Мевзу: Шамиль Алядиннинъ «Теселли» повестинде Салядин агъанынъ къорантасынынъ фаджиалы такъдири

Макъсат: талебелернинъ муэллиф акъкъында бильгилерини умумийлештирмек ве кенишлетмек; эдебий образнынъ талиль этмеге огретмек;

метин устюнден чалышув алышкъынлыкъларыны инкишаф эттирмек; эсернинъ эсас манасыны анъламагъа ярдым этмек;

талебелерде мераметлик, ватанперверлик, достлукъ ве озьара урьмет киби дуйгъуларыны тербиелемек.

Дерс донатылувы: Шамиль Алядиннинъ фотосуретлери, Къырым манзарасыны ифаделеген ресимлер ве фотолевхалар, эсернинъ метини, лугъат ишине аит, аталар сезлери ве фразеологизмлер язылгъан плакатлар, булмача.

Дерснинъ кетишаты

I Талебелернинъ эсас бальгилерини актуаллештирюв

1. Эв вазифесини тешкерюв.

2. Талебелернинъ Шамиль Алядиннинъ омюри акъкъында бильгилерини текрарлав. «Микрофон» усулы вастасынен кечириле.

1. Шамиль Алядиннинъ догъгъан йылы ве ери?

2. Тасилини къайда алды?

3. Биринджи оларакъ насыл шиирини язды ве ильк сефер къайда басылды?

4. Шамиль Алядиннинъ оджалары ким эди?

5. Насыл меджмуанынъ баш муаррири вазифесини эда этти?

6. Шамиль Алядиннинъ насыл китаплары нешир олунды?

7. Сюргюнликтен ана топрагъына не заман авдет олды?

II Дерснинъ мевзу ве макъсатларыны илян этюв

III Дерснинъ мевзусы боюнджа иш

1. Метин боюнджа талебелерге суаллер ве вазифелер:

1. Эсерде олып кечкен вакъиалар насыл койде олып кечелер? Эсерден койнинъ тарифлемесини тапып окъунъыз.

2. Не ичюн кой Бадемлик деп адлангъан?

3. Эсернинъ баш къараманы ким? Эсерден Салядин образыны тарифлеген къысымыны тапып окъунъыз.

4. Салядин агъанынъ къарысы Тензиле апте насыл инсан эди? Эсерден тапып окъунъыз.

Бу эки парчадан коремизки, эки къарт муляйим ве талапкяр инсанлар эдилер.

2. «Зеин уджюми». Салядин агъанынъ образынынъ талили (метинге эсасланып).

къатты табиатлы тертип севген

талапкяр инсан

эр шейни озю япа элли яшларында

шефкъатлы алидженап кучьлю адам

5. Эсерде тасвирленген къорантанынъ башы ким?

Келинъиз, аиле акъкъында аталар сёзлерини хатырлайыкъ ве талиль этейик (дерснинъ илявесиндеки аталар сёзлери талиль этиле ве талебелер башкъа аталар сёзлерини хатырлайлар):

Аиле башсыз, къой чобансыз олмаз.

Ана-бабагъа урьмет этсенъ, озюнъ урьмет корюрсинъ.

Ана-бабасыны къорчалагъанны, Алла къорчалар.

3. Оджанынъ сёзю.

Салядин агъанынъ дерт эвляды бар эди: Рустем, Фикрет, Мидат, Сеяре.

Бабадан саде хышымлы тербие алгъан дюльгер Салядин озь огъулларыны къоркъу бильмез йигитлер этип осьтюрди. Фикретнен Рустемни курештирип, сейир этмеге севе эди. Салядин агъа аджайип авджы экен. Амма тавшанны корьсе, озю атмай Рустемге аттыра экен.

Рустем тек авнен дегиль, ат чапувнен меракълана эди. Онынъ энъ зевкълы ат чапувлары той куньлери экен. Мемет адлы йигитнинъ тоюнда кечирильген ат чапувында Рустем енъгени тасвирлене.

Салядин агъанынъ аилеси мусбет мунасебетли къоранта демек мумкюн.

«Сенкан» усулы вастасынен иш:

1. Аиле.

2. Муаббет, дост…

3. Яшай, инкишаф эте…

4. Къавий къоранта-миллетнинъ келеджеги.

