- Преподавателю
- Технология
- Доклад на тему Четтирдим деп состун ажыглалы
Доклад на тему Четтирдим деп состун ажыглалы
Раздел | Технология |
Класс | - |
Тип | Другие методич. материалы |
Автор | Тюлюш О.Т. |
Дата | 24.02.2015 |
Формат | docx |
Изображения | Нет |
Эртем-шинчилел ажылынга доклад:
Амгы уеде «четтирдим» деп состун ажыглалы
План
-
Киирилде
-
Кол кезээ. «Четтирдим» деп состун утказы.
-
Практиктиг кезээ. Чугаа культуразында «четтирдим» деп состун ажыглалынын диагностиказын тургузары.
-
Туннел
Сорулгазы:
1. Кандыг-даа чоннун чугаа культуразында кол черни чугаа культуразы ээлеп турар деп чувени билиндирери;
2. Тыва чоннун чанчылдарынга ынакшылды оттурар;
3. Чугаа культуразын шын сагып ооренир, хундулээр.
Ажыглаан арга-методтары:
1. беседа
2. айтырыг-харыы
Шинчилел ажылынын объектизи: «четтирдим» деп сос.
Шинчилел ажылынын чугулазы: тыва дылда «четтирдим» деп состун утказынын, ажыглалынын дугайында шинчилел ажылдары бар-даа болза, ам-даа улаштыр оон утказынга, ажыглалынга хамаарыштыр шинчилээр болза эки деп бодаар бис. Ынчангаш бо шинчилел ажылы чугула.
Кижиниңниитилелге, улус аразынга база ыракболгашчооккижилериниңаразынга бодун ап чоруурунгахамаарышкансалгалдардамчыпкелгентускайчаңчылчаандүрүмнерчонбүрүзүнүңкультуразында бар. Олдүрумнериниитизи-биле этикет депадаар. Ооңиштиндеэң кол черни чугааээлептурар. Амыдыралгакижилерниңаразынгачаагайхарылзааларныңтургустунарынгаэптиг-эвилеңаажы-чаңныңболгашкультурлугээлдек-чугааныңужур-дузазыаажокулуг.
Кижиниңугаан-медереликарак-биле көргенхензиг-даа бол чүүлдерин, кулак-биле дыңнаанынэскерипдемдеглептурардепэртемденнертодаратканнар. Кижиниңаразындахарылзааүезиндекымныңканчаармендилешкениарын-шырайыныңбайдалы, чугаалаарсѳстери, шимчээшкиннеридээшоон-даахөй-хөйчүүлдеруткалыгболур.
Тыва дылда, өскедылдар-биле бирдөмейчугааэтикедингехамааржырсайзыраңгайтерминнер,турумчаансөстер, домактархөй. Укчаңчылчаансөстер, домактар шаг-төөгүзүнденбээркижилерниңаразынгачаагайхарылзааларныңтургустунарынгадузалап, улуг,бичиикижилерниңчонаразынга бодун ап чоруурунгатаарымчалыгбайдалдарнытургузуптурган. Чижээ,ужурашкандачугаалаар (Экии), чарлып тура (байырлыг), кемнигчүвекылганда (буруулугболдум), өөрупчеттиргенде (четтирдим)дээрдээнышкашчаңчылчаансөстерни, домактарныкижибүрүзүбилир.
Кандыг-даакижиэдержирэш-өөрлүг, чоннуг. Олхүнбүрүдеянзы-бүрүтаныырыболгаштанывазыкижилер-билеужуражып, мендилежип, билбесчүвезинайтырып азы айтыпберип, чамдыктарынгаарга-сүмекадып, сүме ап, байырлажып , четтиргенинилередип, чалап, уткупдээшоон-дааөскеамыдыралчыхарылзааларнытудупчоруур.
