Тыва литературада эр кижинин овур-хевири

Раздел Русский язык и Русская литература
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Сарыглар Чойгана Эрес-ооловна

Кайгал эрниӊ караа оптуг.

(Тыва литературада эр кижиниӊ овур-хевирин көргүскени)

Бистиӊ өгбелеривис шаандан тура өг-бүлениӊ, күрүнениӊ болгаш ниитилелдиӊ сайзыралы эр кижиден хамааржыр дижир болгай. Эр кижи эрес-дидим, мерген угаанныг, быжыг туруштуг, мөзү-бүдүштүг, беш мегелиг, алды аргалыг болгаш ажылгыр болур ужурлуг. Ол шаг шаандан тура-ла кижи-бүрүзүнүӊ угаан-медерелинде сиӊип каан ёзулуг эр кижиниӊ овур-хевири болуп турар.

Тыва литературада эр кижиниӊ овур-хевири эӊ-не кол черни ээлеп турар дээр болзувусса чазыг болбас. Чогаал бүрүзүнде ук овур-хевирни делгереӊгейи-биле киирген болгаш мөзүлүг болгаш мөзү чок кылдыр номчукчуга көргүскен. Ынчангаш, ёзулуг тыва эр кижи кымыл деп билип алырда баштай тыва улустуӊ аас чогаалында маадырлыг тоолдарын сактып көрээлиӊер.

Тыва улус маадырлыг тоолдарга кончуг ынак. Олар чайын-даа, кыжын-даа, соокта-даа, изигде-даа каш-даа хонук тоолдарны дыӊнаптарлар. Кандыг-даа байыр-дой болурга тоолчуларны кончуг хүндүлээр чорааннар. Маадырлыг тоолдарныӊ дылы аажок уран-чечен болгаш барык-ла шупту тоолдарда эр кижиниӊ овур-хевирин дыка тода, чараш болгаш бир мөзүлеш кылдыр көргүскени солун. Кол маадыр колдуунда-ла «кара киш кежи бөрттүг», «кадыг кара чалыг», «хараган дег малдыг», «туӊ дег ак диштиг, хан ышкаш кызыл чаактыг алдын даӊгыналаг», «кара саар идиктиг», эки аъттыг болур. Ооӊ оруунга ыяап-ла шаптараазыннар таваржыр. Оларны ажып эртеринге ооӊ даӊгыназы болгаш аъды дузалажыр болур. Ынчангаш, маадырлыг тоолдардан ап кээр болза ёзулуг эр кижи ядыы-даа болза, бай-даа болза ол албан-биле угаанныг даӊгыналыг болгаш эки аъттыг болур ужурлуг деп турар.

Тыва бижик үндезилеттинген соонда тыва чогаалчылар удаа-дараа шүлүктерни, чечен-чугааларны, тоожуларны, романнарны бижип, чырык черже үнүрүп эгелээннер. Ук чогаалдарны үениӊ өскерилгениниӊ аайы-биле аӊгы-аӊгы темаларны чогаалдарында таварып, чидиг айтырыгларны көдүрүп турарлар. Эр кижиниӊ овур-хевирин аӊгы-аӊгы талаларындан көргүскен, ынчалза-даа дөмейлешкек маадырлар кайы көвей.

Революция мурнунда эр кижиниӊ овур-хевири ядыы хөлечик кылдыр чуруттунган. Ол чок болза аӊчы, чок болза чылгычы азы кадарчы болур. Чижелээрге, Степан Сарыг-оолдуӊ «Араттыӊ сөзү» деп тоожузунда, «Саны-Мөге» деп шүлүглелинде болгаш Салчак Токаныӊ «Араттыӊ сөзү» деп романында кол маадырлар чажындан тура байларга чалчалап, «онза бакты көрүп», эттеп-эриидедип, эки чүве көрбейн чоруурлар. Ынчалза-даа үе эрткен тудум оларныӊ салым-чолу чаагайжып, кол маадырларныӊ эргези улгадып орар. Маадырлар эки чуртталгаже орукту чаалап алыр дээш, хамааты дайыныныӊ изиг тулчуушкунунче-даа шымны бээрлээр, үжүк-бижикти өөренип ап, эртем-билиглиг-даа апаарлар, сууржуӊ чуртталгага киржип, бажыӊ-балгат тутчуп, чоннуӊ хуралдарынга олуржуп, ада-чуртуӊ улуг дайынынга боттарыныӊ үлүг-хуузун-даа киирерлер. Бо үш маадырларныӊ прототиптери шын чурттап чораан кижилер болуп турар. Саны-Мөгениӊ прототиви Саны-Шири, Аӊгыр-оолдуӊ прототиви Сарыг-оол, Тывыкыныӊ прототиви Салчак Тока. Бо чогаалдарда эр кижиниӊ, кол маадырларныӊ овур-хевирлерин баштай аштаӊгы, кээргенчиг, эрге чок кылдыр көргүскен болза-даа чоорту олар эрес-дидим, коргуш чок, мерген угаанныг, чонунуӊ төлептиг оолдары апаарлар.

