Зиядин Джавтобелининъ бала эдебиятына къошкъан иссеси

Къырымтатар Муэндис Педагогика Университети

РЕФЕРАТ

Зиядин Джавтобелининъ бала эдебиятына къошкъан иссеси

Беджерди: 1-нджи курс студенти

НО-1-10 группасы

Меджитова Зульфие

Акъмесджит-2011

ЗИЯДИН ДЖАВТОБЕЛИ

1905 сенесининъ кузюнде Керчь орталыгъында, Джавтобели деген койде, сабанджы Менлиазиз койлюнинъ къорантасында тендирист, тёгерек бет бир огъланчыкъ догъды. Адыны Зиядин къойдылар. О мектеп чагъына кельген сонъ, кой мектебинде окъуп башлады. Балаларнынъ бахтына, шу койде заманнынъ окъумыш оджаларындан бири Абдураман Бариев оджалыкъ эте эди.

Зиядин Джавтобели озюнинъ автобиографиясында бу оджа акъкъында шойле язды: «Абдураман Бариев озюнинъ бутюн генчлик гъайретинен биз, койлю балаларындан окъумыш адамлар етишмесине джанюректен тырышыр эди. Шаркъ тиллеринен таныш, тиль ве эдебияткъа авес, халкъ эдебияты - фольклор топламакънен меракълангъан, къалеми къуветли бу адамнынъ биз окъуйыджыларгъа тесири пек буюк эди. О бизге къырымтатар халкъ эдебияты ве къазантатар эдебиятындан нумюнелер алып окъутыр, чокъусы Абдулла Токъайнынъ шиирлеринден эзберлетир эди».

Башлангъыч мектепте бойле оджада тербиеленген балалар арасындан окъувгъа авесликнен сарылгъанлардан бири Зиядин олды. О оджасыны такълид этип, тапкъан эдебий эсерлерини авесликнен окъуды, бегенген шиирлерни дефтерине язып алды, базыларыны эзберледи, кучюне, истидатына коре, озю де баладжа кучюк шиирчиклер язмагъа тырышты. Бунъа, эльбетте, оджанынъ да юреги осьти. Корьди ки, Зиядинде шиириетке истидат бар. Онынъ бу саада осьмесине, бильгисининъ теренлешмесине оджа айрыджа дикъкъат этти, шиирлериндеки эксикликлерни косьтерди.

Зиядиннинъ осьмюрлиги де ичтимаий-сиясий муреккеп бир девирде кечти. Февраль буржуа-демократик революциясы, сонъра дюньяны уяндыргъан Октябрь социалист революциясы, граждан дженки йылларында о шу басыкъ койчикте сабанджылыкъта бабасына ярдымджы олды. Къырымда Совет акимиети енъген сонъ, онынъ икътисадиятыны юксельтмек ичюн, мемлекетте янъы икътисадий сиясетке кечильди.

Иште бу заман, яни 1923 сенеси Зиядин Джавтобели де Симферопольге келип, татар тербие техникумында окъуп башлады. О йыллары кърым татар мектеплеринде миллий шаирлерден Чобан-Заде, Лятиф-Заде, Нузет ве башкъаларынынъ шиирлери яшлыкъ арасында энъ зияде окъулгъан эсерлер эдилер. «Мен бу девирде кърым татар эдебиятындан Б. Чобан-Заде, А. Лятиф-Заде, М. Нузэтнинъ шиирлерини севип окъуй эдим. Абдулла Токъайнынъ шиирлер китабы ястыгъымнынъ астында ята эди. Рус эдебиятындан А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, М. Тютчев, С. Есенин ве башкъаларыны авесликнен окъуй эдим» (З. Джавтобели. Автобиографиясындан).

