Разработка урока С. С. Сурун-оол Авазынга дангырак

С.С.Сурун-оол «Авазынга дангырак»

деп чогаалынга тогерик стол.

Сорулгазы:

1. Чогаалга хамаарыштыр уругларнын чедип алган билиглерин катаптаар, системажыдар; чогаалда тургустунуп турар чидиг айтырыгларны амыдырал-биле холбаар, оореникчилернин угаап-бодаашкынын делгеренгейжидип сайзырадыр.

2. Кол маадырларнын мозу-будужунде болгаш бо уенин аныяк кижилеринде чараш аажы-чаннарны уругларга эскертип, билиндирип, оларны ындыг болурунга хевирлээр.

3. Уругларнын чугаазын сайзырадыр

Дерилгези:

Чогаалчынын чуруу, оон чогаалдарынга унелелдер, номнары, амыдыралчы угаадыглар, оореникчилернин чураан чуруктары.

Методиктиг аргалары: боданып харыылаар айтырыглар, кыска туннелдер

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

2. Киирилде чугаа.

- Тыва шулуктун болгаш прозанын сурагжаан чогаалчызы С.С.Сурун-оолдун «Авазынга дангырак» деп чогаалын ооренип доозуп тур бис. Оон чогаалындан аныяк оскен бодун боду кижизиттинеринин ынаныштыг чепсээ - эн дээре мозу-шынарларны тып алыр деп бузуреп, ажык чугаадан кылыылынар, уруглар.

Кичээлдин эртери силернин сагынгыр-тывынгыр, амыдыралчы угаап-боданыышкыннарынардавн кол хамааржыр. Ынчангаш «Келир уеде аныяктар бистин чуртувустун идегели, уенин судалы оларнын холунда» деп кыйгырыг-биле эгелээлинер.

Сайгарып чугаалажыр айтырыглары:

1. Тоожу каш чылда бижиттингенил? (1973) Тема, идеязы.

2. «Авазынга дангырактын» чырыкче унгенинин соолунде чорулдээлер чуге болуп турганыл?

- Амыдыралдын чидиг айтырыгларын кодуруп бижээн, араганын хоралыг бак чанчылынга удур суртаалды чорудуп турар;

- Амыдыралдын четпес талаларын сойгалааны ол уенин дурумунге таарышпаан, оон узел-бодалы оске дээш, «устуку черлер» буруу шаап турган.

- «Авазынга дангыракта» 60-70 чылдарнын уезинде Тывага «хамчык аарыг» - арагалаашкынны тодаргайы-биле коргузуп бижээн .

- Ол уеде чогаалчыларга темаларны айтып, бодунун коружу-биле бижээни дээш, авторларга удур болуп, чорулдээлер унуп турган.

-Ук чогаал номчукчуларнын сонуургалын чаалап алган, хомуданчыг чуул- номнун катап парлаттынып унмээнинден тывылбас, четче, долу номчуп шыдавайн турар бис.

- Чогаалчы эрткен болгаш амгы уенин кижилеринин чанчылдары, аажы-чанынын дугайында чугула айтырыгларны салып, ону шиитпирлээринче номчукчуларны кыйгырып турар.

3. «Араганын устунге чам унер» деп улегер домактын утказын сайгараалынар.

а. Чам деп чул?

- Хир-бок, багай чуулдер

- Хир - чам кандыг-бир чуулдун эки кезиинден ыяап-ла ылгалыр.

- Кижинин аажы-чанында, мозузунде четпес, багай чуулдерни чамга домейлеп турар.

- Арага чуну-даа тиилеп унер дээни ол-дур.

б. Арага деп чул?

- Арага - аарыг-дыр

- Арага-наркотик-тир. Ону ижиптерге кижинин кадыы урелип, сээденнеп, бажынын нервилери урелип, угаан баксыраар.

- Ниитилелге болгаш кижилерге аартык, уне чок апаар.

- Рената Баатырнын шулуу:

… Оолду хуннун когуткеш-ле,

Ажыг бодун ижиртип каар.

Арага -биле эдеришкен

Аныяк оол ооде корбээн.

Ажы-толун, алган эжин

Арагага орнавыткан.

Орта кылган ажыл-даа чок,

Араганын «кулу» болган.

Ужуп-турар чуртталгага

Уруг шагдан чанчыгып каан.