Тыва литература чылдар эрткен тудум улам сайзырап, утка болгаш тематика талазы-биле ханылап чоруп-ла орган. Бир эвес мооӊ мурнунда чогаалдарныӊ кол маадырлары мөзүлүг маадырлар турган болза, Салчак Токаныӊ бижээн «Дөӊгүр-оол» деп шиизинде кол маадыр чайгылчак овур-хевирге хамааржыр. Шииниӊ эгезинде Дөӊгүр-оол революцияныӊ херээнге бердинген үүр даргазы, ак сеткилдиг, политика талазы-биле шын туруштуг кижи кылдыр көстүр. Ынчалза-даа удатпайн ооӊ кошкак, мөзү чок талалары илереттинип келир. Ол чүл дээрге феодал кижиниӊ уруу Сержиӊмаага ынакшааш, улуска көргүспес ужурлуг докуменилерин Сержиӊмааныӊ ачазы Сандактыӊ мурнунга делгеп турар апаар. Ийи ай иштинде ынчап келген соонда ооӊ ажыл-агыйы-даа кагдынып. Ажыл-херээ-даа бүтпестеп калыр. Ол чүүл ооӊ ажылынга кончуг таарымча чок, багай салдарлыг болур. Ол бодунуӊ частырыын орай билип каар, ону өске улус база эскерип каан болур. Улус шүгүмчүлээрге ол бодун агарттынмайн турары ооӊ буруузунуп турарын көргүскен. Тыва чогаалда кол маадырныӊ овур-хевиринде багай шынарлар бичиилеп тыптып эгелээн.

Салим Сүрүӊ-оол арагаже бажын суккаш, бажы ээдереп, айыыл-халапка таваржыр эр кижиниӊ овур-хевирин мурнуку черже салып, ооӊ салым-чолун «Авазынга даӊгырак» деп тоожузунда көргүскен. Бо чогаалда үениӊ чидиг айтырыын көдүрүп, улустуӊ чуртталгазында хора чедирип турар арагалаашкынныӊ бак чаӊчылынга удур бижээн. Кол маадыр Чамбалдайныӊ кожазы-биле арагалааныныӊ харааданчыг түӊнелдерин өскелерге өөредиглиг сагындырыг кылдыр көргүскен. Чамбалдай дөртен харлыг, районнуӊ аӊныыр инспектору, а ооӊ кожазы өске черден шилчиттирип келген садыг килдизиниӊ ажылдакчызы. Олар кайызы-даа арагага ынак, каттыжып алгаш арагаже шымнып кириптеринче кажан-даа белен. Арага деп айыыл чоорту ийи кижиниӊ чуртталгазын кара тамыже киир тыртып аар: Монгуш Самбылович амызындан чарлыр, а Чамбалдай кем-херек үүлгеткеш, шииттирер болгаш халалыг. Хоочулуг аарыглыг арткан, угааны база баскыраан.

«Авазында даӊгырак» деп чогаалдыӊ база бир кол маадыры - Чараш-оол. Ол Монгуш Сабыловичтиӊ оглу, төлептиг маадыр. Ооӊ чүгле даштыкы хевири эвес, а иштики сагыш-сеткили база чараш. Оолдуӊ төлептиг, чараш бүдүжү илереп көстүп келир черлер тоожуда кайы хөй. Эӊ ылаӊгыя чок апарган авазыныӊ мага-бодун салган хааржаанга бижээш суп кааны даӊгыраа Чараш-оолдуӊ дугайында хөйнү чугаалаар. Ол чагаада: «Сээӊ чагыгларыӊны күүседир мен» деп бижээн болур.

Ниитизи-биле ап кээрге, тыва литературада эр кижиниӊ овур-хевирин шынныы-биле бижип көргүскен деп санап болур. Эр кижини төлептиг мөзү-шынарлыг, төлеп чок мөзү-шынарлыг болгаш чайгылчак овур-хевирлерлиг кылдыр аӊгылаар болза чогуур. Бо үш аӊгы овур-хевирлерден төлептиг мөзү-шынарлар тыва литературада эӊ-не хөйү-биле чырыттынган болганда эр кижиниӊ овур-хевирин күш-ажылчын, биче сеткилдиг, дузааргак, бергелерге торулбас кылдыр көргүскен дизе чазыг болбас. Мындыг овур-хевирлер чүгле литературада эвес, а шын чуртталгада, бистиӊ аравыста кайы көвей.



© 2010-2022