуға болады.

1. Ақылды болғың келсе - ұғынықты сұрақ қоюға, бар зейінмен тыңдауға, байыппен жауап беруге және айтар ештеңең болмаса үндемеуге үйрен.

2. Оймен жұмыс істемей білім алуға болмайтындай, бірақ білім болмай ой да болмайды.

3. Ойлау қабілетін дамыту дегеніміз - өз ақылыңды біліммен қуаттау. Білім көзі әртүрлі болуы мүмкін: мектеп, кітаптар, теледидар, адамдар. Олар заттар мен құбылыстар туралы, адамдар туралы ақпарат береді.

4. Ойлау сұрақтан басталады. Барлық жаңа өнертабыстар «Неге?» және «Қалай?» деген сұрақтардың арқасында ашылған. Сұрақ қоюға және оған жауап іздеп үйрен.

5. Дайын стандартты шешімдердің көмегімен қажетті нәтижеге қол жеткізу мүмкін болмаған жағдайда ойлау қабілеті «іске кіріседі». Сондықтан ойлауды дамыту үшін затты немесе құбылысты әр қырынан көре білу, әдеттегіден жаңаның ізін байқау қабілетін қалыптастыру маңызды.

6. Заттың немесе құбылыстың әртүрлі қасиеттерін байқау, оларды өзара салыстыра білу қабілеті - ойлаудың қасиеті.

7. Адам объектінің белгілерін, қырларын қаншалықты көп байқаса, оның ойлау қабілеті соншалықты икемді және дамыған болады. Бұл қасиетті зеректікке арналған ойындармен, логикалық тапсырмалар мен басқатырғыштарды шешу арқылы жаттықтыру қажет.

8. Ойлау мен сөйлеу біртұтас. Ойлауды дамытудың басты шарттарының бірі - оқығанды еркін баяндап беру, пікірталасқа қатысу, жазба тілді белсенді пайдалану, өзің де толық түсінбеген нәрсені басқаға айтып беру.

Есте сақтаудың кейбір заңдылықтары:

1. Есте сақтау қиындығы оның көлеміне кері пропорционалды өседі. Қысқа сөзден гөрі үлкен үзіндіні жаттау анағұрлым пайдалы.

2. Бірдей жұмыс кезінде есте сақталатынның саны қаншалықты көп болса, түсіну деңгейі соншалықты жоғары болмақ.

3. Назар аударып (концентрированно) жаттағаннан бөліп жаттаған жақсы. Қатарынан жаттай бергенше үзілістермен жаттаған, бәрін бірден жаттағаннан аздап жаттаған жақсы.

4. Қайта-қайта жай оқи бергеннен ойша қайталаған анағұрлым тиімді.

5. Егер үлкен және кішкентай екі материалмен жұмыс істесең, үлкеннен бастаған дұрыс.

6. Ұйықтап жатқан адам жаттамайды, бірақ ұмытпайды да.

Жұмысқа қабілеттілікті қалпында ұстау

1. Ой және дене еңбегін кезектестіріп орындау

2. Гимнастикалық жаттығулардан кувырок, свеча, баста тұру сияқты жаттығулар пайдалы, өйткені ми жасушаларына қанның баруы күшейеді.

3. Көзіңді қорға, әрбір 20-30 минут сайын демалыс бер (көзіңді кітаптан алып, қашыққа қара).

4. Теледидар қарауды барынша шекте.

ҰБТ-ға дайындалу кезінде психологиялық көмек

• Индира Садвакасова

• 2 сәуір 2014

• 10733

• 0

• 40

ҰБТ - ға дайындалу кезінде психологиялық көмек.
Мақсаты: Оқушылардың бойындағы қобалжу, мазасыздану, қорқыныш сезімдерін жою, өз - өзіне сенімділігін арттыру және жағымды көңіл - күйлерін қалыптастыру.
Түрі: ойын - сабақ
Құрал - жабдықтар: А4 беттері, психологиялық әуендер, түрлі - түсті фламастерлер
Жоспары:
1. Сәлемдесу. Сұрақтарға жауап беру
2. «Күншуақ» жаттығуы;
3. «Бәйтерек» жаттығуы;
4. «Мен өзіме сенімдімін» жаттығуы;
5. «Сыйлық» жаттығуы;
6. «Тоғай тілегі» қорытынды.
Сабақтың барысы:
Қатысушылар барлығы бір - бірімен сәлемдесіп, мына төмендегі сұрақтарға жауап беру керек:
1. Бүгінгі көңіл - күйін қалай?
2. Өзіңді қалай сезініп жүрсің?
3. ҰБТ - ға дайындығың қалай?
4. Сені мазалайтын қандай қиыншылықтар бар?
«Күншуақ» жаттығуы. Бұл жаттығудың шарты бойынша, әр қатысушы берілген А4 беттеріне күн шуақтын суретін салады. Өзінің алдына қойған мақсатын және сол мақсатқа жету жолдарын жазады. Қатысушылардың әрқайсысы өз мақсаттармен таныстырады. Уақыт 10 мин беріледі.
«Бәйтерек» жаттығуында қатысушылар екі топқа бөлінеді. Әр топқа А4 беттері беріліп, «Бәйтерек» жасау керек. «Бәйтеректі» тек А 4 беттерінен жасағанда қайшы, желім т. б. қолданылмайды. Уақыт 20 мин беріледі. Бұл жаттығуда қатысушылардың бір - бірімен қарым - қатынасын, қобалжуын, белсенділігін т. б. сезімдерін байқауға болады.
«Мен өзіме сенімдімін» жаттығу. Қатысушылар шеңбер жасап отырады. Тақырыпқа байланысты өзіне сенімділігін арттыру үшін, «Мен өзіме сенемін» деп әрқайсысы өз ойларын айтады.
«Көрші» жаттығуы.
Көршіңді оң жақтан құшақтап,
Көршіңді сол жақтан құшақтап,
Оң жақтағы көршіңе бір жымиып,
Сол жақтағы көршіңе бір жымиып
Оң жақтағы көршіңе оң көзіңді
Сол жақтағы көршіңе сол көзіңді қысып,
Бүгінгі жастар форум барысы
Біз үлкен отбасы деп бір - бірімізге, ойша шын жүректен сыйлығымызды береміз.
Бұл жаттығуда әрбір қатысушының сол топтың бір мүшесі екендігін сезінеді, бір - біріне жылу сыйлайды.
«Тоғай тілегі» жаттығуы. Әр қатысушыға жапырақтар беріледі. Жапырақтарға өздерінің тілектерін, ұсыныстарын, ойларын жазып, «Тоғай тілегіне» жапсырады. Соңында жүргізуші сабақты қорытындылайды.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР Сенімділікке қадам Сабақтың мақсаты: Агрессивті күй және сенімсіздіктің алдын ала отырып, сенімділікке тәрбиелеуді қалыптастырудың жолдарын қарастыру. Жасөспірімдер ортасында сенімділік атмосферасын жасап, бір-бірін қолдауға үндеу; Агрессиялық күй мен сенімсіздіктің белгілерін байқай отырып, сенімділікті арттырудың стратегияларын ойлау; Қатысушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. Оқушыларға көмектеседі: «Сенімділік» ұғымының мәнісін ұғындырып, бұл ұғымға қаншалықты жақын екендігін өз бойынан анықтауға; Сенімділікке кедергі келтіретін негізгі факторларды сенімсіздік, агрессиялық күй секілді белгілерді байқап, оның әсерін сезінуге; Сыныпта сенімділік атмосферасын жасау, бір-бірлеріне қолдау көрсету Сабақтың әдісі: 1. Зерттеу әдісі- мұғалімнің оқушыға шығармашылық тапсырма беруі, оқушылардың өз беттерімен шешіп, мәтінмен, материалдармен жұмыс. 2. Эвристикалық әдіс -ішінара ізденгіштік әдіс, оқушылар мақсатты немесе міндетті мұғалімнің көмегі арқылы шешу. 3. Мақсатты әдіс - мұғалім белгілі мақсат қойып, оған жету жолын көрсетеді, оқушылар одан әрі әрекетке көшеді. Таным қызметін ұйымдастырудың үлгісі. ________________________________________ 1 . Жекелік үлгі -танымдық қызметтер оқушының өз күшімен орындалады. 2. Жан-жақтылы барлық оқушылар үшін жалпы міндет қойылған кезде пайдаланылады. 3. Топтық-жалпы міндеттен туындаған мақсатты шешу жолында топ түрінде әрекеттеніп, жауап топ ішінде жинақталады. 4. Ұжымдық форма -ұжым өзінің әр мүшесін немесе әр мүше өз ұжымын оқыту, тәрбиелеу, дамыту әрекетіне келеді. Қолданылған модульдер: сабақ -тренинг, сыни тұрғыдан ойлануға үйрету, білім бер мен білім алудағы жаңа тәсілдер, АКТ, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту, талантты және дарынды балалрды оқыту, көшбасшы. Оқушыларға көмектеседі: 1. Жасөспірімдер өз бойында сенімділік орнатудың сыртқы бейнесін ғана жасамай, жан дүниеде сенімділік дәнегін орнатуға ынталандырған уақытта қол жеткізеді. «Мен қай кезде өзімді жақсы сезінемін» деген сауалға жауап іздей отыра, өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі реттеуді сенімділікпен байланыстырған уақытта ғана жетістікке жету мүмкіндігі туындайды. «Сенімді немесе сенімсіз статуясы» жаттығуы Мақсаты:өзіне деген сенімділікті қалыптастыруды дамыту. Инстркуция : «Сендер мектеп алдына скульптура қоюды ақылдастыңдар «Өз- өзіне сенімді немес сенімсіз бейне» скульптурасы. Қазір біз барлығымыз скульптура бейнесіне енуге тырысамыз. Екі топқа бөлінуіміз керек. Бірінші топ сенімді скульптураны сомдаса, екінші топ сенімсіз скульптураны сомдайды. 4 минуттан кейін өздері сомдайтын скульптураны көрсетеді. Кейін қорытындылау кезінде «сенімді бейне»образын құрастыру керек.

ҰБТ-ға дайындық кезінде оқушыларға диагностика жүргізуге арналған

11-сынып жетекшілері үшін диагностика материалдары

Мұғалім оқушылармен кейбір диагностикалық зерттеулерді, коррекциялық (түзету) жұмыстарды жүргізе алады. Осы әдістемелерді білім беру мекемелеріндегі мұғалімдердің оқушыларды ҰБТ-ға дайындау кезінде кеңінен қолдануға болады. Сынып жетекшісі оқушының мінез-құлқын, әсіресе темпераментін анықтау керек. Арнайы берілген балалардың темпераменттік шкалалары бойынша әр оқушының ата-аналарының жауабына қарай оның темпераментін анықтауға болады. ҰБТ-ты тапсыру оқушы үшін үлкен стрес. Сондықта сынып жетекшісі алдын ала әр оқушының, Э.Ховардтың тестерін пайдаланып, стреске төзімділігін анықтап, ақыл-кеңес беруге мүмкіндігі бар. Сондай-ақ Л. Вассерман, С. Спилбергер сияқты ғалымдардың тестерін пайдаланып, оқушының жүйке жүйесінің тозу, өзін-өзі бағалау деңгейін анықтайды. Әрине бұл тесттер оқу жылы ішінде кем дегенде үш рет жүргізіліп, мониторинг жасау арқылы әр оқушыға пайдалы кеңес беру үшін пайдаланылады.

