Творческая работа по теме Исламские мотивы в крымскотатарской литературе

Министерство образования, науки и молодежи

Республики Крым

Малая академия наук Крыма «Искатель»

Секция: Крымскотатарская литература

Исламские мотивы в крымскотатарской литературе

Работу выполнила:

Сейдалиева Ление,

ученица 10 класса МБОУ

«Владиславовская ОШ» Кировского района

Республики Крым

Научный руководитель:

Муратова Васпие Узировна, учитель

крымскотатарского языка и литературы,

специалист высшей категории МБОУ

«Владиславовская ОШ» Кировского района

Республики Крым

Владиславовка - 2015

МУНДЕРИДЖЕ

Кириш………………………………………………………………………….2

Болюк I. Къырымтатар эсер - абиделери……………………………………3

Болюк II. Ислям дини акъкъында…………………………………………….7

Болюк III. Фольклорда ислям нагъмелери……………………………….. …8

Болюк IV. Къырымтатар эдебиятында ислям нагъмелери……………… …9

4.1. «Юсуф ве Зулейха» дестаны……………………………………………10

4.1.1. Махмуд Къырымлынынъ «Хикяет-и Юсуф ве Зулейха» дестанынынъ сюжети боюнджа тедкъикъатлар ……………………………………………11

4.1.2. «Юсуф ве Зулейха» дестаннынъ ахлякъий тербиелевде эмиети……19

4.2. Гъазаийнинъ шиириетинде ислям нагъмелери………………………23

V. Нетиджелер……………………………………………………………… …24

VI. Къулланылгъан эдебият…………………………………………………..25

Кириш

Мезкюр мевзу классик къырымтатар эдебият эсерлерининъ джиан дини - ислям дининен бирликте огренювине багъышлана.

Атеизм тербиелевнинъ амелияты косьтерди ки, несиллер бутюнлей иманларыны унуттылар, я да аслы да имансыз яшайлар. Олар яшайышнынъ мана ве макъсадыны анълап оламайлар, озь омюр фельсефелерини, ахлякъий ве рухий къыйметликлерни бугуньки заманда джойдылар.

Шунынънен, икметли барон, Русие империя Академиясынынъ Академиги В.Р.Розеннинъ, сёзлерини хатырламакъ ерли олур эди:

« Имансыз инсан мен ичюн меракълы дегиль».

Биринджи къырымтатар тилинде эсерлер Орта асырларда пейда олып башлады. Бу эсерлерде къырымтатар эдебиятынъ рухий ёнелиши къайд этиле. Амма совет девири несиллерден рухий эдебиятны окъумакъ ве анъламакъ имкяныны тартып алды.

Ислямнен бирликте бедий эдебият эсерлерни огренгенде, тасвирленген вакъиаларны толусынен менимсев пек муимдир. Бу исе шахсиетнинъ шекилленювинде, омюрнинъ манасыны анъламасында пек ярдым этер.

Мевзунынъ актуаллиги шунда ки, бедий эдебият бойле тарзда огренюв окъуйыджынынъ ички дюньясы шекилленювине ярдым эте, несиллерни адалетлик принциплеринен яшамакъкъа чагъыра.

Тедкъикъатнынъ предмети - Къадимий ве Ханлыкъ девирлерининъ къырымтатар эдебиятынынъ эсерлери.

Тедкъикъатнынъ объекти - Пейгъамберлернинъ такъдирлери къырымтатар классик эсерлеринде акс олунувы, оларнынъ омюр ёллары, ве нумюнеге ляйыкъ фикир ве аректлери.

Ишнинъ макъсады: къырымтатар шаир ве языджыларнынъ диний мевзугъа ынтылувынынъ себеплерини огренюв ве бизим замандашларны диний рухта тербиелев.

Къоюлгъан макъсадкъа иришмек ичюн бойле вазифелер чезильди:

1. Ислям акъкъында дин алимлерининъ ишлеринен танышув ве оларны талиль этюв.

2. Окъуйыджыларгъа еткизеджек ислям динининъ дегерликлерини айдынлатмакъ.

3. Рухий дегерликлернинъ земаневий алемде эмиетини къайд этмек.

4. Инсаниет инкишафынынъ чешит басамакъларында ахлякъ ве тербиелев меселелерини талиль этюв.

Тедкъикъатнынъ усулшынаслыгъы ве усуллары.

Япылгъан ишнинъ темелине динимизни теренден огренген ве юксек ахлякъ сыфатларнынъ саиби - Осман Нури Топбашнынъ теоретик тедкъикъатлары къоюлгъан.

Конкрет усуллардан иште эдебий-аналитик ве тарихий-тенъештирюв усуллары къулланылгъан.

БОЛЮК I. Къырымтатар эсер-абиделери.

Бедий эдебият къадимий заманлардан башлап, бугуньге къадар инсаннынъ омюрини акс эте ве огрене. Эдебият бизге халкъымызнынъ тарихы, медениети ве урф-адетлери акъкъында бильгилер бере. Эдебият - бу инсаниетнинъ джанлы тарихы, демек мумкюн. Эр бир эсер терен мана ташый, шунынъ ичюн эр сёзнинъ манасыны догъру анъламакъ пек муимдир. Эдебият бизге медениетли ве бильгили олып осьмеге ярдым эте.

Къырымтатар эдебиятыны Къадимий, Алтын Орду, Ханлыкъ, Рус истиллясы ве Уянув девирлернинъ языджы ве шаирлери такъдим этелер.

Тюркий халкъларнынъ Язма эдебиятнынъ акъикъий тамырлары «Орхон-Енисей абиделери»нен (VIII асыр), «Дивани лугъат-ит-тюрк»нен (XI асыр) багълыдыр. Ве бу сырада да Махмуд Къашгъарийнинъ эсерлери ве Юсуф Баласагъунлынынъ «Къутадгъу билиг»и. Къырымтатар халкъынынъ акъикъий тамырлары да булардан башлана.

Айтып кечильген эсерлернен бир сырада къырымтатар шаири Махмуд Къырымлынынъ темель «Юсуф ве Зулейха» дестаны да ляйыкъ ер алмакъта.(7, с.123).

О XII асырнынъ сонъунда - XIII асырнынъ башында пейда ола. Языкъ ки, онынъ асыл нусхасы бизге къадар келип етмеди. Экинджи нусханынъ муэллифи Халиль огълу Али, чюнки Махмуд Къырымлы, озь эсерини язып битиралмай, вефат эте. Бу ал Халиль огълу Али тарафындан бойле сатырларнен тасдикълана:

Бу къысса бунда динди,

Къырымлы Махмуд ольдю.

