Литературный вечер Ава-дээрге Чер дег, Хун дег дын-на чангыс, Анаа монге йорээл ырын ырлажынар!

Тыва Республиканы өөредилге болгаш эртем яамызы

Муниципалдыг ниити өөредилге чери Эйлиг-Хем ортумак школазы

А.А.Даржайның чогаалдарынга

тураскааткан литература-хөгжүмнүг кежээ:

«Ава дээрге - Чер дег, Хүн дег дың-на чаңгыс,

Аңаа мөңге йөрээл ырын ырлажыңар!»

Тургускан башкы:

Улуг-Хем кожууннун

Эйлиг-Хем ортумак школазының

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Шалган Чойгана Ивановна

Эйлиг-Хем - 2014

«Ава дээрге - Чер дүг, Хүн дег дың-на чаңгыс,

Аңаа мөңге йөрээл ырын ырлажыңар!»

Сорулгазы:

1. Шүлүктү аянныг номчуп күүседиринге өөредир, чанчыктырар.

2. Ава кижиге кызыгаар чок ынакшылды, хүндүткелди, чоргааралды А.А.Даржайның шүлүктериниң дузазы-биле кижизидер, куштелдирер.

3. Уругларның дыл-домаан сайзырадыр, номчулгага сонуургалын күштелдирер.

Дерилгези: А.Даржайның номнары, Ава кижиниң овур-хевирин чураан чуруктар (И.Салчактын, Н.Шалыктын), лаалар, ноутбук, проектор, магнитофон, ырлар бижиттинген дискилер (өпей ырының аялгалары, чогаалчының ыры апарган шүлүктериниң аялгалары), өөреникчилерниң чогааткан шүлүктери, чуруктары, ава дугайында үлегер домактар, ак кадактар.

Баш бурунгаар белеткеп кылыр ажылдар:

- А. Даржайның ава дугайында шүлүктерин шээжилээри, аянныг номчуп өөренири

- өөреникчилер ава дугайында шүлүктер чогаадыры (шүлүктерни делгеп азар)

- Ава кижини чураан билдингир чурукчуларның чуруктары-биле таныштырып, боттарының аваларының болгаш А.Даржайның шүлүктеринде ава кижинин овур-хевирин канчаар билип алганының аайы-биле чуруктар чурудар (чуруктарны делгеп азар)

- Ава дугайында үлегер домактар чыып бижиир (бичии номчугаштар кылдыр даараар)

- Ава дугайында ырыларны ырлап өөренир (ыры башкызы сөзун, аялгазын өөредир)

- А.Даржайның номнарының делгелгезин тыва дыл башкызы болгаш библиотекарь делгеп салыр

- Сценажыткан көргүзүг белеткээр (үн чок, аялга үделгези-биле)

- Литературлуг кежээге киржиринче аваларга, башкыларга чалалгалырны чорудары

- чогаалчының чогаадыкчы орук-чолунуң дугайында, ава дугайында шулуктеринге презентацияларны белеткээр

- класс бүрүзү, иелерге болгаш башкыларга ангы-ангы столдарны белеткеп салыр.

Булут аразында хүн караа чылыг,

Улус аразында ие караа чымчак.

Ава кижи ажы-төл дээр,

Аңчы кижи алгы-кеш дээр.

Ие сөзун ижип болбас,

Ада сөзүн ажырып болбас.

Ак чем хоолулуг,

Ава сөзу үнелиг.

Уялыг куш чаныган,

Уруглуг кижи кээргээчел.

Ада кижи ырак сактыр,

Ава кижи чоок сактыр

Чорудуу: 1-ги кезээ «Авамга чечээм»

Бирги башкарыкчы:

- Алдын Хүнүм,

Ак-көк дээрим,

Ие черим,

Эргим авам,

Эш-өөрүм, башкыларым

Амыр-ла, амыр!