2. Л. Вассерманның невротизация деңгейiн анықтауға арналған диагностикасы Мақсаты: невротизация деңгейін анықтау. Құрал: Сұрақ қағазы, жауап беретiн бланк, қылқалам. Нұсқау: « Төменде берiлген пiкiрлермен және ситуациялармен танысып, «ия» немесе «жоқ» деген жауапты таңдап отырыңыз».
1. Мен денемнiң кейбiр бөлектерiнде күйдiрудi, шаншудi, дене бойы түршiгудi, сiлеюдi сезiнемiн.
2. Мен сирек булығамын және менде жүректiң қатты дүрсiлдеуi болмайды.
3. Мен аптада бiр рет немесе одан да жиi қозушылықта немесе ашуланған жағдайда боламын.
4. Менiң басым жиi аурады.
5. Аптасына 2-3 рет менi түнде бастығырылу азап етедi.
6. Сонғы кезде мен өзiмдi өте жаман сезiнемiн.
7. Менде күнде бiрдеме болып қалады, ол менi шошытады.
8. Абыржыған кезде мен ұйқыдан айырыламын.
9. Әдетте жұмыс маған үлкен күшке түседi.
10. Кейде қатты толқыған жағдайда мен ұйқымнан айырыламын.
11. Мен көбiнесе өмiрге қанағаттанбаймын.
12. Менi әрқашанда бiр нәрсе қобалжытады.
13. Мен өзiмнiң таныстарыммен және жолдастарыммен сирек кездесуге тырысамын.
14. Маған өмiр әр уақытта аса шиеленiсумен байланысты.
15. Маған қандай болса да есепке немесе жұмысқа қадала көнiл аудару қиынға түседi.
16. Бiр күннiң iшiнде мен өте шаршаймын.
17. Мен болашаққа сенемiн
18. Мен жиi көңiлсiз ойға салынамын.
19. Күнделiкке қарағанда, кейбiр кезде, менiң басымның жұмыс iстеуі баяулайды.
20. Маған ең қиын күрес - ол өзiммен күресу.
21. Мен әрқашанда бiреу үшiн немесе бiр нәрсе үшiн мазасызданамын.
22. Менiң өзiме сенiмдiлiгiм төмен.
23. Мен өзiме сенбейтiнiмдi жиi сезiнемiн.
24. Аптасына бiрнеше рет, құрсақтың үстiнгi жағында, менiм мазамды кетіретiн, жағымсыз сезiм пайда болады.
25. Кей кезде менiң алдымда үлкен шеше алмайтын қиындықтар туатын сияқты.
26. Аптасына бiр рет немесе одан жиi мен себепсiз, аяқ астынан бүкiл денемде пайда болған қызуды сезiнемiн.
27. Мен кейбiр уақытта өзiме соншалық көп жауапкершiлiктi аламын, сонымен өзiмдi әурелеймiн.
28. Мен өзiмнiң киiнгенiме өте ұқыпты қараймын.
29. Соңғы кезде менiң көзiмнiң көруi нашарлап кеттi.
30. Адам арасындағы қарым-қатынаста көбiнесе әдiлетсiздiк жеңiп шығады.
31. Мен қатты мазасызданған кезде бiр орында отыра алмаймын.
32. Мүмкiндiк болған кезде мен рақаттанып билеймiн.
33. Көп адам жиналған жерден мен мүмкiндiгiм жеткенше қашақтауға тырысамын.
34. Менi менiң асқазаным өте мазалайды.
35. Кейбiр кезде мен түкке тұрмайтын нәрселердi уайымдайтынымды мойындаймын.
36. Өзiмнiң ашуланшақ және күнкiлдек болғаныма өзiм жиi ренжимiн.
37. Аптасына бiрнеше рет маған қорқынышты бiр нәрсе болып қалу мүмкiн деген сезiм келедi.
38. Менi менiң жақындарым дұрыс түсiнбейтiн болса керек. 39. Менде жиi жүрегiмде немесе кеудемде ауру сезiмi пайда болады. 40. Қонақта мен әдетте шетте отырамын немесе тек қана бiр адаммен сөйлесемiн. 3.Табысқа жету қажеттiлiгi. Нұсқау: Берiлген ситуацияларды көз алдыңа елестет және ойланбай тез, бiрден ойыңа келген жауапты ата. «Ия» немесе «Жоқ» жауаптарды жауап беретiн бланктың сәйкес келетiн графасына жаз. Жауап беретiн бланк: Сұрақтың № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Ия Жоқ
Сұрақтың № 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
Ия Жоқ Сұрақтар: 1 Табыс өмiрде алдын-артын болжағантықтан гөрi кездейсоқ жағдайға байланысты.
2. Егер мен көңiлiм сүйген жұмыстан айырылсам, онда маған өмiрдiң мағынасы жойылады.
3. Маған қандай болса iстiң ақырғы нәтижесiнен гөрi оның орындалуы кажеттi.
4. Менiң ойымша адамның көпшiлiгi жақындарының арасындағы жаман қарым-қатынастан гөрi жұмыстағы сәтсiздiктен азап шегедi.
5. Менiң ойымша, адамның көпшiлiгi, жақын арадағы мақсаттармен емес, алыс мақсаттармен өмiр сүредi.
6. Менiң өмiрiмде сәтсiздiктен гөрi жетiстiктер көбiрек.
7. Маған жiгерлi адамнан гөрi эмоциональды адамдар көбiрек ұнайды.
8. Тiптi әдеттегi жұмыста да мен оның кейбiр элементтерiне жаңалық енгiзуге тырысамын.
9. Жетiстiктер туралы ойлар менi толық тартып әкеткен кезде, мен сақтық шараларды ұмытып кетуім мүмкiн.
10. Менi ата-анам жалқау бала деп санаған.
11. Менiң бақытсыз болуыма менен гөрi жағдайлар айыпты деп ойлаймын.
12. Менiң ата-анам тым қатан бақлауға алған.
13. Менде, қабiлеттiлiкке қарағанда, шыдамдылық молырақ.
14. Өзiмнiң ниетiмнен бас тартуым, табысқа жетуiмнiң күмәндануыма емес, жалқаулыққа байланысты.
15. Мен өзiмдi өз күшiме сенетiн адам деп ойлаймын.
16. Табысқа жету үшiн мен қауiп-қатерлi жағдайға түсуiм мүмкiн.
17. Мен ынталыссыз адаммын.
18. Бәрi жатық болғанда менiм энергиям күшейедi.
19. Егер мен тiлшi болсам, онда мен саяхатшылардан гөрi адамдардың жаңа өнер табыстары туралы жазар едiм.
20. Менiң жақындарым әдетте менiң жоспарларымды қуаттамайды.
21. Менiң өмiрге қоятын талаптарым, менiң жолдастарымның талаптарынан төмен.
22. Менiң ойымша менде қабiлеттiлiктен гөрi қайсарлық артығырақ.
Нәтиженi өндеу. № 2,6,7,8,14,16,18,19,21,22 сұрақтарда «Ия» деген жауапқа және № 1,3,4,5,9,10,11,12,13,15,17,20 сұрақтарда «Жоқ» деген жауапқа бiр ұпайдан қосыңдар.
Табысқа жету қажеттiлiгiнiң көрсеткiшi ұпайдың жалпы қосындысы болып саналады. Оның шамасы 2-22 ұпайдың арасында жатады. 1. ТК < 10Сiз алдыңызға жеңiл мақсатты қоюды артық көресiз, жиi өзiңiздiң жай-күйiңiзбен қанағатталасыз, жұмысқа қызыға ынталанбайсыз. Әдетте жұмыс iстегенде оны жақсартам деп ойламайсыз.
2. ТК = 10 -12Бұл типке жататын адамдар нақты, тек өте киын емес мақсаттарды алдына коюды артық көредi. Мұндай адамдардың тiлегi тек практикалық iстермен байланысты. Жиi өзiнiң жай-күйiмен қанағатталынады. Жұмыс iстеген кезде, оны бұрын iстеген жұмысқа қарағанда, жақсырақ iстеймiн деп ұмтылмайды. Жұмыстағы сәтсiздiктi мазасызданбай басынан өткiзедi.
3. ТК = 13 -14Сiз өзiңiзге сын көзбен қарайсыз. Сондықтан сiз алдыңызға қиын мақсат қоясыз және оны орындауға тырысасыз. Кейбiр iстеген жұмыстарыңыз сiзге ұнамайды. Қайда болса да, жұмыс iстегенде сiз табысқа жетуге тырысасыз, әсіресе жарыстастық болса. Тек көмектен де бас тартпайсыз. 4. ТК = 15 -16Сiз өзiңiздiң мүмкiншiлiгiңiздi жоғары бағалайсыз, сондықтан алдыңызға қиын мақсаттарды қоясыз және оған жетуде қайсарлық мiнезiңiздi көрсетесiз. Жеткен жетiстiкпен қанағаттанбайсыз. Iстеген жұмысты одан да жақсартуға тырысасыз. Жұмысты берiлiп iстейсiз. Iстеген жұмысыңызға жаңалық енгiзуге тырысасыз.
5. ТК > 17Сiз ер мiнездiсiз. Сiз мақсатқа жетуде қайсарлық бiлдiресiз. Жеткен табысқа қанағаттанбайсыз. Әр уақытта iстеген жұмысты жақсартуға тырысасыз. Жұмыспен өте қатты әуестенесiз және табыс рақаттылығын бастан өткiзуге әуессiз. Қандай болса да жұмыска творчестволық және қуатты оймен кiрiсесiз. Жолдастарыңыздың жетiстiктерiне олармен бiрге қуанасыз. Жеңiл табысқа қанағаттанбайсыз.
Э. Ховард бойынша стреске төзімділік
№ Стрес саған қалай әсер етеді ? жәй кейде сирек 1. Мен тез ренжимін 3 2 1
2. Ұтылғанға шыдай алмаймын 3 2 1
3. Егер біреу мені ренжітсе ызаланамын, бірақ сезімімді ешкімге көрсетпеймін 3 2 1
4. Кезекке тұрғанға шыдай алмаймын 3 2 1
5. Қиналсам да, өзіме жауапкершілікті көп аламын. 3 2 1
6. Біреуден көмек сұрауға көп жағдайда қиналамын 3 2 1
7. Өз-өзімді басу үшін дәріге көп жүгіремін 3 2 1
8. Мәселені шешу үшін сенімді жолдастарыма шағынамын 1 2 3
9. Қателік жасасам кешірім сұрау маған қиын 3 2 1
10. Қателік жасасам, өзімді кінәлап, қатты уайымдаймын 3 2 1
11. Егер менің намысыма тиетіндер болса мен оларға жауап беруге тырысамын 1 2 3
12. Достарымнан алғанымнан гөрі бергенім көп деп есептеймін 3 2 1
13. Демалу үшін мен уақыт бөлемін және одан шын қуаныш аламын 1 2 3
14. Мен күнделікті дене шынықтыру жаттығуларына уақыт табамын 1 2 3
15. Мен жиі күлемін және қуанамын 1 2 3
Енді бәрін қос та, қандай топқа жататыныңды қара:
І топ: 15-25 ұпай: сен стреске шамалы ұшырайсың
ІІ топ: 26-36 ұпай: сен стреске орташа ұшырайсың
ІІІ топ: 36-45 ұпай: сен стреске жиі ұшырайсың.
С.Спилбергер бойынша өзін-өзі бағалаудың тұлғалық шкаласы
Бұл әдіс стреске тұлғаның жеке сезгіштігі ретінде алаңдау деңгейін анықтауға және тұлғаның көп жағдайда қорқу, қауіптену жағдайын сипаттауға мүмкіндік береді.
Сыналушыға ескерту:
Төмендегі сөйлемдерді зейін қоя оқып, оң жағындағы тиісті цифрларды сызыңыз,. Жауап беруге көп ойланбаңыз, себебі дұрыс не бұрыс жауап бәрі-бір жоқ.
