Беседа Кидистен кылган херекселдер 6 класс

«Кидистен кылган эт-херекселдернин каасталгалары»

Тыва Республиканын Азия диптин товунде турар. Уе-дуптен бо девискээрде тываларнвн бурунгулары болур Торел аймак салгалдан салгалче боттарынын ажыл амыдыралынын каасталга уран чуулунун болгаш ус-дарган кылыгларынын кайгамчыктыг солун истерин арттырып чораан.

Тыва чонун каасталгага уран-чуругазынын ус-дарган ажылдарынын угулза хевирлери кончуг нарын, ол чанчылдарнын тывылган уези чус-чус чылдар-биле санаттынар болгаш архелогия материалдары- биле бадыткаттынар.

Тыва угулза каасталгаларынын тывылган назыны бурунгу кылдыр санаттынып турар болганда, оон нарын чажыттары ам-даа чедир ажытынмаан.

« Угулза» дээрге кончуг нарын аай-дедир, унурук-киирик хой янзылыг чараш шыйвглап тургаш кылган уран каасталга хевири.

Барыын болгаш чоон тываларнын угулза уран чуулу бот-ботарынга домей эвес турган. Барыын тываларнын угулза хевирлерин шокарлары улуг-улуг кончуг нарын аай-дедир шыйыгларлыг. Чамдык тываларда янзы-буру эт-херексел, эдилелдерге кылган угулза-хээлер, чугле ккасалгага болбайн, харын-даа чудуг-йорээл-биле тудуш холбаалыг чроааны тодаратынып турар. Чамдык угулза-хээлернин шыйыглары багай кара куштерни коргудуп, чайладыптар-даа дээр. Ус-шевер кижинин куусеткен кылыгларынын оон ажылы унелээр, ус-шевер кижинин куусеткен кылыгларындан оон ажылы унелээр, ужур-утказын тодарадыр.

Бистин бурун огбелеривистин чураан чуруктары ам-даа «ажык дээр адаанда музейлеривисте» турарын билир бис. Ол дээрге хаяларда уран чурумалдар- бистин камгалаар ужурлуг эн унелиг тоогувус. (чурук 1) .

Ам бистин Республикавыстын чамдык кожууннарынын улусчу уран чуулунун дугайын чугалаайн. (чурук 2). Бо чурукта Чоон Азиядан укталган тыва угулзалар. Барыын кожууннарнын хээлери. Ол Чоон Азия чурттары- Кыдат, Тибет, Моол-биле барыын кожууннарнын харылзаазы сайзырангайтурганын херекчилеп турар. (чур 3). Тожу улузунун хээлери бодур(чур 3). Бо дээрге колдуунда идик-хеп, эт-херексел каастап турган угулзалар-дыр.

Моон безин алгаш коорге Тыванын кожуун бурузунун улусчу уран чуулу, бо таварылгада- угулзалар, бо-боттаынга домейлешпес, сайзырангай турган-дыр. Чуге дээрге кожуун, суму бурузунге уран мергежилин салгалдан салглалче дамчыдып келген ус-шевер кижилер хой тургаг.оларнын бот-боттарынга домейлешпес уран чуулун камгалап чыгган болза, амгы болгаш келир уедеги салгалдаргаэгээртинмес улуг байлак болуртурган (чур 4) тыва улус угулзаларны куштар, дириг амытаннар, бойдустан улегерлеп ап чораан. Бо дириг амытаннардан улегерлээн угулза. А бо чалгыг хевирлиг угулзалар база элбек (чур 6) борбак, дорбелчин, уш-булунчук хевирлигугулзалар; унуш айымаан эге майык кылдыр алган угулзалар (чур 5) илчирбеленчек дошкалар ышкаш угулзалар- ширтектер, тоннар угулзалары (чур 6) дээш оон-даа хой янзы хевирлер бар.