Ийиги башкарыкчы: - Школаның өөреникчилериниң мурнундан Иелер хүнү-биле силерге байыр чедирбишаан, кан дег кадыкшылды, аас-кежикти, чедиишкиннерни күзеп тур бис! Бүгү-ле күзелдеринер, бодалдарынар бүдүп-ле чорзун, эргим Авалар! Аваларга силерге күдүк базып могейбишаан, хүндүткелдин демдээ кылдыр ак кадактарны сунуп тур бис. (Аваларны аңгы столче чалап, сүттүг шайны кудуп, уруглары боттарының кылган аъш-чеми-биле хүндүлээр)

Бирги башкарыкчы: - Делегей литературазында, ооң иштинде тыва литературада ава дугайында мактал ырыны ырлаваан, оон катаптаттынмас тоолзуг чараш овурун чечен сөстуң күжү-биле сиилбип чураан чогаалчылар кайы ковей. Ындыг турбуже тыва литературада А.А.Даржай ышкаш аныяандан амга чедир ава темазынга эң-не бады-шынчы чогаалчы чок. Ынчангаш бөгүн бис А.А.Даржайнын ава дугайында чогаалдарынга даянып, авалар хүнүнге тураскааткан «Ава дээрге - Чер дег, Хүн дег дың-на чангыс, Аңаа мөңге йөрээл ырын ырлажыңар!» деп литература-хөгжүмнүг кежээни ажыттынган деп чарлап тур бис!

Ийиги башкарыкчы: Кежээвис ийи кезектен тургустунган: 1-ги кезээ «Авамга чечээм», 2-ги кезээ «Авамга мөгейиг». Бирги кезекке чогаалчының допчу-намдары, чогаалдары-биле таныжар, а ийиги кезекке чогаалчының ава дугайында шүлүктерин ынакшыл-биле сеткил ханып, кежээниң киржикчилеринин күүселдези-биле дыннаар бис.

Бирги башкарыкчы: Силерге байыр тудуп, күүселдеде ыры башкызы Уйнук-оол Д.К А.Даржайның «Авамга» деп шүлүүнге бижиттинген ырызын бараалгадыр-дыр.

Ийиги башкарыкчы: Ам дараазында А.Даржайның чогаадыкчы ажыл-ижиниң арыннарынга доктааптаалыңар. Силерге кысказы-биле дыңнадыгны 11-ги класстың өөреникчизи Ырбан-оол Айдын Юрьевич таныштырар-дыр.

Өөреникчи: - А.Даржай 1944 чылдың ноябрь 3-те Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы суурунга мал эмчилериниң өг-булезинге төрүттүнген. Оон авазы Екатерина Очуровна Дензиваа, ачазы Александр Күдерекович Даржай. 1950 чылдарның эгезинде Чаа-Хөлче көжүп, анаа турумчуп чурттай берген. Ынчангаш чогаалчының чаш, чалыы чылдары Чаа-Хөлдүн Булуң-Терекке эрткен. Шүлүкчү баштайгы шүлүүн 12 харлыында бижээн, а 10-гу класска өөренип тургаш Ава дугайында баштайгы шүлүүн бижээн. Кызылдын педагогика институдун 1970 чылда дооскан. Баштайгы ному 1972 чылда «Төрээн черим» деп ат-биле унген. Александр Даржайнын хөй-хөй номнары ангы-ангы жанрларга парлаттынып үнген, чамдык шүлүктерин орус, украин, белорус, казах, моол., хакас дылдарже очулдурган. Амгы үеде Александр Даржай шүлүк жанрында үре-түннелдиг ажылдап чоруур шилиндек чогаалчыларның бирээзи. Александр Даржайның чогаалдарының аразындан ава темазынга бижээн чогаалдары чогаалчының-даа, тыва литератураның-даа төөгүзүнде бир онзагай черни ээлеп турар …

Ол бодунун авазының дугайында мынча деп бижээн: «Сенден артык угаанныг, сенден-даа чараш, буянныг херээжен кайы-даа шагда, сая-сая чылдар дургузунда, чер бөмбүрзээниң кайы-даа булуңунга төрүттүнүп көрбээн, моон соңгаар кажан-даа төрүттүнмес, чүге дизе сен - мээн дың чангыс хайыралыг авам-дыр сен». Чүгле бо каш сөстерден бис чогаалчының авазынга кайы-хире ынаан билип ап болур бис.

А.А.Даржай ие кижини ыдыкшыдып, харын-даа бурганчыдып, хайыралдыг авага ынакшылды, хүндүткелди, шынчы чорукту номчукчунуң хан-дамырынга, сеткил-хөңнүнге синирип, кажан кезээде уттундурбас болу бээр кылдыр бодунга быжыглаттынган чаагай чаңчылдарны өскелерге дамчыдып, салым- чаяанының өндүрүнден сөңнеп чоруур чогаалчы.