Къаланын диемеди,

Яренлере бильдирю.

Шай этип, Махмуд Къырымлы язып етиштиралмагъан дестанны, Халиль огълу Али язып етиштире. Бираз вакъыттан сонъ оны къырымтатар тилинден тюрк тилине терджиме эте.

Муэллиф башлагъан эсерининъ сонъуны язмагъа, Махмуд Къырымлынынъ язып къалдыргъан сатырлары имкян бере.

Бу къысса бунда динди,

Къырымлы Махмуд ольдю.

Къалгъанын диемеди,

Яренлере бильдирдю.

Ол ки Тефсирден билюр,

Буну анълайу окъур.

Яренлере бильдирюр

Даhиси вардыр дию.

Олар анълата ки, эгер Тафсир дикъкъатнен окъулса, эсернинъ сонъуны язмакъ мумкюн. Бунен Халиль огълу Али файдаланды. Онынъ терджимеси 5600 сатырны тешкиль этти.(6,с.50)

Халиль огълу Али къыйметли терджимесини япкъан сонъ, «Къысса- и Юсуф» дестаныны язып башлай, ве 1232 сенеси екюнлей. Бу тарих Махмуд Къырымлы озь эсерини баягъы эрте язгъаныны анълата. Буны рус ве алман терджиманларынынъ тедкъикъатлары да исбатлай.

Дестанда буюк усталыкъ иле тилимизнинъ зенгинлиги къулланыла:

Кельди базар ичине,

Табирджилер янына.

Отурды дюкянына

Дюшюни дер анъладу.

Ахыр ону сатасынъ,

Мал ичине батасынъ.

Падишалыкъ этесинъ,

Та олюндже шад олу.(6;9)

Пармакъ везнинен язылгъан дестаннынъ сюжети арап халкъ агъыз яратыджылыгъында, Къуранда, Тевратта (еудийлернинъ диний китабында) анъылгъан вакъиларны беян эте.

Пармакъ везни сатырда еди эджадан ибарет олгъан шиирий ольчю. Бу шиирий ольчюни озь ильмий ишлеринде арап алими Халиль ибн Ахмед та VIII асырда ишлеп чыкъарды. Эр бир ольчю миллий медениетине коре ишлене. Совет девиринде Къырымда бу ольчюге къаршы агитация кечирильди. Олар эскирди деген фикирлер пейда олды. Амма халкъ ве шаирлеримиз пармакъ везнини сакъладылар ве о шимдики заманда да къырымтатар шиириетинде инкишаф этмекте.

Орта асырларда тасиль анъламы ве диний тасильнинъ анъламы арасында сыкъ багъ олгъан. Диний тасильде мусульманларнынъ мубарек Китабы - «Къуран и Керим»ни огренюв - эсас макъсад олгъан. Къуран огренювнен берабер чокъ мектеп ве медреселерде эсап, физика, химья, астрономия, джогърафия, тарих, сез санаты киби фенлер огретильген.

Дин тасилининъ макъсады - джамилернинъ имамларыны, шейхлерни, къадыларны огретип етиштирмек. Олар исе мемлекетнинъ идареханелеринде хызмет этип, адий халкъны мусульман тарзында тербиелей биледжеклер. Диний эдебият та бунъа къол тутувда муим ерни алабиле.

Бугуньки куньге энъ биринджи, земаневий эдебиятшынаслыкъкъа белли олгъан, къырымтатарларнынъ диний эсерлеринден севги тарихыны айдынлаткъан, Халиль огълу Алининъ (…- 1232) ве Махмуд Къырымлынынъ (XIII-XIV) дестанлары сайыла.

Бу вакъиалар Якъуп Пейгъамбернинъ дюльберден-дюльбер огълу Юсуфнынъ башына тюшкен хорлукъларны ифаделей.

Къараманларнынъ арекетлери, ынтылышлары, фаний (шимдики-кечинджи), бакъий (олюмден сонъ оладжакъ) дюнья ве Аллах киби анълайышларны изалай. Дестан инсан аятындаки гъурбетлик, асретлик, дин ве иман киби меселелернинъ муимлигини ифаделей. Махмуд Къырымлы аятий варлыкъкъа керекли дереджеде къыймет кесмеге огрете, дюньянынъ лезетине алданмайып, Аллахкъа итаат этмеге давет эте. Олгъан, олып кечкен, оладжакъ адисе-вакъиалар Аллахнынъ къудрети иле арекетке кетирильгенини беян эте.

Муреккеп омюрнинъ эр бир тарафыны терен бильген ве анълагъан шаир яшайышнынъ манасы акъкъында лакъырды юрюте. Эр бир инсан омюрнинъ къыйметини билип яшамакъ керек олгъаныны анълата.

Шай этип, дестан къырымтатар эдебиятынынъ темель эсери сайылып, Къадимий девир эдебиятына аиттир ве къырымтатар медениетининъ темелидир.

БОЛЮК II. Ислям дини акъкъында

Фикир эткен инсан, чокъ кучюни масраф этмей, шуны анълай ки, дюнья боштан мейдангъа кельмеген ве омюр озь башына ич бир манасыз ве макъсадсыз кечмемели. Инсанларгъа огют бермек ичюн, Аллаху Тааля Пейгъамберлерни ёллагъан. Оларнынъ эсас вазифелери - инсаниетке Акъикъат Ёлуны косьтермек, Аллахнынъ барлыгъыны ве бирлигини эр инсангъа еткизмек. Тарих буны толусынен тасдикълай. Бу Ислямнынъ иманыдыр.

Ислям - бу фикир, арекет, сейленювнинъ тарзыдыр. Ислямнинъ чешит тарафларын козьден кечирип, бойле демек мумкюн:

Ислям - бу догъру къандырувлар дини;

Ислям - бу хызмет этюв ве тиз чёкюв дини;

Ислям - бу эйилик ве мерхамет дини;

Ислям - акъыл ве севги дини;

Ислям - бу бильги ве икметлик дини;

Ислям - бу юксек ахлякъ ве адалетлик дини.

