Ажык кичээл: Шагаа деп чул ол?

ГБОУ РТ РС(К) ОШ-И VI вида для детей с НОДА.

Кижизидикчи башкы: Соян А.Б.

Тема: «Шагаа» деп чул ол?

Сорулгазы: Шагаа байырлалы-биле уругларны таныштырары; тыва улустуң хүндүлээчел, эвилен - ээлдек, сонуургак эки чаңчылдарынга уругларны кижизидери; национал оюннарның чамдык хевирлери-биле таныштырар; сагынгыр, тывынгыр чорукка, оюннарга даянып кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: үнүп болгаш төнүп турар чылдар чуруу, үлегер-домактар, тыва аялгалар.

Кичээлдиң чорудуу: столдарны одуруг аайы-биле дерип каан.

I. Кичээлдиң организастыг кезээ.

(Оожум тыва аялга дынналып турар.)

- Уруглар, удавас каш хонгаш бис чүү деп байырлал байырлаар бис? Шагаа деп чүү чүвел, кым билирил? Шагаа дугайын билбес улус.канчап байырлалче баар бис? Ынчангаш бөгүн бис ол байырлал дугайында бичии-даа бол чүүлдерни билип алырынче силерни кыйгырып тур мен!

II. Кол кезээ.

1. Беседа

Шагааның кол утказы-чыл эргилдезин демдеглээри, кыштың чыккылыма соогунуң часкы хаттар-биле солужарын өөрүп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чемниң элбек болурунуң эгезин байырлаары. Чаачылдың эге айын Ак ай депадаар, ол сүт-биле кылган чемнер-биле холбашкан.

Шагаа хамыктың мурнунда бойдус-биле чолугуушкун азы оран-таңды-биле кижиниң чолукшууру.

Шагааны тыва улус ыявыла байырлаар турган: төре херээнге төрүттүнгеш 1 хар немээнин демдеглээр, мооң соңгаар тайбың чуртталга чер кырынга уламчылаарын күзээр.

Харлыг кыштың ортан айы төнүп турда

Хамык чоннуң өөрүп-хөглеп байырлаары

Шагаа келди, амыр-мендээ, ажы-төлүм, арат-чонум!

- Уруглар, бис чүү чылын үдээр бис? (Хой чылын). Ам үнүп орар чыл чүү чылы кээр-дир? (Мечи чылы). Чаа үнген чылды өг-бүлези-биле уткуур ужурлуг. Янзы-бүрү оюн-тоглааны эртирер. Мечи чылын уткуп турар үеде эрги хой чылын сактып, эки чүүлдерни бодаар. Ол чылын кылып четтикпээн чүүлдеримни чаа үнген чылда кылып алыр мен деп боданып алыр. Ынчангаш мечи хевирлиг ойнаарактарны эш-өөрүнге, чоок кижилеринге белекке бээр болза эки.

2. Шагааны байырлап турар үеде янзы-бүрү оюн-тоглаа эртирер. Бис ол оюннарны база билир, мөөрейлерге киржир бис уруглар. Шагаа байырлалын алгап-йөрээн шүлүктен кым номуй кааптарыл?

Шагаа, найыр бүдүүзү боор

Шак бо өйде магаданчыг

Аалдар өдээн аштап-ширбиир

Артыш-шаанак чытталып кээр (Чиңгис)

Ойнап-хөглеп алыр дээштиң

Оолдар, кыстар чыглып келир,

Аалчылар моорлап келзе

Аажок-ла хүндүлээр бис (Омак)

3. Мөөрейлерниң бирээзи тывызык.

- Тывызыктар мөөрейи

Тывыңгырлар кайда силер?

1) Уне калбан, кире калбан. (Эжик)

2)Дөрт алышкы дөрт чүзүн. (чылдың дөрт үези).

3)Дөрт кижи кажыктаан,

Ийи кижи тевектээн,

Ийи кижи шыдыраалаан,

Ийи кижи чуңгуулаан -

Ойнакчылар чеже-дир

Ону силер санаңарам? (он ойнакчы)

III. Сула шимчээшкин:

Арбай-тараа соктап чиир мен

Аажок кежээ эрес мен

Бала, согааш - эдим бо

Бирээ, ийи, үш. (2 катап)

IV. Оюн «Чурукчулар»

Төнүп турар эрги болгаш эгелеп турар чаа чылдың дүрзү хевирин самбырага чуруп ойнаалыңар. Карактарын дуй шарып каан өөреникчилер дүрзүлерни чуруур.

Шагаанын база бир солун кезектери дурген-чугаа база узун -тыныш моорейлери болур.

Оон аңгы кандыг оюннар билир силер уруглар? (Тевектээр, канат тыртар, чинчи чажырар, кожамыктаар, кажыктаар ) Оон ыңай чуңгуулаар, кактаныр турган. Эртенги үеде улуг улус чажыын чажар, саңын салыр.

Адап-сурап аалдап келген

Алдар аттыг Мечи чылы

Ада-чуртум ак-көк дээри

Аяс турзун бургетпейн көр

Ажы-төлүм, арат чонум

Аразында найыралдыг

Ажыл-херээ уламчылап

Амырап-ла чурттазыннар

Чажыым чажып чалбарыйн

Өршээ Хайыракан!!! (чажып турар)

V.Чаа унуп орар мечи чылын онней кааптар бис бе уруглар. Мечи чылын уткуп тура чылывыстың хевирин эш - өөрүвүске белекке бээр болза эки деп чугаалашкан болгай бис. Ынчангаш бичи мечи чылын белекке бээр силер.

VI.Туңнел.

Күзээниңер бүдүп турзун

Бодааныңар бодаразын

Өршээ Хайыракан!

Аарыг - ажык ыңай турзун

Аас-кежик бээр турзун

Азыраан мал арбын болзун

Ажы-төл аас-кежиктиг болзун!

Курай-курай! Шагаа-биле!