Техникумгъа кельгенде, шиир язмагъа аз-чокъ алышкъан Зиядин, бу орта мектеп къучагъында азырлыкълы оджалар тербиесинде, юкъарыда айтылгъан миллий шаирлернинъ эсерлери тесиринде, совет аятынынъ берген сербестлигинен рухланып, шиирлер язды ве «Енъи дюнья», «Яз къувет» газеталарында бастырды. Бу газеталарда онынъ бири-бири артындан «Къызыл байракъ», «Къызыл йылдыз», «Къызыл къараман», «Къызыл танъ», «Къызыл яшлыкъкъа», «Байнен ыргъат», «Байлыкънынъ сонъу», «Къадынлыкъкъа», «Керчь къызларына», «Бир чобан баладан», «Русие пролетариатына», «Ленинизм», «Комсомол джыры», «Комсомол сафына ким керек?», «Бу къувет», киби шиирлерини бастырды. Сонъра о язгъан шиирлерини топлап, 1926 сенеси «Инкъилябий шиирлер» серлевасынен биринджи джыйынтыгъыны чыкъарды.

1925 сенеси Кърым областы комсомол комитетининъ къарарынен, З. Джавтобели «Яш къувет»газетасына секретарь тайин олунды. Газетада чалышувы шаирнинъ иджадий фаалиетининъ кенишлемесине, бильгисининъ мукеммеллешмесине буюк ярдым этти. О комсомолнынъ аяты ве ишинен якъындан таныша бильди. Комсомол область комитетининъ авалеси ве тевсиесинен «Комсомолнынъ тарихы» деген рисале язды. Бу рисале Кърым девлет нешриятында чыкъарылды. Газетада чалышкъан йыллары «Илери», «Окъув ишлери» журналларына ичтимаий омюрге ве мектеп ишлерине аит бир сыра макъалелери басылды.

Джавтобели газетада чалышса да, окъувыны девам эттирди ве 1927 сенеси педтехникумны битирди. О заман мектеплерге земане оджа кадрлары етишмей эди. Наркомпрос оны Алматархан коюне мектеп директоры ве оджа оларакъ ёллады. Мектепте ишлерни ёлуна къойып, ерине адам тапылгъан сонъ, область партия комитети бу къалеми къуветли эдипнинъ кене де газета ишлеринде чалышмасыны ляйыкъ танып, 1928 сенеси бааринде оны «Янъы дюнья» газетасы идаресине месуль секретарь оларакъ тайинледи. Бу вакъыт Джавтобели Коммунист партиясынынъ азасы эди.

«Янъы дюнья» газетасы идаресинде чалышкъан вакътында Зиядин публицистиканен огърашты, айны заманда Къырым педагогика институтынынъ ичтимаий-икътисадий факультетинде окъуды. Биз, акъранлары, онынъ гъайретине, тирнеклигине, истидатына ифтихар эте эдик. О чалышты, эм окъуды, эм де токътамадан газета ве журналларда о заманнынъ актуаль мевзуларында салмакълы макъалелер ве шиирлер бастыра эди. Онынъ атеизмни тешвикъ этювге багъышлап язгъан «Ораза», «Къурбан» акъкъында эки рисалеси бастырылып чыкъарылды.

Зиядин, 1932 сенеси институтны кумюш медальнен битирди. Аспирантурагъа кирди ве СССР халкъларынынъ тарихы болюгинде дерс алды.

Зиядин истидатлы бир хадим оларакъ, илериде джемиет ичюн чокъ файдалы ишлер ишандыргъан яшлардан бири эди. Партия ве укюмет онынъ аспирантурада окъумасы ве чалышмасы ичюн шараит догъурды, ярдым этти. Энди журналист, публицист эм де редктор оларакъ белли теджрибе саиби олгъан Джавтобелини, партия нешрият ишлерине ёллады. 1932 сенесинден башлап, о Къырымнеширде мектеп дерсликлери, партия эдебияты ве дерсликлери болюгининъ редакторы оларакъ чалышты. Айны заманда «Большевик ёлу», «Къадынлар социализм ёлунда», «Коммунист тербиеси» журналлары редколлегияларынынъ азасы оларакъ, бу журналларгъа тюшкен бир сыра макъалелерни редактирлемеге вакъыт тапа эди.