Диннинъ бу хусусиетлеринде халкъ табиатынынъ чешитлери, онынъ акъыл-ферасети, джаны ве медениет дереджеси ифаделене. Халкъ насыл олса, онынъ Алласы да, дини де ойледир. Аллах бардыр, бирдир, бирликтир. Аллахкъа инанмакъ, ишанмакъ, итаат этмек, эйилик япмакъ керек. Бу эмир Ер юзюнде яшагъан эр бир адамгъа таркъай.

Бутюн барлыкъта олгъан шей - Аллахнынъдыр. Барлыкъны ве инсанны О яратты. Инсан эр даим Аллахны хатырламакъ керек. Инсан Аллахтан келе ве онъа къайтаджакъ. Бу ёлнен кеткен инсан, омюр бою озь истеклеринен идаре этмели, бу буюк макъсадкъа хызмет этмели. Инсан япкъан гуняхларына тевбе этмели, Алланынъ берген къысметлеринен мемнюн олмалы. Инсан такъдирине бойсунмакъ ве Аллагъа шукюр этип яшамакъ керек .

Мухаммед Пейгъамбернинъ сафдашы, VIII асырнынъ башында Къырымда дефн этильген Гъазы Мансур акъкъында риваетке коре, ярымадада айны шу заманда биринджи мусульман топламлары пейда ола. XX асырнынъ сонъки онйыллыкъларында тасдикълангъан ресмий весикъаларгъа коре, ислям дини Къырымда, XIII асырнынъ экинджи ярысында пейда ола.

Къырым Ханлыгъы мейдангъа кельгенде, ярымаданынъ тюрк тилли эалисини толусынен мусульманлар тешкиль эте эдилер, Ислям исе оларнынъ халкъ дини олды. Мусульман дини къырымтатарларнынъ миллет оларакъ шекилленмесинде салмакълы иссе къошты. XVIII асырнынъ экинджи ярымында алман сеяатчысы Туннман къырымтатарларны бойле тасвирлей: «…гузель, тиз эндамлы, алидженаплыкъ, намус оларнынъ сымасында окъула.Олар инсаниетлик ве мераметлик къадрине етелер.

Олар адий ве пек ишанчлы, алчакъгонъюлли, кулерюзьлю, хызметке азырлар. Оларгъа табиат аджайип акъыл-ферасет багъышлагъан, ве олар тасиль менимсевде юксек къабилет саиплеридир.»

БОЛЮК III. Къырымтатар фольклорында ислям нагъмелери.

Къырымда ислям дини таркъалмасынен берабер, арап халкъларгъа аит олгъан, къырымтатар фольклорында да диний мевзугъа багъышлангъан эсерлер пейда олып башлай. Шу вакъытта дин къыссалары ве иляийлер яратыла. Шу эсерлерде халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ эсас мевзусы яшайыш, олюм, кечмиш, дженнет, дженнем мевзуларыдыр.

«Къуран и Керим»ден алынгъан бир сыра къырымтатар масалларнынъ сюжетлери, оларнынъ къараманлары, ве шунен бирликте, чокътан-чокъ аталар сёзлери ве айтымлар беллидир. Олар дин ве ахлякъ мевзусына багъышлангъан: «Аллах бир къапуны къапатса, бинъ къапуны ачар», «Аллахнынъ хазинеси болдыр», «Аллах эр кеснинъ къальбине коре берир», «Ана-бабасыны къорчалагъанны Аллах къорчалар» ве ил. (11,с.12).

Язма эдебиятта да дин мевзусына багъышлангъан эсерлер пейда ола. Сонъ олар, ислям динине таянгъан, Ханлыкъ деврининъ рухий эдебиятыны тешкиль эттилер.

БОЛЮК IV. Къырымтатар эдбиятында ислям нагъмелери.

Орта Асыр къырымтатар эдебиятынынъ дин-суфий ёнелишинде сарай шиириетининъ шиирий шекиллери сыкъ къулланыла. « Эксерий алларда, «элиф» арифинен башланып, айтылгъан эсерлер бойле шекиллерде языла: къасиде, месневи, гъазель, къыта, рубаи, терджи-бенд, теркиб-бенд» [7; с.121].

Дин-суфий эдебиятынынъ чешитлери булар:

МЕВЛЮД - Мухаммед Пейгъамбернинъ(а.в.) догъулгъанына багъышлангъан эсерлер. Оларнынъ чокъусы рухий муитте, эм адий халкъ арасында яратыла.

ТЕВХИД - Юдже Аллахнынъ ве мусульман иманынынъ къаиделерини вааз эткен эсерлер.

ИЛЯХИ - Юдже Яратыджыгъа севгинен, онъа якъынлаштырыджы истеклернен толу эсерлер. Адетиндже, олар чешит нагъме иле иджра этиле.

МУНАДЖАТ - Аллахкъа риджа бильдирген шиириетнинъ шекили.

ЭСМАУЛЬ-ХУСНА - мундериджесинде Аллахнынъ докъсан докъуз адыны анъгъан ве оларны шерефлеген эсер.

ЭСМА-И НЕБИ - дин-суфий эдебиятынынъ шекли.

НААТ - Аллахнынъ чешит тарафлы дюльберлигини макътагъан эсер.

« Шаирлер дин ёнелишине хызмет этеркен, ич бир тюрлю малгъа ынтылмазлар… Озь эсерлери ичюн къыйметлик, я да шереф къазанмакъ - бу оларнынъ макъсадлары дегиль… Озьлернинъ шиирлеринден олар тек ахлякъий, рухий, ички мувафакъиет беклейлер, ве бунен берабер бакъый дюньяда мувафакъиетли олмакъ…»

Амма бойле эсерленинъ муэллифлери тек дервиш-шаирлер Мудами

(...-1540) [9; с.32], Бакайи (...-1591) [9; с.38], Афифеддин Абдулла эфенди

(...-1640) [9; с.70], Абдул Азиз Афиф-заде (...-1640) [9; с.116] деп саймагъа янълыштыр.

Аксине, дин ве суфий гъаелери тесир этмеген, ортаасырлы шаирлерни сечмек къолайджа олур эди. Халкъ кедайлары ве сарай шаирлери суфий тимсаллерни ве дин терминлерни чеберликнен къуллана эдилер.

Дин-суфий эдебиятнынынъ Къырым Ханлыгъында инкишафыны козьден кечиргенде, ич бир тюрлю девирлер акъкъында айтмакъ мумкюн дегиль.