№ Сөйлемдер ешқа-шанда кейде жиі ұдайы 1 Мен қанағаттанғанымды сезінемін 1 2 3 4 2 Мен тез шаршаймын 1 2 3 4 3 Мен оңай жылап жіберемін 1 2 3 4 4 Мен басқалар сияқты бақытты болғым келеді 1 2 3 4 5 Мен кейде тез шешім қабылдай алмағандықтан жеңіліп қаламын 1 2 3 4 6 Мен өзімді сергек сезінемін 1 2 3 4 7 Мен салмақты, салқын қанды, жинақы сезінемін 1 2 3 4 8 Қиыншылықты күту мені өте алаңдатады 1 2 3 4 9 Мен кейбір ұсақ-түйекке күйзелемін 1 2 3 4 10 Мен өзімді бақытты сезінемін 1 2 3 4 11 Мен бәрін де жүрекке жақын қабылдаймын 1 2 3 4 12 Маған өзіме деген сенімділік жетпейді 1 2 3 4 13 Мен өзімді қауіпсіз жағдайдамын деп сезінемін 1 2 3 4 14 Мен қиыншылықтар мен қысылтаяқ жағдайлардан қашамын 1 2 3 4 15 Менде жабырқау сәттер болады 1 2 3 4 16 Мен риза боламын 1 2 3 4 17 Барлық ұсақ-түйектер мені алаңдатады және ойландырады 1 2 3 4 18 Мен көңілім түңілген нәрсеге көп алаңдаймын. Ол туралы тіпті ұмыта алмаймын 1 2 3 4 19 Мен салмақты адаммын 1 2 3 4 20 Мен өзімнің жұмыстарым туралы ойласам күшті мазаланамын 1 2 3 4 Сұрақтар екі кіші шкаладан тұрады: Тұлғаның қасиеті және эмоциялық жағдайы ретінде алаңдауын өлшеу. Нәтижелерін есептеу: 2,3,4,5,8,9,11,12,14,15,17,18,20 сұрақтары жауабының сомасынан 1,6,7,10,13,16,19 сұрақтары жауабының сомасын алып таста. Оған 35 санын қос. Егер Спилбергердің шкаласы бойынша көрсеткіштің сомасы 30 ұпайға дейін болса - алаңдаудың төменгі деңгейі; 30 - дан 45 - орташа; 45- тен көп болса - алаңдаудың жоғарғы деңгейі. Алаңдаушылық деңгейі жоғарғы сыналушыға ерекше назар аударған дұрыс, оған психологиялық көмек жүйесін құру жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру керек. Депрессиялық деңгейдi анықтауға арналған тест. Нұсқаулық: «Келтiрiлген пiкiрлердiң әр қайсысын ұқыпты оқыңыз және сәйкес келетiн әрiптi қойыңыз. Сұрақ туралы көп ойланбаңыз».
А - ешқашан немесе өте сирек. Б - кейбiр кезде В - жиi Г - үнемi немесе әрқашан
1. Мен жабырқануды сеземiн
2. Мен таңертең өзiмдi ең жақсы сезiнемiн
3. Менде жылау немесе жас дайын мерзiмi болады
4. Менiң түнгi ұйқым нашар
5. Менiң тәбетiм күнделiктi жағдайдан нашар емес
6. Мен құрдастарыммен қарым-қатынасқа сүйсiнемiн
7. Мен дене салмағымның түскенiн байқаймын
8. Менi қатты ауру мазалайды
9. Күнделiктi жағдайға қарағанда жүректiң соғуы жылдамдайды
10. Ешбiр себепсiз-ақ мен тез шаршаймын
11. Менiң ойымның саралығы күнделiктi жағдайда
12. Мен мазаланамын және соған қарай бiр жерде отыра алмаймын
13. Қолымнан келетiн нәрсенi мен ебiн тауып iстеймiн
14. Менiң болашақта үмiтiм бар
15. Мен күнделiктi жағдайға қарағанда өте ашуланшақпын
16 Мен шешiмдi жеңiл қабылдаймын
17. Мен өзiмнiң бiреуге пайдалығымды және қажеттiлiгiмдi сезiнемiн
18. Мен жан-жақты, жеткiлiктi, толыққанды өмiр сүрудемiн
19. Мен өлсем, онда бөтен адамдарға жеңiл болатынын сезiнемiн
20. Менi өткен қуаныштар кәзiргi кезге дейiн қуантады
Депрессиялық шкала
Депрессиялық деңгей осы формула арқылы есептеледi: ДД = ПР + ОБР мұнда: ПР - сұрақтардың қосындысы: 1, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 13, 15, 19. ОБР - сұрақтардың қосындысы: 2, 5, 6, 11, 12, 14, 16, 17, 18, 20. Жауапқа берiлген ұпай: А - 1 ұпай Б - 2 ұпай В - 3 ұпай Г - 4 ұпай ДД : 50 ұпайдан төмен - диагностикалық күйi депрессиясыз 50-59 ұпай арасында - женiл ситуативтi немесе невротикалық депрессия 60-69 ұпай арасында - субдепрессивтi күйi 70 ұпайдан жоғары - нағыз депрессилық күйдың диагностикасын көрсетедi. Өз мәселеңді дұрыс шеше аласыз ба? 1. Сіздің пікіріңіз бойынша, тағдыр...
1) сізді айналдырады -5
2) сізге әділетсіз -2
3) жақсы -1
2. Өзіңіздің жаман мәселеңіз туралы айтасыз ба?
1) жоқ, бұл сізге көмектеспейді -3
2) әрине, жақсы тыңдаушы болса -1 3) бәріне бірдей емес, ол туралы ойлау өзіме де қиын - 2
3. Қайғы, уайымды қалай қарайсыз?
1) әрқашанда өте ауыр -4
2) бұл жағдайға байланысты -0 3) шыдауға тырысамын, өйткені ерте ме, кеш пе мұндай жағдайдың бітетінін білемін -2 4. Егер сіз мүлдем "ащы суды" татпасаңыз келесі сұраққа көшіңіз. Егер ішсеңіз, не үшін ... 1) мұнда бар мәселені шешуге мүмкіндік бар -5 2) бір рет болса да "көңіліңді сергітесіз" -3 3) жәй ұнайды -1 5. Егер сізді біреу қатты жазаласа, не істер едіңіз? 1) үйде отырып, өз-өзімді аяймын -4 2) жақын жолдасыма барамын -2 3) көптен бері қол жетпеген қуаныш есебінде қабылдаймын -0 6. Егер жақын адамыңыз сізді ренжітсе, не істер едіңіз? 1) үндемеуге тырысамын -3 2) түсіндіруін талап етемін -0 3) тыңдаған адамның бәріне де айтамын -1 7. Бір сәт бақытты сезінсеңіз ойлаймын: 1) бақытсыздықтың болуы мүмкін емес деп -1 2) осы сәт тез өтіп кете ме деп қорқамын -3 3) өмірде көптеген қиындықтар барын да ұмытпау керек -5 8. Психиатр және психотерапевт туралы не ойлайсыз? 1) сіз олардың пациенті болғыңыз келмейді -4 2) олар көптеген адамдарға көмектесер еді - 2 3) адам өзіне өзі көп көмектесе алады -3
9. Жақын жолдасыңмен ұрысып қалсаңыз, ашуыңыз басылғаннан кейін не ойлайсыз? 1) бұрын арамызда не болғанын еске аламын -1 2) одан өшімді қалай алсам деп ойлаймын -2
3) оның қырсығына қанша шыдағаным туралы ойлаймын-3 Бәрін қосып, қанша ұпай жинағаныңызды қараңыз: 7-15 ұпай. Сіз барлық қиындықтарға көне білесіз, өзіңізді өте аямайсыз. Сіздің көңіл - күйіңізге таңдануға болады. 16-26 ұпай. Сіз тағдырға ренжисіз, бірақ мәселеріңізді өзіңіз шеше аласыз. 27-36 ұпай. Сіз әлі өзіңіздің мәселелеріңізді шешуді үйреген жоқсыз. Басса-Даркидің эмоциялық тесті Шарты: Төмендегі тұжырымдарға келісетін болсаңыз "+" белгісін, ал келіспесеңіз "-" белгісімен белгілеңіз. 1.Егер мен ашулансам, қол жұмсап жіберуім мүмкін. 2.Заттарды лақтыратындай, ешқашан мен қатты тітіркенбеймін. 3.Мен тез ренжіп, жылдам басыламын. 4.Егер мені дұрыс, жиі жақсылап өтінбесе, өтінішті орындамаймын. 5.Меніц ойымша тағдыр маған қатыгез сияқты. 6.Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін. 7.Егер басқалар сөз-таласта менімен келіспесе, мен айтысудан бас тартпаймьн. 8.Егер біреуді алдаған кезім болса, мен ар-ұжданымньң алдында қатты азаптанамын, қысыламын, ұяламын. 9.Басқа адамға мен қол көтеруге қабілетті емес сияқтымын. 10.Мен ашуланғанда, есікті сарт еткізіп жабамын. 11.Кейде адамдар мені өзінің қатысуымен ашу-ызамды келтіреді. 12.Егер маған орныққан ереже ұнамаса, мен оны бұзғым келеді. 13.Кейде мені қызғаныш мазалайды. 14.Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын. 15.Менің құқығымды басқалар сыйлағанды талап етемін. 16.Кейде менің ойыма өзім ұялатын ойлар келеді. 17.Мені төбелеске дейін жеткізуге қабілетті адамдарды білемін. 18.Кейде мен ашу-ызамды төбелес арқылы көрсетемін. 19.Мен өзімді жиі атылуға дайын оқ ретінде сезінемін. 20.Егер біреу өзін бастық сияқты көрсеткісі келсе әрқашан мен оған қарсы тұрамын. 21. Мені барлық болмысыммен жек көретін адам жоқ. 22.Көбі маған қызғанышпен қарайды. 23.Егер мен қатты ызалансам да балағат сөзге жақындамаймын. 24.Жұмыстан қашатын адамдар өздерінің кінәсін байқап сезу керек. 25.Егер маған біреу қол жұмсаса да, мен сирек жауап қайырамын. 26.Қатты ызаланғанда бірінші қолыма түскен затты алып, сындырғанымды есіме түсіре аламын. 27.Өзіме ұнамсыз адамдарға қатынасым дөрекілеу көзқарастамын. 28.Маған бұйрық беріп сөйлесе, ештеңс жасағым келмейді. 29.Басқаларға деген жаман көзқарасымды жасыруға тырысамын. 30.Кейде мені мазақ қылатын сияқты. 31.Егер біреу мені ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтуға дайынмын. 32.Өз ата-анам үшін аз көмек тигізгенім мені қатты толғандырады. 33.Маған біреу қол көтерсе, мен оған жауап қайтармаймын. 34.Дау барысында мен жиі дауысымды көтеремін. 35.Кішкентай нәрсеге бола ренжімеймін. 36.Адамдар өздерін бастық ретінде көрсетсе, мен қалайда болса мен-менсіп кетпеуіне жағдай жасаймын. 37.Мен әрқашан да жақсы еңбегіме лайықты баға ала алмаймын. 38.Маған өштесіп, зиян келтіретін жауларым жоқ. 39.Мен жиі адамдарды жәй ғана айтып қорқытқанмен, оны орындамаймын. 40.Мен жасаған істеріме көбіне өкінемін. Жауап бланкісі Ұпайлардың қосындысы 1+ - 9+ - 17+ - 25+ - 33+ - 2+ - 10+ - 18+ - 26+ - 34+ - 3+ - 11+ - 19+ - 27+ - 35+ - 4+ - 12+ - 20+ - 28+ - 36+ - 5+ - 13+ - 21+ - 29+ - 37+ - 6+ - 14+ - 22+ - 30+ - 38+ - 7+ - 15+ - 23+ - 31+ - 39+ - 8+ - 16+ - 24+ - 32+ - 40+ - Кілті: . 1. Физикалық агрессия 1 - 9 17 -25 -33 2. Жанама агрессия -2 10 18 26 34 3. Тітіркенушілік 3 11 19 27 -35 4. Негативизм 4 12 20 28 36 5. Өкпелегіштік 5 13 -21 29 37 6. Күдіктенушілік 6 14 22 30 -38 7. Вербаліьді агрессия 7 15 -23 31 39 8. Кінәні сену 8 16 24 32 40 Сәйкес келеген таңбаларға бір ұпайдан беріледі және ұпайларды бір-біріне горизонтальді тұрғыда қосып, қосындысын "Ұпайлардың қосындысы" бағанына жазу қажет. Өңдеу кезінде эксперимент жүргізуші (зерттеушіні) зерттелушінің иителлектік деңгейі емес, оның мінезіндегі эмоциялық ерекшеліктеріне көңіл бөлу керек.