Джавтобели бир йыл Совет Ордусы сафында хызмет этип къайткъан сонъ, кене Къырымнеширде чалышувыны девам эттирди. Партия эдебияты ве марксизм-ленинизм классиклерининъ эсерлерини татар тилине терджимелерини нешир этюв болюгинде баш редактор олып ишледи. О партия эдебияты ве марксизм-ленинизм классиклерининъ эсерлерини татарджа кениш кутьленинъ анълайджакъ тилинде чыкъарылмасына гъайрет эткенлерден бирисидир.

О нешриятта чалышкъанда да медицина техникумында, педрабфакта, партия мектебинде, язлыкъ оджалар курсларында, театр студиясында, пединститутта тарих ве ичтимаият дерслери берди. Шеэр партия комитетининъ штаттан тыш лекторы оларакъ, ишхане ве муэссиселерге барып, ичтимаий-сиясий мевзуларда лекциялар окъуй эди.

1936 сенеси «Бахтлы бувын йырлары» деген джыйынтыкъ нешир этти. Бу джыйынтыкъкъа шаир балаларгъа аит шиирлерини кирсетти. Педагог оларакъ, онынъ балаларгъа аит шиирлерининъ везин ве къафиеси, сёз теркиби бала рухуна ве анъына пек уйгъундыр.

Нешриятта чалышкъан вакътында, Джавтобели Къырым маариф комиссарлыгъынынъ авалесинен башлангъыч мектеплернинъ биринджи-дёртюнджи сыныфларында окъутылмасы ичюн, къыраэт, ичтимаият ве джография китаплары да тертип этти.

Джавтобели омюринде яшайышнынъ аджджысыны эм татлысыны таткъанлардандыр. Лякин девирнинъ революцион сарсынтыларыны, къыйын кечидлерини анъламагъа бильген къавий ирадесини джоймады. Партиягъа, Ватангъа садыкъ иджадкяр олып къалды. О «Омюр йырым» шииринде шойле яза:

«Яшайышта янъылыкъкъа ашыкъ олып азгъаным,

Гузеллерден гузелиме гонъюль сырым язгъаным.

Ах, бу аят, пек аджаип гузель бир шей мен ичюн,

Эм аджджысын, эм татлысын, таттым, ёкътыр окюнчим»

(«Йырла, инсан!»).

Шаирнинъ Ватангъа садыкълыкъта ираде кучьлюгини ифаде эткен мисралар пек чокъ шиирлеринде бар.

Джавтобели 1946 сенеси Самаркъанд шеэрине келип ерлешкен сонъ, бир къач вакъыт оджалыкъ япты. Сонъра къуруджылыкъ ишлерине авушты.

Ватанпервер, интернационалист, актив джемаатчы шаиримиз поэзия саасында фаалиетини девам эттирди. Онынъ янъы шиир ве очерклери «Ление байрагъы», «Ленин ёлу» (Самаркъанд область газетасы) газеталарында басылып туралар. 1970 сенеси Ташкенттеки Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты онынъ «Йырла, инсан!» деген шиирлер китабыны нешир этти.

Шаир Ватангъа севгисини «Ана Ватангъа» шииринде кинаели ибаре ве мисраларнен бильдире. Ана Ватан онынъ юрегини дерья киби джоштура, севгисинде йылдыздай яна, ана Ватан геджелер тюшюнде, куньдюзлер эсинде, шиирине тюкенмеген ильхам бере.

Дюньяда тынчлыкъны яшатувгъа шаир бир сыра юксек гъаели, инсан анъына синъиджи барышыкъ ичюн курешке чагъырыджы, тесирли пафоста эсерлер язды. «Йырла, инсан!», «Барышыкъ тилеги», «Тензиленинъ дестаны» бойле эсерлердир.

«Ер яшавнен яраша, яшав - дженксиз» деп, шаир, халкъларны бар кучюнен барышыкъ йырыны йырламагъа чагъыра.