Эдебият анъанеси, инсаннынъ табиатына якъын оларакъ, ичтимаий аллардан айры олып, эр асырларда таркъагъан ве инкишаф эткен.

4.1. «Юсуф ве Зулейха» дестаны

Юсуф Пейгъамбернинъ омюр адисеси - энъ дюльбер адисе. Юсуф чокъ сынавлар ве агъырлыкълардан кечти. Сынавларнынъ себеби агъаларынынъ пахыллыгъы ве куньджюликлери олды. Лякин Юсуф бу алларда Аллахтан къоркъув нумюнесини косьтерди, ве Юдже Аллах оны белялардан къорчалап, ярдымджы оларакъ, онъа Джебраильни ёллай. Вакъыт кечкен сонъ Юсуф везир, ве сонъра - Мысырнынъ падишасы ола. Агъырлыкъларны башындан кечирген Юсуф, мухтаджларгъа мерхамет бильдире. Къураннынъ «Юсуф» Суреси, дестаннынъ баш къараманлары Юсуф ве Зулейханынъ такъдирлерини тарифлей.

Суреде тюшлер ве оларнынъ табирлери, яшайышнынъ гузеллигини, агъыр алларда сабыр ве беляларда чыдамлыкъ, якъын адамларгъа чеккен асретлик, севги, айнеджилик, къадынларнынъ ярамазлыгъы, эсирлик, зиндан ве ондан къуртулув, парлакъ келеджек ве ынджыткъан ве белялар кетиргенлерни багъышлав акъкъында икяе этиле. Зулейха Ислям дини саесинде, даа мукеммеллеше, Юсуф ве Зулейханынъ джанлары бирлеше.

4.1.2.Махмуд Къырымлынынъ «Хикяет-и Юсуф ве Зулейха» дестанынынъ сюжети боюнджа тедкъикъатлар

Кеньан шеэринде яшагъан Якъуп Пейгъамбернинъ алты къадынындан он эки огълу ола. О, Юсуф адлы огълуны пек севе. Юсуф дюньягъа кельгенде, онынъ анасы джан бере ве о, агъасы Ибн Яминнен берабер оксюз къалалар.

Якъуб Пейгъамбер яш баласы олгъан (еудий) джариени базардан сатын ала. О, Юсуфнынъ сют анасы ола, оны эмизе. Куньлернинъ биринде джарие (къараваш) бир коксюни озь огълуна эмизгенини сезип къалгъан Якъуп Пейгъамбер ачувлана ве балачыкъны Мысыргъа сатып йибере:

Якъуб ич эслемеди,

Сёзюни динълемеди.

Сатты онынъ огълуны

Къалды гъариб агълаю.

Якъуб Пейгъамбернинъ япкъан арекетине даянып оламагъан джарие, Ислям динини къабул эте, Аллахтан онынъ джезаланмасыны тилей:

Ахыры козьсюз къалгъыл,

Юсуфынъдан айрылгъыл.

Дюрлю асретлер корьгиль

Дилерим айанмаю.

Мында муэллиф окъуыджыгъа еудей джариенинъ анълы суретте озь иманыны денъиштиргенини ве янъы акъикъий - ислям динини къабул эткенини эминликнен косьтере. Джарие иманда адалетлик, сабыр ве келеджекте яшамагъа кучь тапа. Эм де о янълышмай. Онынъ ана ве инсан дуйгъулары раатлыкъ тапа. Якъупнынъ эмирине бойсунмагъан джарие, Аллахкъа бойсуна. Дестанны окъумагъа девам эткен окъуйыджы, гъарип къадыннынъ тилеклери ерине кельгенини анълай. (Акъкъатта Аллах эр шейни эшите!)

Юсуф он яшыны толдургъанда, коктен ай, кунеш ве он эки йылдыз энгенини тюшюнде коре. Якъуп Пейгъамбер огълуна бу тюшни табирлеп, онынъ султан оладжагъыны ве он бир агъасы онъа келип теменна этеджеклерини айта. Амма, агъалары тюшке севинмейджеклерини билип, тюшни оларгъа айтмакъны ясакъ эте. Лякин бу лакъырдыны эшиткен Юсуфнынъ аласы тюшни торунларына еткизе. Юсуфны эвель де севмеген агъалары бу янъылыкъны эшитип, пахыллыкътан даа бетер яна-якъылалар. Оны ольдюрмек къарарына келелер. Амма озьара давалашкъан сонъ, Юсуфны Адд къуюгъа ташлайлар. Къозу къанында булгъалангъан Юсуфнынъ кольмегини Якъуб Пейгъамберге косьтерип, къардашыны борю ашады дейлер.

Якъуб Пейгъамбер огъулларынынъ сёзюне инанмай. Огъуллары тутып кельген борю инсан тилинде сёйленип, Кеньан мемлекетинде яшагъан борюлер инсан ашамагъыны айта. Якъуб Пейгъамбер гедже-кульдюз агълай-агълай, козьлери сокъур ола.

Якъупнынъ къарардан зияде Юсуфкъа севгиси ве агъаларнынъ куньджюлик чизгилери, Юсуфнынъ тузакъкъа тюшмеси ичюн себеп олдылар.

Корьгенимизге коре, Якъуп огъулларындан бирисини къарардан зияде севгени къанунларны бозды ве бу оны келеджекте агъыр сынавларгъа ёл берди.

Сынавлар, энъ юксек севгиге тек Аллах ляйыкъ олгъаныны исбатладылар. Эгер инсан буны унутып, бир кимсени къарадан зияде севсе, бу илле севгилисинен асретликке кетире.

Юкъарыда айтылгъан бизге насиат бере: эгер севгимизни куньлемесинлер десек, оны юрегимизнинъ энъ теренинде сакламакъ керекмиз. Эр кеснинъ козь огюне чыкъармамакъ. Севгимиз акъкъында чокъ лаф этмемек. Куньджюлик юрекни ве джанны гъайып эткен эсас гуняхтыр. Куньджюлик япкъан инсан озюне зияде кедерлик эте. Ондан кимсеге файда ёкъ; о тек ачув ве нефрет догъура, куньджюни ашшалата, акъеретлендире, масхара эте.

Агъаларнынъ япкъан джинает ишлери куньджюликтен келип чыкътылар ве нетиджеде олар озьлери буюк зарар чектилер.