Стресспен қалай күресуге болады?

Мақсаты: Оқушылардың ҰБТ - ге дайындық кезіндегі сенімділігін, мінез-құлық эмоциялық ерік сфера дағдысын психологиялық тұрғыда қалыптастыру,оқу-танымдық қабілеттерін арттыру, стрестен арылу жолдарын үйрету.
Міндеттері:
- Қарым-қатынастың үйлесімділігі;
- Өзін-өзі тану процесін тереңдету;
- Топтағы адамдардың көмегімен өзін тану;
- Оқушыларды ҰБТ-ге дайындауға кеңес беру;
- Психоэмоционалды және ақыл-ой қысымын түсіру;
- Үрейді азайту.
Сабақтың түрі: Психологиялық тренинг.
Әдісі: Түсіндіру, сұрақ - жауап, пікір талас, ойындар.
Көрнекілігі: Суреттер, слайд, қағаз, түрлі - түсті бояу.
1. Топтың жұмыс ережесі.
Мақсаты: Тренинг барысында бірыңғай жұмыс істеу кеңістігі мен қылық ережелерін қалыптастыру.
Уақыты: 7 минут.
Нұсқаулық: Сен өзіңді патша немесе ханшайым екендігіңді елестет, ал біз- аудитория- сенің патшалығың. Сен тренинг кезінде өзіңнің әр түрлі ережелеріңді ұсына аласың. Осы ережелер барлық мұғалімдерге қолайлы жағдай туғызатындай болуы тиіс.
Сен өз патшалығыңда қандай ережелер енгізесің? Ойлап тапқан ережелер тізімін қағазға жаз. Ал енді бірыңғай жалпы топтың ережелерін шығарайық.
Сіздер маған айтып отырасыздар, ал мен ватманға жазып отырамын.

Патша ережелері.
1. Кешікпеу. Тренингке белгіленген уақытта келу.
2. Сөзді бөлмеу. Әркімнің өз пікірін айтуға құқығы бар.
3. Бағаламау. Қатысушылар бірін-бірі сынамайды.
4. Үндемеу мүмкіншілігі. Өз ойын айтуға мәжбүрлемеу.
5. Қатынас көптігі. Топта барлығымен қарым-қатынаста болу.
6. Конфедициялдық. Топтағы болған оқиға топтан сыртқа шықпауы керек.
7. Белсенділік. Әркімнің топ жұмысының нәтижелігіне жауапкершілігі.
8. Қолды көтеру ережесі. («Эфирде жалғыз»).
9. Топ жұмысына басынан аяғына дейін қатысу міндетті.
10. «Тоқта!» ережесі. Егер қатысушы ойынға қатысқысы келмесе немесе сұраққа жауап бергісі келмесе, өз пікірін айтуға дайын болмаса «тоқта!»- деп айтуға болады.
11. «Пирог» ережесі. (Көп сөйлемеу).
2. «Шынымды айтсам» жаттығуы
Мақсаты: оқушылардың топтық сенімін бекіту, ішкі қысымнан, қорқынышынан арылту, ашық болуға бағыттау.
Уақыты: 15 минут.
Материал: аяқталмаған сөйлемдер топтамасы.
Нұсқау: Алдарыңызда топтамалар жиынтығы жатыр. Қазір әрқайысысыңыз кезекпен шығып, аяқталмаған сөйлемдер жазылған топтаманы бір-біреулеп аласыздар. Сізге ойланбастан сөйлемді аяқтау қажет. Мүмкіндігінше шынайы болуға тырысыңыздар. Егер топ мүшелеріне жауабыңыз шынайы болып көрінбесе, онда сізге басқа топтаманы алуға тура келеді.

Топтама үлгілері:
Шынымды айтсам, тест, емтихан туралы ойласам ...
Шынымды айтсам, тест, емтиханға дайындалып жатқанда ...
Шынымды айтсам, мен алдағы тест, емтиханда болатын стресті ұмытқанда ...
Шынымды айтсам, мен үйге келгенде ...
Шынымды айтсам, мен осы алдағы тестке байланысты ата-аналарымның қобалжуын ойлағанда ...
Шынымды айтсам, мен қобалжығанда ...
Шынымды айтсам, мен ойымды жинақтай алмай жатқанда ...
Шынымды айтсам, осы тест туралы естігенде ...
Шынымды айтсам, мен консультацияға келгенде ...
Шынымды айтсам, мен тренингке қатысқанда ...
Шынымды айтсам, дайындығымның нәтижесіне көз жіберсем ...
Шынымды айтсам, қолыма сынама тест қорытындысын естігенде ...
Шынымды айтсам, мектеп бітіретінімді ойласам ...
Шынымды айтсам, менде бос уақыт болған кезде ...
Шынымды айтсам, далада серуендеп жүрген кезде немесе дискотекаға барған кезде ...
Талдау:
Ұсынылған сөйлемдерді аяқтау қиын болды ма?
Топ қатысушылары туралы жаңа бір ақпарат білдіңіздер ма?
Сіздің қазаргі сәттегі өмірлік маңызды мақсаттарыңыз қандай?
3. «Жарайсың»жаттығуы.
Мақсаты: Стресс кезіндегі сенімді мінез - құлықты қалыптастыру.
Уақыты: 10 минут
Нұсқау: Сіздерге топты мына ұстаным бойынша екіге бөлу қажет: сыртқы, ішкі. Енді сіздердің не істейтіндеріңізді айтамын. Екі сыртқы және ішкі шеңбер жасаңыздар. Ішкі және сыртқы топ қатысушылары жұбын тауып, менің белгі беруіммен кезектеп өз жетістіктері жайлы айтып бір-бірінен саусақтарымен есептеп, жетістік айтқан сайын «сен жарайсың» Бір! Сен жарайсың! Екі! деп ары қарай жалғастырады, сіз өзіңіз жайлы жаман ойласаңыз жақсы пікір айтуға тырысыңыз.
Егер де кімде-кім өзін ыңғайсыз сезінсе, онда осы жаттығуды орындау барысында былай дейсіз: «Мен өзімді жақсы көремін,мен қайталанбас дарамын!» Сіз ойыңызға өзіңіз туралы жағымсыз ойлар келгенде, өзіңізді дамыту қажет екеніңізді есте ұстаңыз. Менің белгім бойынша ішкі шеңбердің қатысушылары орында қалып, сыртқы шеңберлер солға қарай жылжып, жұптарын өзгертеді. Ойын осы тәртіппен жалғасады.
Талдау:
Өзіңіз туралы көп есіңізге түсті ме?
Өзіңізге кейде «Мен жақсы жасадым» деп айтасыз ба?
Қателік жіберсеңіз, өзіңізге не дейсіз?
Өз жұбыңыздан нені үйрендіңіз.
«Стресс -тест » (Сауалнама оқушылардан алдын ала алынады)
Мақсаты: Жас түлектің стреске жақындығын айқындау.
Уақыты: 15 минут.
Нұсқау: Төменде жазылған сөйлемдерді оқып, келесі шкаланы қолдана отырып, өз көзқарасыңды білдіріңдер.
- Ешқандай- 1ұпай
- Сирек - 2 ұпай
- Жиі - 3 ұпай
- Әрқашан - 4 ұпай
1. Ұсақ-түйек нәрселер өте сирек менің мазамды алады.
2. Біреуді күтіп тұрған кезде, мен ыза боламын.
3. Ұялған кезде тез қызарамын.
4. Ашуланған кезде біреуді ренжітіп аламын.
5. Сынауды жек көремін, тез ашуланамын.
6. Егер қоғамдық көлікте мені біреу итерсе, мен де оны итеремін, айқайлаймын.
7. Бос уақытымда мен әрқашанда бір нәрсемен айналысып жүремін.
8. Кездесуге бұрын келемін немесе кешігемін.
9. Басқаны тыңдай алмаймын, өз ойымды оған қыстырып отырамын.
10. Тәбетімнің жоқтығына азаптанамын.
11. Өте жиі себепсіз ашуланамын, уайымдаймын.
12. Таңертең өзімді нашар сезінемін.
13. Өзімнің шаршағандығымды сезінемін, жаман ұйықтаймын.
14. Көп ұйықтағаннан кейін де, өзімді нашар сезінемін.
15. Менің ойымша жүрегім ауырады.
16. Арқам мен мойыным ауырады.
17. Үстелдің басында отырғанда саусақтарыммен ойнап, аяғымды қозғап отырамын.
18. Менің істеген істеріме мадақтауды қалаймын, барлығына солай болғанын армандаймын.
19. Мен өзімді басқалардан жақсымын деп ойлаймын.
20. Тамақтану диетасын сақтаймын.

Бағалау шкаласы:
10 ұпай және одан кіші: Сіз тыныш және парасатты өмір сүресіз. ...ған мәселелерді тез шеше аласыз. Сіз өте кішіпейіл емессіз өзіңізді ...пен алдап азаптанбайсыз. Бірақ та сіз ертегідегідей өмір сүресіз.
11-45 ұпай: Сіздің өміріңіз түрлі әрекеттерге және күш салуға толы.Жаман болсын, жақсы болсын стресс сізді азаптайды, яғни сіз жетістікке жетесіз. Өмірлік көзқарасыңызды өзгерте алмағандықтан, өзіңіз туралы ойлауға уақыт бөліңіз. Сізге демалу қажет. Стреске жақынсыз.
46-60 ұпай: : Сіздің өміріңіз - үнемі күресуде. Сіз қызмет бабында басында болуды армандайсыз. Басқалардың пікірі сіз үшін маңызды болмағандықтан сіз өзіңізді стресс күйінде ұстайсыз. Егер осы бағыттан таймасаңыз, көп жетістікке жетесіз, бірақта олар сізді қуанышқа әкеле ме?
Дау-дамайдан аулақ болыңыз, ұсақ-түйекке ашуланбаңыз. Әрдайым жоғары нәтижеге жетем деп ұмтылмаңыз. Анда-санда өзіңізге демалыс беріңіз.
61 ұпай және одан жоғары. Сіздің өміріңіз машина жүргізушінің сияқты: газ бен бірге тежеуішті де басасыз. Өзіңіздің өміріңізді өзгертіңіз. Сіз душар болған стресс сіздің денсаулығыңызбен өміріңізге қауіп төндіреді.