Бот-бодунгадузалажыры-кижилерниңчаагайчаңчылы. Найырал, дузаламчыдугайындаэвээшэвесүлегердомактарны, чеченсөстерничогааткан: «Демнигсааскантеветудупчиир», «Чаңгыстыңшаачок, көптүңкүжүчок», «Муңлаңорнунга,чүсэштигчор», «Малгаманагхерек,кижэээшхерек» оон-дааөске.Хүнбүрүдебискедолгандыртураркижилерянзы-бүрүулуг-биче дузаны,чаагайбуянныгчүүлдерникылыптурар.Олөөрүнчүг.Улустуңчедиргендузазынга,буянынгаэвээш- биче-дааболзахарыыкылдыр «Четтирдим», «Улуу-биле четтирдим»депсөстерничугаалаптурар бис.Ооныңайчеттиргенинилереткенкижичүглеолсөстер - биле кызыгаарлаттынмас , «Экизин», «Амырадым !» , «Буян-на болзун !», «Дыка-ла дузаладыңар» дээнчижектигдомактарнычугаалааргадыңнаптураркижигеөөрүнчүг.А «Четтирдим!» депөскехарыыкылдыртыва дылда «Ажырбас»депсөстучугаалаарычаңчылчаан. «Четтирдим»депсөстөөгүзүналыргачет-депкылыгсөзүнденукталганолче(ьдер),че(ь)тчир, (ь)ттир) дээнчижектигсөстер-биле төрел.Тыва дылда че(ь)ттирердепбедикстильдигкылыгсөзүбар.
Уткалары:
-
Аъш-чемни (араганы )чооглаар;
-
Амырапхүлээпалыр «четтирдим» депсөсукшаанда база бедикстильдинсөзүтурганхевирлиг.
Ниитизи-биле бедикстильдиңсөстеричоккачедир-ленептереңгейажыглаттыныптурар.
Олардээдихүндүткелдиңсөстериболуп, улугалбандужаалдыгкижилерге,эңхүндүлүгаалчыларгахамаарыштыражыглаттынартурган.Чижээлээрге,чооглаар(чемненир),саадаар (олурар)…
Амгыүедеоларныколдуундачеченчогаалдатусүенинбайдалын,дыл-домаанкөргүзерде азы шоодуглугболгашдузаашкынныгуткалыгажыглаардахереглептурар: «Бирхүн-не авамхалагэзириккирипкелди.
-Мээреңсугнуңкежиинчеттириптим,оглум. Ындачагырчымоорлапкээп-тир. Сени лимбилепберзиндидир. Барып,бараанбоопкөрем,оглум…» (С.Пюрбю «Эргеппейдугайындатоожу».)
Боүзүндүдечеттирер,кежик,бараанбоордепбедикстильдинсөстерин авторбайларгахамаарыштыркөргүскен.
Тывалар база,өскечоннар-биле дөмей,кижиниңаажы-чаңынга,хеп-сын кедеринге, бодун ап чоруурунга,чугаадомаангахамаарышкан шаг-төөгүдентурупкелгенчаагайчаңчылдарлыг.Чоннуңдыкахөйчаагайчаңчылдары бурун үеде-летывылгандээрзинулустуңаасчогаалыхеречилептурар .Чижээ,четтиргенинилередиптурарынкөргүскенин «Танаа-Херел»дептоолданүзундүнүкөрээлиңер:
…Шыяанам, оонкүжүрТанаа-Херел база-ла улаштыр хап чоруполурда,ийикодур кара тевекелгеш:
-Аъдынныңдерин, бодунуңдеринчыглаайн, аъдынга, бодунгаөгенийн-дижип-тирлер.
Маңнажыпкээрге, ийиөртең кара төжүнкадааш,ийитаардузунтөпберип-тир эвеспе.
Тевелертургаш:
-Кезээдечазый-чилби,кодур-бузуркулугурлар-дээш, караавысдежешаапкаарчазар улус болгайаанмоң, пөшкадап, дустөпбергенхөөкүйнүңчоруучогузун,чолутаарышсын!-депалгап-йөрээп-тирлер…
Бурунгуүеде, бистиңөгбелеривисчеттиргенинилередирде, колдуу-ла алгыш-йөрээлдерниболгашкижиниңиштикисагыш-сеткилинэң-не уран-чечени-биле тываулустуңтоолдарында , чеченчогаалдаажыглапчораанынүстүндеүзүндүлердекөргүзүптурар.