Ам бо «Олчей удазын» аас-кежиктин болгаш чаагай чоруктун демдээ. (чур 7). Ол Чоон Азиядан укталган. Тывага сарыг шажын келгенде тывылган угулза. Бо угулзаны Шаанда кижилер аас-кежик кезээде турзун дээш, эт-севинге, дериг-херекселдеринге, эр улустун эдилелдеринге, херээжен улустун каасталгаларынга кончуг хойу-биле ажыглап чораан. Чуге дээргеол, дем айытканывыс аас-кежик, чаагй чоруктун демдээ-дир.

Каасталганын бир хевирин коргускен угулзалар тыва чоннун эдилелдеринде кандыг- бир утканы илередип чораан. Чижээ: тыва чоннун эдилели бала, согааштарга аъттын дурзузун оюп каастаар. Ол болза УК эдилелдин ээзинин хей аъды бедик, чылгы малынын кодна суру озуп чорзун дээшук каасталганы оюп кылыр. Тыва чоннун база бир эдилели хойтпак былгрра бышкы, ол бышкынын бажын аът бажы биле каастаан болур. Чуге дизе эдилелдин ээзинин хей аъды бедик тура-соруу сергек, саан-савазы элбек болурунга оштаан болур.

Тывалар оске кошкун мал ажылдыг чоннар-биле бир домей кидисти калбаа-биле ажыглап турарлар. Тыва кижилер кидистен огнун эт-херекселин, эдилелдерин, идик-хевин уран аргалар-биле каасап кылыр.

Шаандан тура чун-биле каасталганы кылып чораан. Чижээ: ширтекти болгаш олбукту колдуунда хана-карактай уш-булунчуктай-даа каастап сырыыр. Ширтек хээзи оон унер. Ынчан ширтекти сырыыры Езулуг-ла уран арга болур.

Ширээлиг ыяш орунун бажынга арнын хээлээш, таналар-биле каастап каан узун сыртык чыдар. Огнун ээлеринин оруну ол болур.

Огнун дорунге дорт чедир аптаралар турар, оларнын арнын угулзалар-биле каастаан ширтектерни хурнен кызыл-хурен азы ногаан шекпен-биле хаажылай кыдыптарга холчок чараш болу бээр. Огнун иштики-даштыкы курларын ак-ала, ала-шокар 4-6 бут кылдыр ангы оннуг эжип каан чинге чепти тудуштур сырыптарга дыка хевирлиг костур ол база-ла каасталга болур.

Огнун адаанда доразын хаяпча дээр чинге кидис-биле куржаптар. Ону сырып каастааш кыдып каан болур.

Бурунгу тыва огнун эжии кидис. Анаа дускай каасталганы кылыр, оон сырыглары тускай хевирлиг, кыдыын ыдыптар. Чээк дээр чинге кылдыр эжип каан чеп-биле кыдыгларын каастап илер. Ылангыя ширтекти чээктеп карга дыка чараш болур. Чижээ: кызыл кыдыгнын кырындан кара чеп-биле каастап илер.

Ам онер дугайы. Чамдык угулзаларны кок будук-биле оннээн. Кок он-дээривистин монге ону. Кызыл он- оорушкунун ону деп Шаанда бистин огбелеривис санап чораан. Аптара-савазындан эгелээш фону (дожээ) кызыл оннуг турган. Сарыг он- алдын ону сонуургалдын база ынакшылдын ону болур. Ак он- ак сеткилдин аарыг чаагай чоруктун ону. Кара он мунгаралды болгаш хомудалды илередип турар он.

Мону барымдаалааш кок оннуг бо угулзаны «номчуп» корээлинер. «Олчей- удазын» болза аас-кежиктин болгаш чаагай чоркутун ыдык демдээ болуп турар угулза дээн болгай бис. А кок он кок дээривистин монге ону болганда, аас-кежик, чаагай чорук кезээ монге дээни ол-дур.

Угулзалар бо хуннерде- даа идик-хевивисти, эт-херекселдеривисти, бажын балгадывысты каастап чоруур, оларны улуг-улуг тудугларда сиилбип турар.

Ус-шевер уран кижи чазап кылгаш,

Угулзалап чуруп тургаш каастап кааны

Улуг-биче эт-сеп болгаш эдилелдер

Улус чоннум сеткил хоонун оортуп келир.