3. Психологиялық кеңес: «Стресті қалай жеңуге болады?»
Стрестің пайда болу себептері туралы әдебиетте көп жазылады. Бұл кінә сезімі, құндылықтардың
жойылуы, оқуға деген жеккөрушілік және т.б. факторлар болады. Мектеп стрессогендік фактор ретінде қалыптасқан кезде көптеген оқушылар оған теріс қарайды. Сонда не істеу қажет? Ең алдымен өмірдің стилі мен өз-өзіңді өзгерту қажет. Уолтер Расселдің сөзіне сүйенсек:
«Егер қызықпайтын нәрсемен айналыссаңыздар, онда бірте-бірте сіздің ағзаңызда күйзеліс
токсиндері пайда болып, нәтижесінде сіз шаршағандықтан азап шегіп немесе ауруға шалдығасыз»,
«Істеген ісіңізді сүю қажет немесе сүйіспеншілікпен жасау керек» шығыс даналығы осылай
дейді. Барлық істеген ісіңізді қуанышпен және ең жақсы белгілі әдіспен орындаңыз. Оқуға деген
сүйіспеншілік сіздің физикалық және жан дүниелік күшіңізді молайтып, шаршағандықтан және
Психикалық денсаулығыңызға көңіл аударыңыз. бас аурулары, жүректің қатты соғуы, арқада,
асқазанда, жүректе қысым пайда болуы.
Стресті жеңу үшін не істеу қажет.
Біріншіден: Стресс кезінде ағзада витаминдер қоры бітеді, әсіресе, В витамині жетіспейді. Дәрігердің көбі витаминдерді пайдалану қажет десе де, шамаңыз келсе пайдаланбаған жөн. Барлығы орнымен болғаны жөн.
Екіншіден: денені шынықтыру қажет. Спортзалға жиі барып дене шынықтыру жаттығуларын жасаңдар, билеңдер, ән айтыңдар, бассейінге барып жүзіңдер, далада көп серуендеңдер.
Үшіншіден: Психикалық және физикалық демалы үшін релаксация қажет. Келесі әдістерді қолданып көріңіздер: баяу музыканы тыңдап, түнгі аспанға қарап армандаңдар.
Төртіншіден: Үйлесімді өмір сүру үшін ең алдымен отбасының, жолдастарыңның, жақын туыстардың көмегі, қолдауылары қажет. Психолологиялық тренингтерге барып, жанұядағы салтанатты мәжілістерге, тойларға баруды және қызықты жаңа адамдармен танысуды ұмытпаңыздар. Ата-аналарыңа, өздеріңнің әжелерің мен аталарыңды, ағаларың мен апайларыңа және басқа жақын туыстарыңа барып, амандығын білуге тырысыңыз. Өйткені оларда сізден махаббат, қамқорлық, мейіріміңізді өте қажет етеді емес пе?
Стреске қарсы әдістер. 9 профилактикалық ереже.
Біздің өміріміздің жылдамдығының үдей түскені сонша, бұл тек біздің жүйке жүйемізге әсер етіп қана қоймай, адамның денсаулығына да кері әсерін тигізуде. Ғалымдар қазаргі «өркениетті» адамдарға «стрестік қоршауда» қалып қоймас үшін өздерінің әдістерін талмай шығаруда. Төменде берілген әдістер Австриялық мамандардың ұсынған әдістері.
1. Аптадағы жарты күнді өзіңізге ұнайтындай етіп өткізіңіз: суда жүзіңіз, билеңіз. Демалып, қыдырыңыз немесе бақтағы орындыққа отырыңыз. Өзіңізді тек қана жұмысқа арнағаныңызды тоқтатыңыз!
2. Күніне бір реттен кем емес өзіңізге ең қымбат адамға жылы сөз айтыңыз. Оның сізге де сондай жауап қайтаратындығына күмәніңіз болмасын.
3. Аптасына 2 немесе 3 рет дене жаттығуын жасаңыз. Жаттығулар адамды мезі ететіндей болмасын, егер жаттығудан кейін сізге душ қабылдау керек болса, онда сіз бір нәрсені дұрыс істемедіңіз немесе жаттығуды дұрыс жасамадыңыз.
4. Суды көбірек ішіңіз (спиртті сусын емес), денені қалыпта ұстау үшін күніне 1-1,5 литр су ішу қажет.
5. Аптасына бір рет өзіңізге «зиянын» тигізетін іспен де айналысып көріңіз
(мысалы, тәттілер жеу арқылы диетаны сәл-сәл бұзуға болады немесе әдеттегіден ерте немесе кеш жатыңыз). Өзіңізді бақылауда ұстаңыз, егер бұл әдеттерді қайталай беріп дағдыға айналдырып алсаңыз, онда сіз ипохондрик (ешкімнің айтқанын елемейтін адамдар) боласыз.
6. Өз өміріңізді бұзуға асықпаңыз. Сізге келген кейбір хаттар мен телефон қоңырауларына көңіліңіз соқпаса жауап бермей-ақ қойыңыз. Жұмысы жоқ кейбір адамдар сізге ұнамайтын және керек емес әңгімелерді айтып сіздің өміріңіздің минуттарын, сағаттарын (сондай-ақ, күндерін де) ұрлауда, сөйтіп сізде стресстер туғызуда.
7. Көңіл-күйіңіз түсіңкі немесе ашулы болсаңыз, күш қажет ететін жұмыс істеңіз: бақшада жұмыс істеп, арықтарды тазалаңыз, үй жиһаздарын ауыстырыңыз немесе үйдегі ескі ыдыстарды сындырыңыз. Немесе қала сыртына шығып айқайлаңыз. Бұндай әрекеттер адамды сресстен құтқаруға көмектеседі.
8. Күніне ең аз дегенде бір банан жеңіз. Онда барлық дәрумендер, микроэлементтер бар, сонымен қатар оның энергетикалық құндылығы жоғары.
9. Өзіңізге жазатын қондырғысы бар телефон аппаратын сатып алыңыз (нөмер анықтауышы бар). Бұл сізге әрбір қоңырау келген сайын орныңыздан тұрмауыңыз үшін және сізге қажет барлық ақпаратты алу үшін қажет.
Онша қиын емес әдістер, келісесіз бе?
Бұл әдістерді орындау арқылы сіз көптеген стрестерден аулақ боласыз.
«Аааа және Ииии» жаттығуы
Мақсаты: «Мен» позитивті бейнені дамыту; көңіл-күйді көтеру оптимизмін ұялату.
Жүргізу техникасы: топ қатысушылары айнала тұрады.
«Аааа» дыбысынан энергия алу
Нұсқау: Мен сіздерді өздеріңізді жаңа күшпен толықтыруыңызға көмектесемін. Тұрып терең дем алып, оны шығарып тастаңыз. Сосын ауаны толтырып, оны дыбыспен шығарып тастаңыз. «Аааа» деп ұзақ етіп дыбыстаңыз. Сіздер осы сәтте шаршаудың, қайғыдан арылғандай әсер алыңыздар. Ауа жинағанда көңілді және қуанышты ойлар бірге еніп жатқандай әсер алыңыздар.
Әрбір тыныс алғанда «Аааа» дыбысын шаршау, жағымсыз сезімдер, кеткенше бірте-бірте қатты айтып қайталайсыздар (1 минут).
«Ииии» дыбысынан энергия алу
Нұсқау: Бір мезетте өз орныңыздан тұрып, «Жедел жәрдем» машинасы сияқты дыбыстаймыз. Қолыңызды басыңызға қойып, ұзартып «Ииии» дыбысын дауыстып айтыңыз. Осы дыбыстар сіздің басыңыз қалай дірілдеп жатқанын сезінуге тырысыңыз. Ал енді дабыл сигналы сияқты бірде төмен, бірде жоғары дыбыстаңыз. Біраз уақыттан кейін өз күшіңізді сақтағаныңызды байқайсыз (30 секунд).
Кейбір жағдайда басқа да дауысты дыбыстармен эксперимент жасап, қайсысы сергектік әкелетінін сезініңіз. Сіздер «Аааа», «Ииии», «Оооо» және «Уууу» дыбыстарымен дабыл сигналы етіп ойнауыңызға болады. Жаттығу барысында бұл дыбыстарды бірде төмен, бірде жоғары етіп айтыңыз.
Талдау:
Өз жағдайыңыз туралы айтыңыздар.

«Жүйкелік-психологиялық қысымнан арылу тәсілдері»
Мақсаты: Өзін-өзі реттеу түсінігі мен таныстыру және жүйкелік-психикалық қысымнан арылудың тиімді тәсілдерін ұсыну.
Уақыты: 7 минут
Жүйкелік-психикалық қысымнан арылудың тәсілдері:
1. Релаксация - қатаю, релаксация - қатаю және осылайша қайталау.
2. Спорт сабақтары.
3. Контрасты душ.
4. Кір жуу.
5. Ыдыс жуу.
6. Саусақпен сурет салу (1 қасық ұн, 1 қасық су, 1 қасық бояу).
7. Газетті мыжып және лақтыру.
8. Жарыс: өз қысымыңызды газетті мыжуға пайдалану, газетті мүмкіндігінше кішкентай етіп және алысқа лақтырыңыз.
9. Газетті жақсылап жыртып, оны қоқыс тастағышқа тастау.
10. Газеттен өз көңіл-күйіңізді жасаңыз.
11. Газеттің беттерін бояу.
12. Сүйікті әніңізді қатты дауыстап айту.
13. Бірде жай бірде қатты айғайлау.
14. Музыкаға билеу, бірде жай, бірде қарқынды билеу.
15. Жанып тұрған балауызға қарау.
16. 10 рет терең дем алу.
17. Орманда, аулада немесе далада серуендеу және айғайлау.
18. Тісіңізді ішкі жағынан санаңыз.

4. Бой сергіту. « Ну ормандағы жаңбыр» жаттығуы.

Мақсаты: иық, мойын, омыртқалардағы бұлшық ет түйсінуінен арылту, босаңсыту.
Уақыты: 10 минут.
Нұсқау: Қанекей, бір-бірімізбен тығыз тұрыңыздар. Ауа-райы алдымен керемет еді, күн ашық, өте ыстық және қапырық болатын. Міне, кішкене жел ұрды. Алдыңызда тұрған адамның арқасына қолыңызбен жеңіл қимылдар жасаңыздар. Жел күшейіп қол қимылы да жылдам бола түседі. Дауыл басталды, қол қимылдары да айналдыра жасалып, күшейді. Сосын ақ жауын жауды (жұбыңыздың арқасын жеңіл түрде қағасыз). Міне, нөсер басталды (саусақтармен қимылдар жасап, алақанмен жоғары-төмен жүргізесіз). Нөсер үдей түсті (барлық саусақтарыңызбен қатты қағасыз). Қайта нөсерлетті, ақ жауын жауды, дауыл тұрды, қатты жел тұрды, ол қайта басылды, сосын табиғатта барлығы тынышталды. Қайта күн шықты. Ал, енді 180 айналып, ойынды жалғастырыңыздар.