…-Сен черлечаагайсеткилдигкижи-леболгай сен, авазы. Олылап-ла мээнуруум-дур. Амхарыолхиреужурлуг. Уруумтыптыбергенингедыкаөөрүп тур мен. Мээнбаштайгыкадайымдугайынкончугэкибилирболгай сен.Өөрүшкүм-биле кады, сени чүү-ледээр иргидээшдевидеп-сүрээдээрим базааажокболду. Боөөрүшкүмнү, муңгаралымнымээн-биле кадыүлежиптурарынгачеттирдим, авазы - дээш, Херелкадайынкуспактапкаан…(Е.Бады-Мөнге.Ужуражыышкын)
Чогаалдың кол маадырыныңбаштайгыкадайынданурууДолаанаачазынчечагаабижээн. Олчагааныномчааш, ачазыөөрүшкүзүнкадайынгаканчаарчугаалаар, чүүдээр ирги дээшкоргуп-сүрээдептурда, кадайыооңөөрүшкүзүнгекаттыжып, ооңуруу-биле таныжыпаарынчугаалаан.
Ооңөөрүшкүзүнкадайыкадыүлежиптурарынгачеттиргенинканчаар-даааажокөөрүпчугаалаанын автор кончуг уран-чечени-биле көргүскен.
…Оолашактынарнынчеөөрүшкүлүү-биле көрүптурган, өөрүпчеттириишкининсөглексээнинкөргүзердээшкызыптурганычадавас.
-Четтирдим, акым.
-Четтирдим де. А боом? Канчапкатапалыркижи мен?
Оолтургаш, ашактынчанынгакээполурупалган.
-Боданыпкөрээли…Бирчергечажырыпкаайнбе, оонтып-ла алгай сен.
-Каяа?
-Суурчанындакандыг-бирсараатсигеништинге…(В.Шукшин «Чурттаксанчыг-дыр»)
Оолаңаадузалаанакызынгаөөрүшкүзүнчажырбайн, өөрүпчеттиргенинсагыш-сеткилиниңханызынданчугаалаптурарынбосөзүглелде автор көргүзүптурар.
«Четтирдим» депсөстү60кижиденкандыгсөстер-биле солуйадаптурарыншинчилепкөрген бис. Оларныңаразындан 50% «четтирген», 20% «спасибо», 18 % «четтирдим», 1,2% «thankyouverymuch», 1,8% «чаа», 1,2% «угжок сен»,1,2% «ии,ол-дурол», 6,6% «четтиргенинилеретпээн».
Амгыүедечеттиргенинилередирде бис олсөстү литература нормазынгадүүшпескылдыр «Четтирген» депсөстүколдууажыглаптурар бис. Ынчангашэвилең-ээлдекчугаалажырының «четтирдим» депсөзүн литература нормазынгадүгжүркылдырчугаалаарынчедипалырболзаэки.
Сөөлгүүедекижилернин ,ылангыяаныяктарнынаразындатывадылгаээлдек-эвиленчугаалажырынынчамдыкчанчылдарынынуттундуруп бар чыдарыхомуданчыг.Оонангыдачамдыкаторуннарынынхевирлерин ,төрел-бөлукилереткенсөстерничугаагашынэвесажыглаартаварылгалар бар. Аныяктарнынчугаазындаорусдылданүлегерлепалган, чугаанынэптиг-эвиленболурунгашаптыктыгчамдык бок сөстернинбарынайытсачогуур. Албанёзузунда база өске-даахүндүткелдиилередиртаварылгалардакижилерниадыболгашадазынынады-биле адаарорусдылданулегерлепалганчурумтывалардадоктааган.Оон-биле холбашканчамдыкчогумчалыгэвесчүүлдер база бар.
Ниитизи-биле тывадылдаээлдек-эвиленчугаалажырынынчанчылдарынчидирбези-биле аныяктарнынболгашөске-даасалгалдынкижилерининортузунгаажылдычорударынегеттинипкелген.
Ажыглаан литературазы:
1. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чоннун бурунгу ужурлары. Кызыл-1994
2. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва улустун чанчылдары болгаш ёзулалдары. Кызыл-1991
3. Кюнзегеш Ю.Ш.Кужугет М.А. Тыва чогаал 9 кл. арын11.
4.Силиванова С.В. «Речевой этикет» Башкы №2, 2002.
5.Монгуш М. «Основы тувинского этикета» Башкы №3, 1993.
6. Тыва дыл болгаш чугаа культуразы. Кызыл 1993,арын 25-28.
7. Оргу К.Х.,Ойдан-оол Х.М. Торээн чогаал 7 кл.,Кызыл-2005,арын 101.
8. Ондар Т. «К вопросу об этикете тувинцев» Башкы №2,2007.
.