Бир-ле катап чудеп кускаш,

Биеээ оолак мочээн чуве.

Аравыста артып калган

Ажы-толу оскуссурээн.

(Эне созу, 1996чыл, № 27)

- Арага эки кижинин чартыын,

Багай кижинин бажын алыр.

- Арага - кижинин дайзыны. Ону ижер кижилернин назыны 17-20 чыл кызырлыр.

- Будурулгеге хора чедирер, ог-булени чарар, кем-херек уулгедиишкиннерин ковудедир, чонну болгаш курунени когарадыр. Ынчангаш арагадан чайлап, оон багын билип чоруурун сумеледим.

4. Чогаалдын кол маадырлары Чамбалдай болгаш Монгуш Самбыловичиге хамаарыштыр чуну чугаалап болур силер?

- Олар баштай эки кижилер турган.Кайызы-даа ог-булелиг, ажы-толдуг, ажылдыг. Кайызы-даа эртем-билиглиг, уенин шыырак кижилери, ынчалза-даа олар баштайгы дашкаларындан эгелээш арагага сундугуп, Тыва улустун чанчылдарын сора билипарагага сундукканнар.

- «Баш аары эдери» 2 эжишкинин чай чок ажылы, бот-боттарын манажыр.

- Алган эштери, ажы-толу,ажылдап турар черинин улузу демисежип чадап каан.

Туннелинде Чамбалдай кем-херек уулгеткеш, угааны баксырааш, а Монгуш Самбылович амы-тынындан чарылган.

- Чамбалдайнын эки талазы кезек-кезек элээрей бээр, оон бодун шугдунери.

- М.Самбыловичинин четпес талалары эндерик. Кадайынын аарыын тоовас, кадайын коруп ырактан торелдери кээрге анаа сылдап алгаш улам арагалаар. Улуг оглу Чараш-оол кижизиг эвес турган болза 2 ажы-толу та канчаар. Арага аарыындан аараан.

5. Богунгу амыдыралывыста ындыг кижилер бар бе? Олар-биле кандыг ажылды чорутса экил?

- Амгы уеде бистин амыдыралывыста аныяк, кырган кудумчуда ушкан, эзирээн, оон халавындан оорланган, аараан кижилер кайы ковей.

- Ниитилелдин оскерилгени-биле ындыг кижилер ковудээн. Оларны сургап турар кижилер эвээш деп болур.

- Оларны ол кара тамыдан уштунарынга чоок кижилери, ниитилел дузалажыр болза эки.

- Аргага сундуга берген кижилерни орталандырып ажыл-агый-биле хандырып, социал байдалынын талазы-биле дузалажып, катап багай чуулдерже кирбезин куруне чедип алыр, чуге дизе олар бистин куруневистин бистер ышкаш ден эргелиг хамаатылары болгай

6. Чараш-оол биле Чечен-кыс - келир уенин кижилери азы «амыдыралдын чечектери» деп чуге чоргаарланыр бис.

7. Чогаалда ынак маадырын кымыл? Чуге ону дозексээр сен?

- Чараш-оол. «Донгурактан дангырак чидиг» деп улегер домактын утказындан оолдун авазынга Берген аксы-созу, ажыл-херээ бадыткаан.

- Чечен-кыс. Бодунун иштики делегейин байыдып чогаадыр, номчуттунарынга, демдеглелдер бижииринге ынак.

- Олар эн-не быжыг ог-буле тудуп чурттаарынга бузурээр мен, чуге дизе олар тура-соруктуг, бот-боттарынга ынак, кежээ, ажылгыр.

8. Туннел.

- Ам 16-17 харлыг, амыдыралдын делгем оруунче шымнып кирер чоокшулаан кижилер-дир силер, уруглар. Силерге чогаалдын толептиг маадырлары-биле домей болуп, мозу чок маадырларнын кылган ажыл-херээн сойгалап, эки -багайны ылгап коргенинер, сайгарганынар эки болду, уруглар.

Ынчангаш аас-кежиктиг болунар! Аас-кежик дээрге бурунгаар шимчээшкин-дир. Мында ынакшыл, кузел, ажыл-иш, ооредилге догере бар. Мону чедип алыр дээш кижи бурузу туржур ужурлуг. Оруунар ак-ла болзунам!

«Келир уеде аас-кежиинер богунгу херектеринерден хамааржыр»

А.П. Чехов