Талдау:
Сіздер осындай массаждан кейін өзіңізді қалай сезіндіңіз? Жағымды болды ма?
Әлде, тек әрекеттерді ғана орындау қажет болды ма?
Өз сезім күйлеріңізбен бөлісіңіздер?

5. «Біздің топтың жүрегі» жаттығуы.
Мақсаты: Эмпатия сезімін, сенімділікті, ұйымшылдықты дамыту.
Қажетті құралдар: ватман қағазы, түсті қағаздар, қайшы, фломастерлер, қарындаштар, жапсырма немесе скоч.
Нұсқау: Бір ватман қағазын алып, үлкен жүрек қырқыңыздар, оны қабырғаға жапсырыңыздар. Ал енді әрқайсысыңыз түсті қағазды алып, жүрекше қырқыңыздар. Оған осы топ қатысушыларына арналған тілек жазыңыздар.
Мына үлкен ақ жүрекке назар аударыңыздар. Ол тірі емес, дүрсілдемейді. Біз қазір оған жан береміз. Біз ол үшін кішкене жүрекшелерді оған жапсыруымыз керек. Қараңыздаршы, ол біздің көз алдымызда тіріліп келеді. Бұл біздің топтың жүрегі, ол тренингтің барысында үнемі дүрсілдеп тұрады.
Талдау:
Бұл жаттығу қандай сезімдер мен эмоциялар тудырды? Жаттығу ұнады ма?
Жағымды нәрсені айту жеңіл болды ма?
Басқа жүрекшелерде жазылған сезімдер ұнайды ма?
Бұл күн сізге не әкелді?
6. Аутотренинг: «Өз жұлдызыңды тап»
Мақсаты: Оқушының сенімділігін арттыру, жүйке-психикалық қысымнан арылту, жақсы көңіл-күй сыйлау.
Нұсқау: Аспанда сансыз көп жұлдыздар жарқырап сәуле шашып тұр. Айналам тып-тыпыш, ешқандай сыбдыр естілмейді. Сенің жаның жайланып, бойыңды тылсым әсер күш билейді.
Аспандағы жұлдыздарға жаймен назар салып, көз таста. Осы жұлдыз сенің жаныңа жақын әсер етеді. Ерекшеленген жұлдызды таңдап, алақаныңа алып, оған ұзақ таңдана қара, ол гауһар тастай жалт-жұлт етіп өз сұлулығын көрсетеді. Сен ол жұлдызға қарап, ішімдегі бар тілегіңді, алға қойған мақсаттарыңды, орындалмаған армандарыңды, сырыңды айт. Себебі ол сенің жұлдызың, сенің жол көрсетушің және болашаққа жетелеушің.
Талдау:
Аутотренингтен кейінгі көңіл-күйлерін қандай?
7. «Қатаю, күштену қош бол!» жаттығуы.
Мақсаты: Қатаюдан арылудың тәсілдерін оқыту.
Уақыты: 10 минут
Нұсқау: Қазір біз сіздермен жарысамыз. Газет парағын алыңыздар, оны мыжығанда бүкіл күшіңізді салыңыз. Алысырақ тастаңыз.
Талдау:
Өзіңізді қалай сезінесіз?
Өз қатаю сезіміңізден арылдыңыз ба?
Жаттығуға дейінгі, кейінгі сезімдер.
8. «Келесіде кездескенше» жаттығуы
Мақсаты: топ қатысушыларынан қайтымды байланыс алу, сенімділігін дамыту.
Уақыты: 5 минут
Материал: «Күн» жұмсақ ойыншығы
Нұсқау: Менің қолымда ғажайып күн. Ол бүгінгі күнге шуақ шашып, бізге жылылық, қуаныш, бақыт әкеледі. Сіздер осы күнді бір-біріңізге беріп, бүгінгі тренингтен алған әсерлеріңізбен бөлісіп, тілектеріңізді топ қатысушыларына арнайсыз.
Біздің бүгінгі тренингіміз аяқталуға жақын, бірақ біздер келесі тренингте кездесеміз деген үмітпен қоштасамыз.
Талдау:
Бүгінгі сабақ сізге не берді?
Жаңа нені білдіңіз?
Болашақта нені қолданар едіңіз?
10. Оқушылар бүгінгі тренингтен алған әсерлерін айтып шығады.
Бүгінгі тренингтен алған әсеріңіз?
Өзіңізге қандай да бір қорытындыға келуге, бір нәрсені сезінуіне көмектесті ме?

Уа, досым, назар аудар денсаулыққа,
Жаныңның саулық рухын аман сақта.
Өмірде бақыттысың денің сауда,
Өмірдің қарбалаңы жай бір қауға.
Жан мен тәннің құпиясын аша білсең,
Сол сенің жеткен жерің биік тауға, - деп ақын жырлағандай, жанымыздың саулық рухын аман сақтау үшін салауатты өмір салтын үстанып, қатаюдан арылу тәсілдерін пайдаланып, бір-бірімізге жылылық, қуаныш сыйлай білейік. Тренинг сабағымызға белсене қатысқандарыңыз үшін рахмет. Келесі тренингте кездескенше аман-сау болыңыздар!

Стрестен қорғану

Мектеп психологі А.Қожахметова

Қазіргі өмірде стресстен қашып құтылу мүмкін емес. Ауа-райының күрт ауысуы, жұмыстағы проблемалар, көліктегі ұрыс-керіс, кездесуге кешігу, отбасындағы келеңсіздіктер.

Кей адамдар мұндай стрестерге бейімделген, қандай проблеманы болмасын шыбын шаққан құрлы көрмейді. Екінші біреулер, салы суға кетіп, ауруына жамап жатады. Демек, бұл тек көңіл күйге әсер ететін психологиялық фактор ғана емес, адам денсаулығына кейде шешуші әсер ете алатын медициналық проблема. Стресс кезінде адам ағзасында қандай құбылыстар болып жатады? Осыны әңгімелеп көрсек.

Ағзадағы барлық құбылыс мидың қозуынан басталатыны белгілі. Кез келген стресс те осылай басталады. Ол алдымен мидың елегінен өтеді. Келесі кезекте оған эндокриндік жүйе қосылып, бүйрек үсті бездері гормондар бөле бастайды. Осымен бір мезетте вегетативті нерв жүйесі жұмысын бастайды, артериалды қан қысымы көтеріледі, жүрек соғысы жиілейді, стресті жағдайға бейімделуге, қарсы тұруға көмектесетін көптеген өзгерістер жүзеге аса бастайды. Қатты стресс дені сау адам үшін зиянсыз түрде тез өтеді. Ал денсаулығы нашар адамдар үшін оның психофизиологиялық әсері қатты сезіледі: көңіл-күй бұзылады, ұйқы нашарлайды, эмоционалды қозу байқалады, жүрек қағысы және дем алу нашарлайды, Әйтсе де, біраз уақыттан кейін бәрі қалпына келеді.

Ал хроникалық, яғни созылмалы стресс- ұзаққа созылған келеңсіз жағдайлар, күн сайын еңсені езетін нәрселер- адам денсаулығы үшін өте зиянды. Өйткені бұл жағдайда, ең алдымен, артериалды гипертония, бронхиалды астма, жүректің коронарлы аурулары, қант диабеті сияқты психосоматикалық аурулар пайда болады.

Стресс бізге алдымен ағзаның спецификалық емес қорғаныс құралы ретінде белгілі болды. Бірақ ол ұзақ мерзімге созылған жағдайда ағзаның қорғаныс күштері әлсірей бастайды. Стресс түрлі жағдайда болады. Кейде жағымды жайлардың өзі адамға қосымша стресс әкелуі мүмкін. Мысалы, екі адам кездесіп, ғашық болып, үйленсік делік. Адам өміріндегі осындай оқиғалардың өзі- екі адамның бас қосуы, бір біріне үйренуі, жаңа жағдайға бейімделуі де стрессорлық фактор болып табылады.

Адамдардың психикалық бейімі әр түрлі болғандықтан стресті де түрлі қабылдайды. Осы психикалық ерекшеліктер ағзаның түрлі факторларға қалай қарсы тұра білу тәсілдерін анықтайды. Психологиялық қорғаныс - адамның өзі толық сезініп, түсіне, түсіне бермейтін өте нәзік құбылыс. Мысалы, стрестен қорғанудың - «ығыстырып шығару» деп алатын тәсілі бар. Бұл жағдайда адам керексіз факторды елемей, назар аудармай, байқамауға тырысады. Оны өзіде сезінбеуі мүмкін, ол кейде сана астарында (подсознание) жүзеге асып жатады. Ал стрестік факторды интеллектуализациялау, яғни, басқаша жүзеге асады. Мұнда адам қалыптасқан жайды рационалды деңгейге көтеріп, талдап, одан шығудың жолдарын қарастырады. Стрестік жағдайда адамның өзін қалай ұстауы- белсенді немесе енжар болуы да оның психологиялық құрылымына байланысты. Белсенді, жігерлі пысық адам алдымен өзіне сеніп, өзі жол тауып шығуға тырысады. Ал, инертті енжар адам тағдыр жетегіне еріп, өзгелердің шешімін күтуге мәжбүр. Әйелдер стрессорлы жағдайда невроздарға, вегетативті кемшіндіктерге бейім келеді. Олардың эмоциялық реакциясы, қатерді сезінуі мөлшерден асып жатады. Ерлер өз эмоциясын тежеуге мәжбүр. Сондықтан да миокард инфарктінен жиі өледі. Демек, психосоматикалық аурулардан еркектер аз қорғалған. Оның үстіне қазіргі еркектер дене белсенділігіне салғырт қарайды. Мысалы, қатты күйзеліс кезінде ағзада түрлі химиялық заттар түзеле бастайды. Егер ер адамдар спортпен шұғылданатын болса, ол қосындылар «жанып» кеткен болар еді. Ал стресті жағдайдан кейін өз эмоциясын сыртқа шығармай, теледидар алдында отыра беру жүрекке зиян. Эмоцияны іште ұстау психологиялық тұрғыдан алғанда өте зиянды нәрсе. Шетелдіктердің әрқайсысының өз психотерапевті бар екендігі сондықтан болса керек. Ал бізде негізінен оны алкоголь арқылы шешуге тырысады. Әрине, ішімдік қысқа мерзімге көмектесе алады, бірақ оның буы тарағаннан кейін де шешілмеген мәселелер өз орнында қала бермек. Негізінде, стресті қабылдау, онымен күресе білуі адамның ақыл-ойының, парасатының деңгейіне, өзгешеліктеріне тікелей байланысты. Мысалы, мәселеге философиялық тұрғыдан қарайтын адам мен жеңілтек адамның, дінге сенетін адам мен ешқандай сенімі жоқ адамның кез келген құбылысты қабылдауы әр түрлі. Ал стрестердің адам ағзасына зияны туралы пікірлер көп. Шындығында да, ол ағзаның қорғанысқа қабілетін әлсіретіп, иммундік жүйесіне тікелей әсер етеді. Мысалы, қатерлі ісік ауруы адам ағзасының ең бір әлсіреп, қалжыраған сәтінде бас көтеретіні белгілі. Әсіресе, эндокринді жүйеде пайда болған рак ауруы стреспен тікелеі байланысты. Бұл «барлық ауру - жүйкеден» деген сөздің дұрыстығының тағы бір дәлелі. Адамдар бұрын да стреспен дәрі дәрмек арқылы күресіп келді. Негізінен бром, валериана тамшыларын қабылдайтын. Қазір неше түрлі транквилизаторлар, уайым сезімін, депрессияны басатын дәрілер бар. Бұл да стрестен қорғанудың бір жолы. Әйтсе де, түрлі препараттар да ішімдік сияқты тек уақытша жеңілдіктер береді. Стрестен қорғанудың ең басты әдісі - қызғылықты, өзіңіз қалағандай өмір сүруге тырысу. Жақсы дем алу, спортпен айналысу, денсаулықты күту. Күнделікті тірлік қана емес, өмірдің көптеген жағына қызығушылық таныту, ақыл-ой көкжиегін кеңейту, көп оқу, көп іздену, күйгелек болмау - өзге жол жоқ. Өйткені ғылым мен техниканың дамуы, жалпы өміріміздің ағынының жылдамдауы алдағы уақытта стрессогенді факторлардың көбейе беретіндігін көрсетіп отыр. Сондықтан да, көп нәрсе адамның өзінің өз көңіл күйін қадағалау, қай деңгейде ұстауына байланысты. Күнде жаман ойлардан арылып барып ұйықтап, ертеңгісін жақсы үміттермен ояну - өмірді ұзартудың бірден бір жолы.