Куньджюлик ве пахыллыкътан шишкен агъалар, Юсуфтан къуртулмасы къарарына келелер. Олардан бириси айта: «Юсуфны ольдюрменъиз. Оны къую тюбюне ташланъыз. Бир де бир ёлджу чыкъарар».

Не къадар огретиджи бу адисе! Агъалардан энъ мераметлиси, юрегине куньджюликни кирсетип, Юсуфны къуюнынъ тюбюне ташламасыны теклиф эте!

Яшайышта ойле ола ки, янымызда олгъан душманлар озьлерини дост киби танытмагъа чалышалар. Бойле адамларны танымакъ керек, оларны айырды этмек ве оларнен чареси олгъаны къадар къонушувдан къачмакъ. Акъикъий юрекли инсанлар Юсуфнынъ агъалары киби арекетлер япмазлар.

Якъуп Юсуфны агъаларынен ойнамага рухсет бермеге истемегенде, бойле сёзлер айта: «Мен истемейим онынъ сизлернен кетмесини, чюнки къоркъам, сиз бакъып оламазсынъыз ве оны борю ашар».

Озю дуймай, о огъулларына Юсуфны насыл гъайып этмесини озю теклиф эте. Агъаларынъ аслы да Юсуфны борю ашады деген ве бабасыны алдатмакъ ниетлери ёкъ эди.

Инсаннынъ белялары догърудан-догъру озюнинъ тилинден чыкъкъан сёзлеринен багълы ола. Акъикъатен: Меним тилим - меним душманым. Ибн Секкит, тилини кесюв джезасына огратылгъанда, шойле деген: «Инсан тилинден чыкъкъан хаталары ичюн, аякълары япкъан хаталарына нисбетен, зияде джезаланаджакъ. Чюнки, сёзюнде тайып, о башындан къуртулмасы мумкюн, аякънен тайса эгер, о тек яраланыр, ве, о яралар тезден тюзелирлер.(8,с.47)

Окюрип агълагъан Якъупкъа сабыр этмесинден башкъа бир шей къалмай. О алына шикяет этмейип, асретликке бакъмадан, тек Аллахкъа мураджаат эте.

Сабыр косьтерген Якъуп - энъ гузель сабыр. О башына тюшкен сынавлардан кече, биревге шикяет этмей, даянып омюр кечире.

Ислям дининде сабыр ве чыдамлыкъ ахлякънынъ темелидир: Аллахнынъ Ирадесине тамамиле бойсунмакъ. Акъикъий сабырны тек башкъаларны багъышламагъа азыр олгъан, алчакъгонъюлли, виджданлы, башкъаларнынъ хаталарына сабыр эткен инсан косьтеребиле.

Инсангъа сабыр этмеге пек агъыр келе. Эгер онынъ якъын ве тувгъанлары агъыр алларда олса - даа зияде. Ал чаресиз олып корюне. Амма чаре бар: бутюн олгъан аллар - Аллахтан - ве бу Акъикъатны къабул этмели.

Юсуфнынъ бабасы сабыр эткенде, Юсуф озю де Аллагъа ишанып, сабыр этти.

Дюльберликнинъ юзюнджи къысмы бутюн инсаниетликке такъсим олунып, докъсан докъуз къысмы келеджекте догъаджакъ огъланчыкъкъа бериледжегини даа учь юз йыл эвель насылдыр бир китаптан окъугъан Худ Пейгъамбер, бу муджизени корьмек арзусында къала. Аллахнынъ эмиринен, юкъугъа далгъан Худ къуюгъа ташлангъан, Юсуфны элинен тутып ала. Юсуфнынъ дюльберлигини корьгенинен шу ерде джаныны теслим эте.

Коктен къуюгъа энген Джебраиль Аллахнынъ «даянып, сабыр этсин» деген эмирини Юсуфкъа бильдире ве Худнынъ джеседини алып кетип, коме.

Айны шу вакъытта Мысырда яшагъан бир базиргян (малик) тюшюнде гуя Кеньан мемлекетинде юрьгенде, коктен энген кунеш апансыздан онынъ къойнуна кирип чыкъкъаныны, сонъ тёпеге котерилип, онъа нурлар сачкъаныны коре.

Бир къач алтынгъа тюшюни табирлеткен базиргян пек зенгинлешеджегине къуванып, Кеньан мемлекетине кете. Адд къуюсындан Юсуфны чыкъара. Юсуфнынъ агъалары онъа бу огълан оларнынъ къачакъ къулу олгъаныны айталар. Оларгъа къайтарып бермесини талап этелер. Нетиджеде, Юсуфны бу мемлекеттен бутюнлей алып кетиледжеги шартынен, базиргянгъа докъуз алтынгъа саталар:

Малик Юсуфа бакъты:

- Бу эрлер сени сатты,

Эм сен къулмысынъ? - деди,

Юдунмагъыл гизлею.

Мысырнынъ султаны Къатыфыр Юсуфны къазнасында олгъан алтынларгъа сатын ала. Онъа бу ишни япмагъа къадыны Зулейха меджбур эте. Чюнки бу иште буюк бир сыр сакълы ола…

Юсуфны къуртаргъан адамлар, онынъ гузеллигини корип, шаштылар. Окъугъанымызгъа коре, онынъ дюльберлиги ичюн, къазнанынъ бутюн парасына сатын алдылар. Амма агъалары Юсуфны базиргянгъа: «О бизим къачакъ къулумыз»,- деп бир къач кумюшке саталар.

Бундан корюне ки, инсаннынъ эндамы бир шей дегиль. О, тек джаннынъ къапы. Инсан къул олса, оны уджуз-уджуз сатын йиберелер.

Магъриб (Шималий Африка) эмири Таймуснынъ къызы Зулейха даа генчлигинде дюльберден дюльбер йигитни тюшюнде корьгенде, онынъ къаерде булунгъаныны ве илериде султан оладжагъыны сорап биле. Мысыр султаны Юсуфтыр деп беллеп, онъа акъайгъа бермесини бабасына риджа эте. Мысыр султанына Эмир Таймус къуда ёллагъанда, султан дюльбер Зулейхагъа эвленмеге разылыкъ бере. Амма той геджеси акъайы Юсуф олмагъаныны корьген Зулейха, такъдирине табынып, онынънен омюр этмеге разы ола.

Отуз яшыны толдургъан Зулейха Юсуфны базарда корип, генчлигинде тюшюнде корьген огълангъа ошата ве Къатыфыргъа оны сатын алдырта.