Бирги башкарыкчы: - Ынчангаш ам дараазында А.Даржайның «Авамга чечээм» деп боодал сонедин силерниң мурнуңарга номчуп күүседиринче 8-11-ги класстың оолдарын болгаш суурувустуң хөй ажы-төлдүг хүндүткелдиг иелерин чалап тур бис!

(Башкарыкчыларнын дузалакчылары лааларны кыпсып, солун онзагай байдалды тургузар, ыры башкызы аялгаларын салыр)

Ийиги башкарыкчы: Чогаалда аваның боду дириг козүлбес, үнү дыңналбас-даа болза, шүлүкчү диригжидип коргускен. Авазының ыржым оттүр чедип келген овурун сагыжында корүп, кайгап олура, чашкы шаанын кокпазынче кирип алгаш, сактыышкынның оруу-биле чоруп орар…

Чаш уруун эргелеткен ава, удуп чыткан оолдун чанында авазы олурар, авазы биле оглу чугаалажып, эргеледип-чассыдып турар кылдыр ойнап күүседир (игил аялгазы азы өпей ырының аялгазын салыр)

Кезек бурузун ангы-ангы оолдар аянныг күүседип чугаалаар, сөөлгу кезекти шупту оолдар чангыс үн-биле номчуп күүседир.

Бирги башкарыкчы: А.Даржайның боодал сонедин сагыш-сеткил көдүрлүүшкүннг дыннадывыс. Ынчангаш эштериңер күүседип турда авазы оглунга кандыг чагыглар берип турганын сактып алган боор силер, уруглар:

- «Эртежиге эзерлиг аът таваржыр»;

- «Эмин эрттир олчааргак бооп чорба!»;

- «Чонуң черле човатпа!»;

- Ава биле төрээн чер мөнге тудуш. Ие черинге ынакшыл авазындан эгелээр;

- «Чүү-даа чүве эге баштыг, үре-туңнуг,

- Чүнү кылып турарынны дөгерезин

Шүгдүнүп чор, туружун көр, тодаргайла,

Чүгле ынчан меге-шынын костүр!»

- «Шыдаш, оглум! Холуң салба, туттун!» (орлан-шоваа болурун чагып турар) …

Ийиги башкарыкчы: 2-ги кезээ «Аваларга мөгейиг»

- Ам дараазында кежээниң ийиги кезээнче кирер-дир бис!

Бирги башкарыкчы: А.Даржайның Ава дугайында шүлүктерин аянныг чараш күүседиринге 8-тен 11-ги класстың өөреникчилери киржир. (олуттарынга олуруп алгаш азы туруп алгаш күүседип болур)

Ийиги башкарыкчы: А кежээниң арткан киржикчилери силерге сеткил ханып, чоргаарланып дыңнаарынче, шүлүктерниң утказынче сагыш салып дыннаарыңарны кыйгырып тур бис!

Бирги башкарыкчы: : Шүлүк «Авамның йөрээли» (күүселдеде Дамдын Доржу)

Ийиги башкарыкчы:: - Шүлүк Ава чурээ» (күүселдеде Оолак Назын)

Бирги башкарыкчы: - Шүлүк «Хапта тараа» (күүселдеде Кыргыс Кудерек)

Ийиги башкарыкчы: - Шүлүк «Көс» (күүселдеде Делгер Аганак)

Бирги башкарыкчы:- Шүлүк «Хапта тараа» (күүселдеде Биче-оол Айдын)

Ийиги башкарыкчы: - Шүлүк «өпей ыры» (күүселдеде Оолак Сергек)

Бирги башкарыкчы:- Шүлүк «Чоок чорда» (күүселдеде Ырбан-оол Айдын)

Ийиги башкарыкчы: Мындыг чараш, онзагай шүлүктерни сеткил ханып дыңнап алдывыс. А.Даржай бодунуң шүлүктеринде Аваның овур-хевирин онзагай чараш кылдыр кылдыр бижээни номчукчу, дыңнакчы бүрүзүнүң сеткил-хөңнүнге дегген боор деп бодап тур бис. Силерниң сагыжыңарга кандыг-кандыг одуруглар уттунмас кылдыр чыдып кагды, уруглар?