Стресті жеңу үшін не істеу қажет

Біріншіден: стресс кезінде ағзада витаминдер қоры бітеді , әсіресе, В витамині жетіспейді. Дәрігерлердің көбі витаминдерді пайдалану қажет десе де, шамаңыз келсе пайдаланбаған жөн.

Екіншіден: денені шынықтыру қажет. Спортзалға жиі барып дене шынықтыру жаттығуларын жасаңдар, билеңдер, ән айтыңдар, бассейнге барып жүзіңдер, далада көп серуендеңдер.

Үшіншіден: психикалық және физикалық демалу үшін релаксация қажет. Келесі әдістерді қолданып көріңіздер. Баяу музыканы тыңдап, түнгі аспанға қарап армандаңдар.

Төртіншіден: үйлесімді өмір сүру үшін ең алдымен отбасының, жолдастарыңның, жақын - тустардың көмегі қажет, Психологиялық тренингтерге барып, жанұядағы салтанатты мәжілістерге, тойларға баруды және қызықты жаңа адамдармен танысуды ұмытпаңыздар. Ата - аналарыңа, өздеріңнің әжелері мен аталарыңа, ағаларың мен апайларыңа және басқа жақын туыстарыңа барып, амандығын білуге тырысыңыз. Өйткені олар да сізден махаббат, қамқорлық, мейірімді жылы сөзді күтіп отыр

Стреске қарсы әдістер

Алдын алудың 9 түрлі ережелері

Біздің өміріміздің жылдамдығыныңүдей түскені сонша, бұл тек біздің жүйке жүйемізге әсер етіп қана қоймай, адамның денсаулығына да кері әсерін тигізеді. Ғалымдар қазіргі өркениетті» адамдарға «стрестік қоршауда» қалып қоймас үшін өздерінің әдістерін талмай шығаруда.

1. Аптадағы жарты күнді өзіңізге ұнайтындай етіп өткізіңіз: суда жүзіңіз, билеңіз. Демалып, қыдырыңызнемесе бақтағы орындыққа отырыңыз. Өзіңізді тек қана жұмысқа арнағанды тоқтатыңыз!

2. Күніне бір реттен кем емес өзіңізге ең қымбат адамға сөз айтыңыз. Оның сізге де сондай жауап қайтаратындығына күмәніңіз болмасын.

3. Аптасына 2 немесе 3 рет дене жаттығуын жасаңыз. Жаттығулар адамды.мезі ететіндей болмасын, егер жаттығудан кейін сізге душ қабылдау керек болса, онда сіз бір нәрсені дұрыс істемедіңіз немесе жаттығуды дұрыс жасамадыңыз.

4. Суды көбірек ішіңіз, денені қалыпта ұстау үшін күніне 1-1,5 литр су ішу қажет.

5. Аптасына бір рет өзіңізге «зиянын» тигізетін іспен де айналысып көріңіз (мысалы, тәттілер жеу арқылы диетаны «сәл-сәл» бұзуға болады немесе әдеттегіден ерте немесе кеш жатыңыз).Өзіңізді бақылауда ұстаңыз, егер бұл әдеттерді қайталай беріп дағдыға айналдырып алсаңыз, онда сіз ипохондрик (ешкімнің айтқанын елемейтін адамдар) боласыз.

6. Өз өміріңізді бұзуға асықпаңыз. Сізге келген кейбір хаттар мен телефон қоңырауларына көңіліңіз соқпаса жауап бермей -ақ қойыңыз. Жұмысы жоқ кейбір адамдар сізге ұнамайтын және керек емес әңгімелерді айтып сіздің өміріңіздің минуттарын, сағаттарын (сондай - ақ күндерінде!) ұрлауда, сөйтіп сізде стрестер туғызуда.

7. Көңіл - күйіңіз түсіңкі немесе ашулы болсаңыз, күш қажет ететін жұмыс істеңіз: бақшада жұмыс істеп, арықтарды тазалаңыз, үй жиһаздарын ауыстырыңыз немесе үйдегі ескі ыдыстарды сындырыңыз. Немесе қала сыртына шығып айғайлаңыз. Бұндай әрекеттер адамды стрестен құтқаруға көмектеседі.

8. Күніне ең аз деген де бір банан жеңіз. Онда барлық витаминдер, микроэлементтер бар, сонымен қатар оның энергетикалық құндылығы жоғары.

9. Өзіңізге жазатын қондырғысы бар телефон аппаратын сатып алыңыз (нөмір анықтауышы бар). Бұл сізге әрбір қоңырау келген сайын орныңыздан тұрмауыңыз үшін және сізге қажет барлық ақпаратты алу үшін қажет.

Онша қиын емес әдістер, келісесіз бе? Бұл әдістерді орындау арқылы сіз көптеген стрестерден аулақ боласыз.

Зейін.Зейінді дамыту жолдары және әдістері

Зейін туралы жалпы ұғым

Зейін деп - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соғанпсихикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Мысал келтірейік. Оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т. б.). Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.

Осындай түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып және сонда азды-көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.

Адамға тән әрекеттің кез келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский (1824-1870) зейіннің маңызын былайша көрсеткен еді. «Зейін адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын, адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеңе де қалмайды».

Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. Өйткені адам өз өмірінің әрбір кезеңдерінде бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен бір объект жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші кластан естілген ән-күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады.

Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқан жүйке процестерініңөзара индукция заңынабайланысты түсінуге болады.

И.П.Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті процесі болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заңы).

Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А.А.Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады.

Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминантадеп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапқа беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай, үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, мидағы басыңқы қозу әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен күшейіп отырады. А.А.Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И.П.Павловтың «Қозудың оптимальдык, алабы» дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі.

И.П.Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді.

Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытга қозу пайда болатындай жағымды «оптимальдық жағдай» жасалып отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап - ми қабығының творчестволық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И. П. Павлов былай дейді: «Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап көрінсе, біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне бойы өзгеретін тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуледағын көрер едік, бұлар ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті қара көлеңкенің ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді». Ұлы физиолог оптимальдық қозу үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі зейін бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптимальдық қозу алабының жұмысы болады. Оптимальдық қозуы бар алап (өзара индукция заңы) мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді.

Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған объектілерді байқамайтын болады. Оптимальдық қозу алабын екінші сигнал жүйесінен шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдар ми қабығындағы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын, сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы көрсетеді.

Зейін түрлері

Адамдардьщ зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.

Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздіңназарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т. б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу,еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу - ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу - ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам өз ісіненшығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды, өйтпесе іс өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды.

Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:

а) күшті тітіркендіргіштер (көзді аштырмайтын жарық, қанық бояулы заттар, қатты дауыс, мұрын жаратын иіс т. б.), заттар мен құбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т. б.);

ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы әсер етеді.

Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынандай ерекшеліктермен сипатталады:

1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.

2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.

3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен берілген дұрыс.

4) Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.

5) Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда, ырықты зейін деп іс-әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады.

Зейіннің, екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейінінің пайда бола бастағаны.

Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін - адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті зейіннің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені үйреншікті зейін ырықты зейіннен дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе, ырықсыз зейіні көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес. Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс істеу де адамды қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі түрін қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айналдыруы қажет.

Зейіннің негізгі қасиеттері

Зейін жөнінде әңгіме болғанда оның мына төмендегі қасиеттерін еске алады:

А. Зейіннің тұрақтылығы және жинақтылығы

Адамның зейіні бір объектіге немесе бір жұмысқа ұзағырақ тұрақтай алса, оны зейіннің тұрақтылығы дейді. Мысалы, өндіріс озатының не хирург дәрігердің жұмыс үстіндегі зейінін осыған жатқызуға болады.

Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтап алу арқасында адам істеп отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын анықтайды. Зейінді тұрақтата алушылық саналы әрекетке өзіңді жеге алудың басты бір белгісі болып табылады.

Зейіннің осы қасиетінің оқу процесінде маңызы зор. Сабақ үстінде баланың назарын көп нәрсеге аудармай, басты бір нәрсеге не белгілі бір әрекетке ғана аударып, оған тұрақтатып әдеттендіру керек. Сонда ғана бала есейген кезде үлкендердің көмегінсіз-ақ зейінін тиісті объектіге жинақтай алатын болады.

Ересек адамдар жұмыс үстінде зейінін 40 минуттай бір объектіге тұрақтата алады. Осындай 10-20 минуттық зейін қоюшылықтан кейінгі бірнеше секундта көңілдің бір нәрсеге бөлінуі сол жұмыстың одан ары ұйымдастырылуына ешбір нұқсан келтірмейді. Қайта бұл секілді тынығу, жұмысты бірнеше сағат бойы жақсы, тұрақтап істеуге мүмкіндік береді. Адам соншалық ерік-жігермен зейін салып жұмыс істеген жағдайда да оқтын-оқтын ойы бөлініп, басқа бір затқа ауып отырады. Осылайша зейіннің бірде әлсіздене, бірде күшейіп тұруын зейіннің толқуы дейді.Толқу - зейіннің табиғи қасиеттерінің бірі. Мәселен, бар ілтипатпен кітап оқыған адам да анда-санда бөтен ойға түседі, басын көтеріп жан-жағына қарайды. Зейіннің мұндай толқуы, әрине, адамның көңіл аударған нәрсесіне ойының бөлінуіне, зейінін тұрақтатуына бөгет болмайды. Кейбір адамдардың зейіні толқымалы келеді. Бұған қатты тітіркендіргіштер, күшті эмоциялық әсерлер, сондай-ақ адамның өз еркін жөндеп билей алмауы себеп болады.