Юсуф оськен сайын Зулейха онъа севда ола, севдалыкътан япкъан арекетлерине де эмиет бермей. Юсуф оны ред эте. Бунъа ачувлангъан Зулейха оны зиндангъа быракътыра.

Къатыфыр султан эмизикли баланынъ агъызындан Зулейха къабаатлы олгъаныны эшитип, кечине.

Рейан (Къатыфырнынъ къардашы) янъы султан олгъан сонъ, дюльбер Зулейхагъа эвленмек истей, амма о, онынъ истегини ред эте. Шунынъ ичюн де сарайдан къувула.

Юсуф къыркъ йыл зинданда отура. Онынъ анда булунгъаныны эр кес унута.

Бир адам зиндандан азатлыкъкъа чыкъкъанда, Юсуф озю акъкъында падишагъа хатырлатмакъны риджа эте, амма о адам буны унута, ве Юсуф даа еди йыл зинданда яшай.

Бунынъ манасы шунда ки, эр шей тек Аллхнынъ эмиринен ола. Адам тек Аллагъа ялварып, онъа ишанып, яшамакъ керек. Акъикъий ярдым тек Аллахтан бекленир. Мерхамет ичюн Алланынъ ирадеси олмакъ керек, чюнки Ислям - Аллахкъа табынув дини.

Аллахнынъ къудретинен тюш табирлемеге бильген Юсуф зиндандан чыкъа. О, Рейан султаннынъ тюшюни табирлеп, халкъны ачлыкътан, олюмден къуртара.

Шай этип, сабыр ве икмет иле, озь акъыл-ферасетинен иш корьген Юсуф, бефтан ерде къабаатлангъанына эр кесни къандыра ве азатлана.

Шунынъ ичюн, инсан ялан ве ифтира джайрагъан ерлерде олмамалы, я барып та ойле ал олса, озюни пек мукъайтлыкънен тутмалы, ифтираджылрдан четте олып, озюни сакъламалы.

Юсуф падишадан дегиль де, Аллахтан имдат ве мерхамет бекледи, онынъ Юджелигине ве Къудретине мураджаат этти.

Рейан султан оны везир япа ве еди йылдан сонъ, султанлыкъ тахтына отурта.

Мысырнынъ чары чокъ тиллерни биле эди, амма Юсуфнынъ бильгилери даа зияде эди ве шунен чарны тааджиплендирди. Юсуф мунасип адамнынъ хасиетлерининъ саиби оларакъ, адалетли олгъаны ичюн, озюни везирликке теклиф этти. Юсуфны везир этип тайнледи. Чар исе, онъа падишалыкънен идаре этювни буюрды. Иште, Юсуф икметли ве адалетли падиша олды. Бойле сайгъы ве урьмет ичюн чар Аллах тарафындан Иман иле такъдирлене. Мысырнынъ чары ярдымджыларынен берабер Ислям динини къабул этелер.

Бойле этип, Якъуб Пейгъамбернинъ тюш табирлегени акъикъаткъа дёне:

Танъры султанлыкъ верди,

Рейан бир себеп олды,

Пес Юсуф султан олды,

Мысыр ичинде беллю.

Я Зулейха не алда? О Юсуфны унутмады. Онынъ дуйгъулары денъишти. Зулейха акъикъатен Юсуфны севе. Севгиден башкъа бир шей акъылына кирмей. Акъайындан айырлып, бутюн байлыгъыны таркъата ве Юсуф юрьген ёл четинде, бир эски эвчикте яшай. О чокъ козьяш тёке, онынъ бедени зайыфлаша. Зулейха къартайып къала.

Кечмишни чокъ хатырлап ве фикир этип, ахыр сонъу акъикъатны анълай. Акъикъат шунда ки, о Аллахтан башкъа, онъа сокъурлашкъанда биле, ярдым этмеген шейге табынгъаны. Зулейха, Юсуф табынгъан - Бир Аллахкъа табынмакъ къарарына келе. Шай этип, о Ислям динини къабул эте, озюни Аллахнынъ къулу сая.

Бир кунь Юсуф везирлеринен Зулейханынъ эви янында кечкенде, къулагъына бойле сёзлер эшитиле: «Гуняхкяр султанларны къул эткен, къулларны, Аллахкъа табынгъанлары ичюн, Султан эткен, Аллахкъа чокъ шукюрлер олсун!». Юсуф, бу сёзлерни айткъан къадынынынъ янына барып, не олгъаныны анъламагъа тырыша. Къадын онъа тек Юсуф ярдым эте биледжегини анълата. Сонъ даа къоша: «Аллахтан тиле: мен кене, эвельки киби дюльбер олайым, козьлерим отькюр корьсин ве сен манъа эвлен.» Къадыннынъ эки тилеклерини Юсуф шу анъ ерине кетире. Зулейха кене дюльбер ве откюр козьлю ола. Учюнджи тилекке кельгенде, Юсуф ойгъа дала. Амма шу вакъыт Джебраиль кене пейда ола да, ве Аллахнынъ эмирини бильдире: Зулейханынъ тилегини къабул этмек ве эвленмек.»(6;9)

Аллаху Тааля Зулейханы генч ве дюльбер къызгъа чевире.

Юсуф ве Зулейханынъ севги адисеси мына бойле гузуль ве аджайип екюнлене!

Мысыргъа богъдай алмакъ кельген агъаларыны Юсуф джезаламай, аксине оларны аилелери ве бабасы иле Мысыргъа келип яшамаларыны тесвие эте.

Юсуф агъаларыны Аллахнынъ ярдымынен багъышлай. Мында биз энъ гузель тербие усулларындан бирини коремиз: яманлыкъкъа - эйилик. О вакъыт, душманлыкъ достлукъкъа чевириле, дост исе даа якъын ола.

Сабыр, такъдирге бойсунув ве Аллахкъа итаат эткени ичюн, Юсуф Аллах тарафындан такъдирлене. О агъаларынен корюше. Бойле бахшыш тек балабан беляларны, хорлукъларны сабырнен, чыдамнен ве Аллахкъа табынувнен къазанмакъ мумкюн.

Якъуб Пейгъамбер юз йигирми яшында кечине. Мысырда, огълунынъ янында къыркъ йыл яшай, къалгъан сенелерини озь юртунда кечире.