Шаир эмек адамыны заманымызнынъ батыры, прометейи сая ве «аят сенчюн, бахт сенчюн, севин, шадлан!» дей. Совет халкъы озюнинъ йыл-йылдан яхшылашкъан яшайышына, эльбетте, юректен шадлана. Колхозджы къарт, «къартлыгъым меним де бахтлы дейим мен, апай шенъ, келин шенъ, колхоз шенъ, мен де шенъ», дей.

Къышта окъуп, язда пионер лагерлеринде ял алгъан балаларымыз Ватан йыры йырлап: «Биз Ватаннынъ энъ бахтлы эвлятларымыз», деп ана-баба, агъа-аптешерининъ эмегининъ берген бахтлы-сеадетли омюрлерине гъурурланалар («Лагерь танъы» шиири).

Шаир фикирлерини аит огют ве тевсиелернен текмиллей: достлукъ, аркъадашлыкъ, бири-бирине урьмет, сайгъы, темиз юрек ве дюрюстлик - ахлякъ къаидесидир. «Муаббетлик ве достлукъдай тапамазсынъ гузель шей». Буюкнен буюк, баланен бала ол, къомшунънен муаббет-дост яша, къарткъа урьмет эт, эвлядынъны сев, о эвнинъ зийнетидир, бахтыдыр, багълыдыр. «Севги баарь зевкъы дегиль», «дуйгъунъ дёнип, севгинъ сёнип яр устюнде яр тутма», севги муаббет яшавнен ярашыр.

«Эр къушнынъ озь ювасы бар, эр кимнинъ озь оджагъы,

Эвлят ичюн энъ мубарек - баба, ана къучагъы.

Буюклернинъ муаббетлиги кучюклерге орьнектир,

Муаббетлик эм тербие, эр эм иште керектир»

(«Йырла, инсан!»)

Аиле яшайышына бу къаиденен янашып омюр эткен ана-бабалар-нынъ балалары да эдипли, намуслы адамлар олып оселер ве джемиети-мизнинъ илери, акъкъылы, ферасетли, файдалы кишилери олалар.

Шаир баарьде Зарафшан озени ялысында отурып, севемен «ялысын опькенде толкъунлар ойнашып», «...шавлесин шал киби джайгъанда кунеш де, копюклю толкъунлар бенъзесе кунешке» («Кенъ вади орьтюнге къадифе чаршафын»). Козюнъиз огюнде табиат левхаларыны джанландыргъан кинаели ибарелер.

Къыртыш топракъларны менимсев киби муим девлет ишинде чалышкъан джесюр адамларнынъ федакяр эмегинен «Ольгюн топракъ джан алды кенъ нефеснен» образлы мисрасында шаирнинъ не дегени, эльбетте, анълашыла - ольгюн топракъ сувгъа тойып нефес алды, онъ берекет берип башлады. «Ешиль антер кийинип, тавлар, чёллер» мисрасыны окъугъанда, козюмиз огюнде ильки баарь джанлана, я да ферахнен къызнынъ юзюнде шаир «санки баарь тенълиги сезе», «севгисиз яшавны саям бир бошлукъдай, тапмайман гузель шей дюньяда достлукъдай». Шаир не къадар маналы къафие япа: севип яшамакъ достлукънынъ темелидир. «Япракъсыз гуль олмаз, достсыз да инсан, омюрде эр зевкъны тапарсынъ досттан».

Шаирнинъ эсерлеринден бойле мисаллер чокъ кетирмек мумкюн. Лякин шаирнинъ озь эсерлеринде тасвир васталарыны устаджа къуллана бильгенини тасдыкъламакъ ичюн, бу мисаллер етерликтир.

Зиядин Джавтобели 1991 сенеси Озьбекистанда вефат этти.

Къулланылгъан эдебият:

1. Аблязиз Велиев. Зиядин Джавтобели: биографиясы. Янъы дюнья. - 1991.

2. Абдулла Дерменджи. Зиядин Джавтобели: 70 йыллыгъы мунасебетинен. Йылдыз. - 1979.

3. Гъафар Булгъанакълы. Джавтобели Зиядин, Бизим генчлигимиз. Йылдыз. - 1985.