Зейінді ұзақ уақыт бойы іс-әрекетке жеткілікті жұмылдыру үшін, әсіресе, оның бөтен нәрсеге көңілі ауып кетпеуін ойластыру керек. Бұл кеп күш жұмсауды қажет етеді. Зейінді алаңдататын әр түрлі тітіркендіргіштерге қарсы күресу - қажетті шаралардың бастысы. Мәселен, ысқырған дауыс, қоңыраудың сылдыры, сырнай-керней т. б. адамның тынышын кетіреді. Зейінін жақсы ұйымдастыра алатын адамдар осындай жағдайда да жұмысты тез және сапалы орындайтыны байқалады. Адамды алаңдататын нәрселер көп болғанмен, олардың барлығы да кесел тигізе бермейді. Мәселен, машинаның дүрілі, музыканың әуені зейінді аударатын тітіркендіргіш болғанмен, оларға шыдап отыра беруге болады. Ал қасыңдағы адамның айқай-шуы, реніш т.б. адамды күштірек алаңдатып, жұмыс істетпейді. Әрине, бұларды жоюдың мүмкіндігі болмаса, оған көңіл аудармай, сабырлылықпен жұмыс істей беруге болады. Әрине, бұған ерік-жігер қажет. Осындай ыңғайсыз жерлерде жұмыс істей алушылық - адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Мәселен, орыстың атақты жазушысы А. П. Чехов жас кезінде көп әңгімелерін ойын-күлкі, той-думан үстінде жазса, ал Мусоргский мен Бородин өздерінің опералық шығармаларын қонақта отырып-ақ жаза беретін болған. Қандай жағдайда да адам зейінге кедергі келтіретін нәрселерді жеңе алатын болуға тиіс. Тіпті тыныш жерде отырып жұмыс істеуді ұнататын адамдар да өзін ыңғайсыз жағдайларға төселттіріп, кез-келген жағдайда жұмыс істей алатындай қабілетке ие болуы тиіс.

Ә. Зейіннің аударылуы

Зейіннің аударылуы деп бір объектіден екінші объектіге назарымызды көшіруді айтады. Физиологиялық тұрғыдан мидағы оптималдық қозудың ауысуы. Зейінді тез аудара білу қабілеті көбінесе жүйке процестерінің өзгермелілігіне байланысты. Кейбір адамдар бір жұмыстың түрінен екінші бір жұмысқа жеңіл көшеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез меңгеріп кетеді. Бұл икемді, оңтайлы зейіннің көрінісі. Екінші біреудің зейіні, керісінше, басқа объектіге қиындықпен ауысады. Зейінді тез аудара білу көлденеңнен кез келген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса қажет. Мәселен, машинистерде зейінді тез аудара білу қасиеті жөнді жетілмеген болса, олардың жұмыста түрлі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмкін. Мектеп жағдайында балалардың зейінін бір пәннен екінші пәнге, бағдарламаның бір бөлімінен екінші бөліміне, жұмыстың бір түрінен (үй тапсырмаларын сұрау) екінші түріне (жаңа сабақты тыңдау кезі) үнемі аударып отыруға тура келеді. Зейінді аудара алу оқушының ерік сапалары біраз дамыған кезде, әсіресе оқу материалдарын түсінген және оларды ұмытпайтындай етіп меңгерген жағдайда ғана мүмкін болады. Мұғалімнің материалды жүйелі етіп, бір ізбен жақсы түсіндіруі, өткен материалды дұрыс қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа материалды тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру т.б. зейіннің дұрыс аударылуына себепші болады.

Б. Зейіннің бөлінушілігі

Адам санасының бір мезгілде бірнеше әрекетті атқара білу мүмкіншілігінзейіннің бөлінушілігідейді. Адам зейінін екі-үш нәрсеге бөле алады.

Зейінді бір уақытта түрлі объектіге бөлуге болатындығын арнаулы зерттеулер көрсетіп отыр. Мәселен, оқушылар өздері есеп шығарады, сонымен қатар осы кезде басқа оқушының тақтаға шығарған есебін бақылайды, оның сөзін тыңдайды т. б. Студенттер бір мезгіл ішінде лекция тыңдайды, түсінгенін жазып отырады кітап оқып отырып, конспект жазады. Еңбек процесінде зейін бөлінуінің маңызы бәрінен де зор. Қазіргі кездегі өндірістің онан сайын автоматталынуы адам зейінінің бөлінушілігін ерекше дамытуды қажет етеді. Ал машина жүргізушілерге (машинист, шофер т.б.) бірнеше нәрсеге зейін бөлушілік қаншама маңызды екендігі түсінікті. Олар бір кезеңде руль механизмін басқарады, жолға назар аударады, тормоз береді және т. б… Бұл операциялардың әрқайсысы зейінді өте шеберлікпен бөле білуді қажет етеді. Мұғалімдік қызметте де зейінді бірнеше объектіге бөле білудің маңызы зор. Мұғалім бір мезгілде сабақтың мазмұнын, формасын сабақ оқыту жоспарына сәйкес тексеріп отырады, барлық сынып ұжымы мен жеке оқушылардың тәртіп сақтауын, сабаққа қалай қатысып отырғанын байқайды. Тәжірибесі аз, жас мұғалім кейде барлық сыныпты не жеке оқушыларды, не өзінің айтып тұрған сөзін бақылай алмай қалады да зейінін бытыратып алады. Осының салдарынан сыныпта сабақ нашар ұйымдастырылуы мүмкін. Зейінді екі объектіге бірдей бөлу үшін ең кемінде біреуіне іскер болу және мұндай объекті бір-біріне байланысты болуы шарт. Зейінді бөлудің физиологиялық негіздері жөнінде И. П. Павлов былай дейді: «…біз бір іспен, бір оймен айналыса жүріп, өзіміз әдеттеніп кеткен тағы басқа бір істі істей жүреміз, яғни сыртқы тежелу механизмі бойынша, ми сыңарларының тежелудегі бөлімдерімен, қызмет істейміз, өйткені біздің басты ісімізбен байланысты ми сыңарларының пункті бұл кезде қатты қозуда болады».

В. Зейіннің көлемі

Зейіннің көлемідеп бір уақыттың ішінде оның қамтитын, объектілерінің санын айтады. Зейін көлемін анықтауға байланысты жасалған тәжірибелер тахистаскоп деген аспаппен тексеріледі. Адам бір мезгілде (секундтың 1/10 бөлігінде) орта есеппен әр түрлі 5-9 әріпті қамти алатынын, 12-14 әріптен тұратын мағынасы бар сөзді де осы мерзімде қамтитынын көрсетіп отыр. Мектеп оқушыларының, әсіресе, бастауыш сынып оқушыларының зейін көлемі ересек адамдардың зейін көлемдеріне қарағанда шағын болатындығы сабақ үстінде мұғалімнің есінде болуға тиіс, сондықтан да оқушыларға бір мезгілде сан жөнінде де, сапа жөнінде де белгілі зейін көлемінен артық мөлшерде материал беруге болмайды. Оқушылардың зейін көлемі бір-бірімен байланыспаған элементтерді қабылдаса, нашар өсетіндігін, ал логикалық байланысы бар элементтерді қабылдаса, олардың зейін көлемін өсіретіндігін мұғалім еске алуы қажет.

Зейін көлемін арттыру үшін мұғалім балаларды комплекс заттарды байқай алуға, оларды бір объект ретінде қабылдауға машықтандырғаны дұрыс. Көрнекі құралдардағы сөздер тым ұзақ болмай, ондағы сөздердің ең бастыларын бірден оқып түсіну үшін әріптерді түрлі бояумен безендіру қажет. Соңғы айтылған тәсіл де бала зейінінің көлемін өсіруге жағдай жасайды. Физиологиялық тұрғыдан зейін көлемін өсіріп, ұлғайту мидағы оптималдық қозуы бар алапты кеңейте түседі. Бұл бірнеше қозулардың бір қозу жүйесіне бірігуі болып табылады. Бірден біраз нәрсені қамти алатын зейінді көлемі кең зейіндейді де, объектілерді жөндеп қамти алмайтын зейінді көлемі тар зейін дейді. Зейіннің тар, көлемдісі де жарамсыз қасиет емес. Әңгіме істен дұрыс нәтиже шығара алуында. Адамның мамандығы, айналысқан ісі оның зейініне әсер етпей қоймайды. Мәселен, өне бойы сағат механизмімен шұқшия жұмыс істеп отыратын мастердің зейін көлемі айтарлықтай болмайды. Микроскоппен жұмыс істейтін ғалымның зейіні де осы іспеттес келеді.

Г. Алаң болушылық

Алаң болушылықдеп белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді ұйымдастыра алмаушылықты айтады. Әр нәрсеге ауып кете беретін жаңғалақ адамдардың зейіні көбінесе осындай болады. Алаң болушылық сондай-ақ адам қатты шаршап, болдырған кезде де жиі кездеседі. Мұндай жағдайда оның миында біркелкі тұрақты қозу алабы жасалынбайды, қозу мен тежелу процестері бір-бірімен алмасуы тәртіппен жүріп отырмайды. Зейіннің осы қасиеті адам психологиясынан тұрақты орын алса, оған берекелі әрекет ету қиынға соғады.

Мектеп жасына дейінгі балаларда алаңдаушылық жиі ұшырайды. Өйткені олар әлі күрделі іс-әрекетпен айналыспағандықтан, зейіннің жоғары түрлері өз дәрежесінде болмайды.

Алаң болушылыққа ұқсас көріністер адамның бір жұмысқа қатты беріліп істеген кездерінде де байқалады. Адам қатты үңіліп жұмыс істеген кезде басқа еш нәрсені сезбейді, елемейді. Осындай жағдайда ол айналасындағы өзгерістерді байқамайды. Мұндай адамдардың зейінін уақытында бөле алмаушылықтың кемшілігі зейіннің көлемі өте тар және икемсіз келетіндігінен.

Зейінді тәрбиелеу жолдары.

Балаларда тілдің шығуына байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін үлкендердің ықпалымен, балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай дамып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру, үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т. б.).

Мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын арқылы бала түрлі объектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларда зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы т.б.) жақсы байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі.

Мектеп - оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процесінің талаптарына байланысты жүйелі түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, ал мұғалім - балалардың зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойыннан басқаға көңіл бөлмей келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы ой-өрісінің көрнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына көңіл аударады да, ең негізгі міндеті - есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік зейін көлемінің өте тар келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол сабақты бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір объектіге тұрақтала түседі де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша, мұғалімнің сөзі оның көкейіне қонбайды, қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда, зейінсіз өткен сабақ өзінің мақсатына жете де алмайды. Зейін тәрбиесінде әрбір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына төмендегілер:

1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, оларда зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын. Бұл жөнінде К. Д. Ушинский былай деген: «Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар, оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек».

2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа болып келсін.

3. Бала қайда жүрсе де (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі тиіс.

4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі - ерік.Сондықтан зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.

5. Төменгі сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде де болса, «қатая» қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар шаралар.

Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесінің де маңызы зор. Егер мұғалімнің өз зейіні дұрыс ұйымдаспаған болса, яғни, ол біресе оқытып тұрған сабағына, біресе сыныптағы оқушыларға алаңдап, нені бастап, нені қойғанын есінен шығарса, ондай мұғалім оқушылардың зейінін дұрыс тәрбиелей алмайды.

Мұғалім балаларға сабақ үстінде зейінін дұрыстап аудара алмаса, іске ынтасыз, ұқыпсыз кіріссе, берген сабағынан да жөнді нәтиже шығара алмайтын болады. Мұғалім: «Кейбір оқушылар сабаққа зейін қоймағандықтан үлгермейді» дейтін болса, бұл алдымен оның сабақты дұрыс ұйымдастыра алмауының нәтижесі, өз жұмысындағы кемшілігі болып табылады. Ы. Алтынсарин: «Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс» -деп өте дұрыс айтқан.