Зулейха он эки огълу догъура. Якъуб Пейгъамбернинъ олюминден алтмыш йыл кечкен сонъ, Юсуф кечине. Онынъ къыркъына бармайып, Зулейха да фани дюньядан козь юма. Юсуф Пейгъамбер бабасы Якъуб Пейгъамбернинъ янында, тувгъан юрту Кеньанда дефн олуна.

Бойле этип, буюк бир мундериджеге менсюп Махмуд Къырымлынынъ «Хикяет-и Юсуф ве Зулейха» дестанында пахыллыкъ, ошек, къарардан зияде севги киби, дуйгъу ве табиат чизгилери инсаннынъ аятында маджералы акъибетлер пейда эткени тасвир олуна. Къарардан зияде севги, къарардан зияде нефрет киби табиат чизгилери инсан анъына тесир этип, келишмеген арекетлерге уйтеклегени косьтериле.

Дестан о девирде яшагъан халкънынъ омюриндеки денъишювлерни тасвирлей. Къырым ярымадасында яшагъан халкънынъ та о девирде эдебий тили, эдебияты, медениети олгъаныны бильдире. Халкъ Ислям динини къабул этип, миллет оларакъ шекилленгенини исбатлай.

4.1.2. «Юсуф ве Зулейха» дестанынынъ ахлякъий тербиелевде эмиети.

Шай этип, дестан къырымтатар эдебиятынынъ темель эсери сайылып, Къадимий девир эдебиятына аиттир ве къырымтатар медениетининъ темелидир.

«Юсуф ве Зулейха» дестаны окъуйыджыны кене омюрнинъ манасы неде деген фикирге чагъыра. Дестанны окъуп чыкъкъан, акъыллы инсанда ислям ве иман недир, дюнья насыл къурулгъан, бу дюньяда инсаннынъ ерини бильмек киби истеклер пейда ола. Амма «Юсуф» - бу Азиз Къураннынъ тек бир Суреси! Ве не ичюн бильгилерни эписи 114 Сурелерден алмамалы? Мына къайда бильгилер къуюсы! Олар дюнья къурулгъандан берли топланылгъан инсаниетнинъ амелияты.

Махмуд Къырымлынынъ дестанында окъуйыджы бугунь де ахлякъ, чешит тюрлю омюр алларда догърулыкъ акъкъында, къыйметсиз бильгилерни тапа. Бу буюк мундериджели ве маналы дестанда ифтира, куньджюлик, къарадан зияде севгининъ акъибетлери тасвирлене. Олар инсанны пек чиркин арекетлерге алып келелер. Пейгъамберлернинъ омюр ёлу мисаллеринен файдаланып, муэллиф эйилик ве кемликлернинъ нетиджелерини косьтере: не къадар эйилик шерефлене ве не къадар кемликнинъ нетиджелери агъыр.

Махмуд Къырымлынынъ «Юсуф ве Зулеха» дестаныны окъуп, биз бойле нетиджелерге кельдик:

1. Олар бизни конкрет алларда озюмизни насыл тутмакъны огретелер.

2. Эсерде къараманларнынъ арекетлери бизим замандашларымызнынъ арекетлеринден четте турмайлар. Меселя, эсерде окъуймыз:

А) «Эр шейни этрафтакилерге, атта якъынларгъа, айтып бильдирмек лязим дегиль.» Юсуфнынъ корьген тюшюни агъаларына тарифлев. - Куньджюлик пейда ола ве о ачув ве нефрет догъура.

Б) «Адамларны ынджытмакъ керекмей». Якъуб джариени ынджытты. - Ынджытув озюне кери къайта ве пек кучьлю ура.

В) «Куньджю олмакъ керекмей. Куньджюлик - гунях.» - Юсуф агъаларынынъ куньджюлиги чиркин аректлерге ёл бере, адамны ашшалай, акъаретлей нефрет ве ачув догъура.

Г) «Ошек айтмакъ керекмей. Ошек - гунях». Мысыр къадынларынынъ Зулейха акъкъында ошеклери. - Ошекчилер озьлери ошекке огъратыларар. Ве иляхре.

Дестан, тасвирленген девирде яшагъан инсанларнынъ омюринде кечкен денъишмелерни тарифлей. Шу девирде Къырым ярымадасында яшагъан халкънынъ озь эдебий тили, озь миллий эдебияты, шекилленген медениети, ве, эльбетте, озь дини, акъикъий дини бар эди. Демек, XIII асырнынъ башында эсернинъ пейда олгъаны халкъ Ислям динини къабул этип, миллет киби шекилленгини исбатлай.

Даа бир эмиетли ве къыйметли шейни къайд этмели. Дестан испан тилине терджиме этильген: «Поэма де Йоссе» ве ««Лайендас де Йосе».

Эки терджиме инглиз тилинде - муэллифлери - Рогерс ве Гриффит.

1927 сенеси Парижде Август Бриктё ве 1924 сенеси Венада алман тилинде Розенцвейг-Шванан аджайип терджимелерини бастырдылар. Бундан гъайры, биринджи алман тилинде терджиме 1889 сенеси басылгъан (ве шимдиде онда булуна). (6;15).

Демек, тедкъикъат эткенимизге коре, чыкъаргъан нетиджелеримиз бизни конкрет алларда озюмизни догъру тутмагъа огретелер. Бу дегерликлерни биз несильден несильге кечирмеге борджлумыз.

4.2. Гъазаийнинъ шиириетинде ислям нагъмелери.

Гъазаий - орта асырлар девиринде яшап, иджат эткен шаирлеринден биридир. Онынъ диван ве тасавуф эдебиятына къошкъан дегерли исселери гъает эмиетлидир. Гъазаийнинъ «Гуль ве бульбуль», «Долап» месневилери ве онларджа шиирлерден ибарет джыйынтыгъы бар. О (асыл ады Бора Гъазы Гера эсерлерини арап, оджем, османлы ве къырымтатар тиллеринде язгъан. «Долап» месневисинде о да Пейгъамберлеримининъ аятларындан адиселерни тариф лей. Меселя,

«Зекерийя тек мени анда бичерлер,

Ишит, имди бана не иш гичерлер».

Я да:

«Дёнермен ол замандур. Бу замандур,

Билюрсен, ким фелек иши ямандур.

Йиди Эййутбек багърымны карман

Къазая-чаре не сёйле, не дерман».

Бу шиирий сатырларда «Зекерийя ве Эййутбек» анъыла. Зекерия ве Эюп - Пейгъамберлеримизнинъ адлары. Эсерде анълатылгъан вакъиалар исе оларнынъ башындан келип кечкен адиселердир.