- Ава-дээрге Хүн дег, Чер дег дың-на чангыс

Аңаа мөңге йорээл ырын ырлажыңар!

- Ава кижи улуг чаагай чуректиг

- амыдыраар эрге берген чаяакчыңар-

Аваңарга хинчек черле халдатпаңар!

-Арны чырык, хөрээ хостуг, дыштыг чорзун.

- Ава кижи бежен харлыг оглун безин

Азарганчыг хензиг чаш дег чаптаар чуве.

- Алдар-аттыг эртемден-даа, политик-даа,

анаа бодун кадарчы-даа, ажылчын-даа

Авазынын чылыг холун сактып чоруур.

- Иеңер бар кежииңерни, өңнүктерим,

Идегелдиг эртине дег карактаңар!

- бажыңынга келген аалчызын ала көруп улустарны ылгавайн уткуп хүлээп алыр

- ажыл кадыын кылып өөрен,

Ачаң дөзеп ажылгыр бол!

- ынак аваң эргеледип чассыдып ор. Ыятпайн кор, хорээн орта ынай чаш дег бажың салгаш, таалап олур!

- ажы-төлдүң чурээн чылдыр ава дээрге Хун дег чаңгыс.

- хүннүң изиг херелинден күжүр ие холу чылыг.

- бүгү күжүн авазы дээш үндүрзе-даа чаңгыс дүне ажааганын чандырыпкан ындыг төл чок

- авазы оглунга чагыг-йөрээлдерни чугаалап турган

Бирги башкарыкчы: Ам силерге А.Даржайның «Ава» деп ыры апарган шүлүүн ыры башкызы Уйнук-оол Д.К-биле денге ырлажып күүседирин дилеп тур бис.

Кежээниң туңнели

- А.А.Даржайның ава дугайында чогаалдарынга даянып, авалар хүнүнге тураскааткан «Ава дээрге - Чер дег, Хүн дег дың-на чангыс,

Аңаа мөңге йорээл ырын ырлажыңар!» деп кежээден чүнү билип алдыңар уруглар?

- «Ава дээрге - Чер дег, Хүн дег дың-на чангыс,

Аңаа мөнге йорээл ырын ырлажыңар!» деп аттыг эрттирдивис. Бо одуругларның утказын чугаалажып түңнептээлинерем, уруглар.

- Ажы-төлдүң авазынга мөңге йорээл ыры кандыг болурул? Ол дээрге чонун човатпайн, ак сеткилдиг ажылдаары, арын-нүүрүн арыг-чаагай тудары, бүгү-ле эки чүүлдерни чүгле буянче угландырары - авага езулуг-ла йөрээл ыры болур. Ажы-төлүнүң аас-кежии- ава кижиге дээди шаннал болур.

Аалчыларга сөс бээр. Класс шагынга идекпейлиг киришкен өөреникчилерни, аалчыларны мактап демдеглээр, аваларга база катап мөгейип, четтиргенин илередир. Өөреникчилер боттарының кылган белектерин аваларынга сунар, байыр чедирер.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Даржай А. «Авамга боодал чечээм» - Кызыл: «Эне-Созу», 1998

2. Даржай А. Чогаалдар чыындызы - Кызыл: Тыв.Н.У.Ч, 1994

3. Даржай А. Шагар-оътта шалың - Кызыл: Тыв.Н.У.Ч, 1995

4. Калзан А. Амыдырал болгаш литература - Кызыл: Тыв.Н.У.Ч, 1980

5. Калзан А. Өзулдениң демдектери - Кызыл: Тыв.Н.У.Ч, 1991

6. Комбу С.С Тувинская литература. Словарь.- Новосибирск: «Наука», 2012

7. Кюнзегеш Ю.Ш. Ужен чылдың ууле-ижи. Даржай А.А Чогаалдар чыындызы -Кызыл: Тыв.Н.У.Ч, 1994

8. Мижит Э. Сураглыг шулукчу // «Улуг-Хем», 2003, декабрь 15

9 . Тыва улустуң улегер домактары

10. Шожал З.О, Тулуш Ч.Х. Даржай А.А - чогаадыкчы орук-чол.- Кызыл: Тыв.Н.У.Ч, 2006