5. Джемиет…

Бу эсерде къардашлыкъ (граждан) дженки вакъыты тасвирлене. Шамиль Алядин буюк усталыкънен Салядин агъанынъ яшайышыны, балаларынынъ тербиесини ве сонъунда Рустем ве Фикрет къарама-къаршы тарафларда курешкенлерини косьтере. Муаббет ве эмексевер аиледе оськен эки агъа-къардаш бири-бирине къаршы чыкъалар. Эльбетте, бу ал ана-баба ичюн энъ кедерли ве фаджиалыдыр.

1920-1922 йыллары Русиеде къардашлыкъ дженки олып кечти. Къардашлыкъ дженкининъ хусусиетлери: ич бир душман мемлекетке токъунмагъан,. уджюм эткени ёкъ. Байларнен фукъарелер бири-бирине къарама-къаршы турдылар.

Талебелер эсерде дженк акъкъында тарифлемелерни тапып окъуйлар.

Раатлыкъ дакъикъа. Булмача.

Т

Е

С

Е

Л

Л

И

Булмачанынъ суаллери:

1. Салядин агъанынъ къарысынынъ ады. ( Тензиле)

2. Койнинъ ады насыл эди? (Бадемлик)

3. Эсернинъ баш къараманыны ады. (Салядин)

4. Бадем тереклери ерине насыл тереклер отурттылар? (Джевиз)

5, 6, 7. Салядин агъанынъ табиат чизгилери.( Алидженап, кучьлю, икметли)

4. Келинъиз эсерде раст кельген фразеологизмлерни тапайыкъ:

Къатты табиатлы, козь этмек, джаныны бермек.

5. Салядин агъа дюльгер зенаатынен берабер даа ненен огъраша эди? (Тереклерни ашлай эди).

IV Дерснинъ нетиджеси

Тест.

1. Теселли -бу ненинъ ады?

А) учансув;

Б) чокъракъ;

В) шадырван;

2. Шамиль Алядиннинъ повестининъ баш къараманы ким?

А) Салядин агъа;

Б) Мемет ;

В) Мустафа;

3. Повестте насыл тарихий вакъиалар тасвир этилер?

А) Экинджи джиан дженки;

Б) къардашлыкъ дженки;

В) инкъиляп вакъиалары;

4. Салядин агъа огъулларыны насыл тербиелей эди?

А) эркелей;

Б) ура;

В) къоркъу бильмез йигитлер, хышымлы тербие саиплери оларакъ;

5. Рустемни эр шейден зияде не меракъландыра эди?

А) китап окъув;

Б) йырлар ве оюнлар;

В) ат чапув ве авджылыкъ;

6. Салядин агъа дюльгер зенаатынен берабер даа ненен огъраша эди?

А) къуюмджылыкънен;

Б) багъчаджылыкънен;

В) демирджиликнен;

7. Къардашлыкъ дженки Салядин агъанынъ къорантасына не кетирди?

А) бахт;

Б) фаджиа;

В) зенгинлик;

Оджанынъ екюнлев сёзю. Шамиль Алядин озь эсеринде бир къоранта мисалинде бутюн халкънынъ фаджиасыны ве бахтсызлыкъларыны усталыкънен акс этти. Бойле дженклер саде, чалышкъыр инсанларгъа тек зулумлыкълар ве хорлукълар кетире эди. Агъа-къардашларнынъ эки тарафлама дженклешюви эр бир къорантагъа, эр бир халкъкъа тек фаджиа кетире. Халкънынъ арасында адалет ве бирлик олмакъ керек.

V Эв вазифеси «Не ичюн дюньяда дженклер ола? » суалине озь фикирлерини язып кельмек.

I Иляве

Аталар сёзлери

Аиле башсыз, къой чобансыз олмаз.

Ана-бабагъа урьмет этсенъ, озюнъ урьмет корюрсинъ.

Ана-бабасыны къорчалагъанны,

Алла къорчалар.

II Иляве

Сенкан

1. Мевзу (исим).

2. Мевзуны тасвирлев ( 2 сыфат).

3. Мевзуда иш-арекет ( 3 фииль).

4. Сёз бирикмеси. Джумле.

5. Мевзугъа синоним.

III Иляве

Лугъат

Дюльгер - агъач устасы

Хышымлы тербие - къатты тербие

Таин олды - бельгиленди

Хасиет - чизги, алямет

Къошу - ат чапув

IV Иляве

Фразеологизмлер

Къатты табиатлы

Козь этмек

Терен юкъу

Джаныны бермек

1920-1922 йыллары Русие къардашлыкъ йыллары

Хусусиетлери: Ич бир душман мемлекетке токъунмагъан, уджюм эткен ёкъ.

Байларнен фукъарелерни бири-биринен

Къарама-къаршы турсаттылар.

10