Зекерия пейгъамбер душманларындан къачкъан вакътында онынъ къаршысына къавакъ тереги расткеле. Къавакъ тереги ярылып, Зекерия пейгъамберни душманлардан къорчалай. О терекнинъ ичине душманлардан къорчаланып сакълана. Амма джуббесининъ этеги тышта къала. Буны душманларгъа шейтан бильдире. Олар пейгъамбернинъ чыкъмасыны буюралар. Лякин Зекерия пейгъамбер сес-солукъ чыкъармай. Ондан сонъ душманлар пычкъынен терекни пычалар, амма Зекерья эп даяна ве дюньядан шиитлер киби кете.

Зекерия пейгъамбернинъ симасында садыкълыкъ, сабыр, чыдам, даянув орьнеклери тасвирлене.

Демек, Аллах ёлунда, Акъикъат ёлунда бойле чизгилернинъ саиби олмакъ кереклигини анълаймыз.

Эюп пейгъамбернинъ де такъдири пек меракълыдыр. О да башындан чокъ аллар кечире. Омюрнинъ башында бахытлы, сеадетли бир инсан олып, Аллахнынъ сынавына тюше. Бираз вакъыт ичинде эр шейден марум ола: мал-мулькинден, бала-чагъасындан ве агъыр хасталыкъкъа огърай. Эюп эр шейге сабыр эте ве Аллаху Таалягъа ибадет этмекни быракъмай. О сынавдан урьмет иле кече ве Дженабы Хакъ онъа шифа бере. Эюп кене мал-мульк саиби ола. Пейгъамбер оларакъ мужделене.

Шай этип, месневиде муэллиф Пейгъамберлернинъ аятынынъ мисаллеринде сабыр, садыкълыкъ, чыдам киби инсан чизгилерни шерефлей. Гъазаий озь эсеринде дюньяда эр бир шей Аллахнынъ ризасы иле олгъаныны анълата.

Онынъ ичюн эр бир инсан эр шейге даянып, Аллахкъа итаат этеджек, такъдирине бойсунаджакъ. Инанаджакъ, онъа коре арекет этеджек, давранаджакъ, тырышаджакъ, такъдирнинъ буюргъаныны япаджакъ.

Бойледже, Гъазаийнинъ яратыджылыгъы зенгин асабалыкътан къалгъан муджизедир. Бу эсерлернинъ зевкъы, лезети ве фельсефеси миллетимизнинъ рухий дюньясыны зенгинлештире. Осеяткъан несильге алидженаплыкъ, темизгонъюллик, инсаниетлик киби ислерни ашлай.

НЕТИДЖЕЛЕР

Къырымтатар классик языджыларнынъ эсерлерини ве ислям тарихынынъ ильмий-усул эдебиятны огренип, бойле нетиджелерге ириштик:

- Пейгъамберлернинъ омюр ве юксек ахлякълы арекетлери (эр адамларнынъ киби) эр даим Юдже Яратыджы тарафындан идаре этиле ве къорчалана, ве шу себептен, нумюнеге ляйыкътыр.

- 13 асырнынъ башында эсернинъ пейда олгъаны, халкъ Ислям динини къабул этип, миллет киби ве къырымтатар тили, эдебияты ве медениетининъ шекилленгенини исбатлай.

- Махмуд Къырымлы къалдыргъан аджайип мирасы адамны рухий тарзда тербиелевде, эдебий даднынъ инкишаф этювинде ве санааткъа ынтылувда эмиети пек муимдир.

- «Яшайышнынъ манасы неде?» деген суальге дестан ачыкъ-айдын джевап бере.

- Инсаннынъ къыймети - онынъ Иманында.

Бу, ишнинъ энъ эсас нетиджеси.

къулланылгъан эдебият

I.Энциклопедиялар

1. Газали // БСЭ. - 3-е изд. - М., 1971. - т. 5. - С. 629.

2.Руми // БСЭ. - 3-е изд. - М., 1975. - т. 22. - С. 363.

3.Суфизм // БСЭ. - 3-е изд. - М., 1976. - т. 25. - С. 98-99.

4.Суфийская литература // БСЭ. - 3-е изд. - М., 1976. - т. 25. - С. 99.

II. Ильмий-усулий эдебият

5.Ирано-таджикская поэзия / Библиотека всемирной литературы / Вступит. ст., сост. и примеч. И. Брагинского. - М.: Худож. литература, 1974. - 622 с.

6.Кокиева А.Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. -9-ынджы сыныфлар ичюн дерслик. - Симферополь: Къырым окъув-педагогик нешрияты. Къырымтатар тилинде. 2002 - 232 с.

7. Топбаш О.Н. История Пророков. 1 том. Перевод с турецкого. - М.: Благотворительный фонд содействия духовному развитию личности «ИХЛАС», ООО «Издательская группа «САД», 2006. - 340 стр.

8. Топбаш О.Н. История Пророков. 2 том. Перевод с турецкого. - М.: Благотворительный фонд содействия духовному развитию личности «ИХЛАС», ООО «Издательская группа «САД»,2006. - 272 стр.

9. Усеинов Т.Б. Орта асырлар къырымтатар эдебияты. - Симферополь: Къырым окъув-педагогик нешрияты.Къырымтатар тилинде.1999.- 176 с.

10. 6.Фон Денффер А. «Ислам для детей». Перевод с английского Т.В.Гончаровой - К.: Ансар Фаундейшн, 2006.- 216., ил.- Серия «Новое поколение».

11. Хайруддинов М.А. «Мудрость веков» Часть 2.- Симферополь: Крымское учебно-педагогическое издательство, 2000. - 192 стр.

12.Маруан Ибрахим аль-Кайси « Нравы и нормы поведения в Исламе». Книга издана при содействии Всемирной Ассамблеи исламской молодежи. - 250 стр.

13.Хисматулин А.А. Суфизм. - Санкт-Петербург: «Петербургское востоковедение», 1999. - 272 с.

III. Меджмуалар

14.Куртумеров Э. Диний-тасаввуфий эдебият ве онынъ эсас тюрлери // Йылдыз. - 2000. - N2. - С.120-125с.

15.Эртайлан И.Х. «Юсуф и Зулейха» - къырымтатар тилинде язылгъан биринджи эсер. «Йылдыз». Къырымтатар тилинде.137 с.