Преподавателю
Начальные классы
Исследовательская работа Торээн суурумнун черлер аттары

Исследовательская работа Торээн суурумнун черлер аттары

Раздел	Начальные классы
Класс	2 класс
Тип	Научные работы
Автор	Борбай-оол Р.О.
Дата	01.02.2016
Формат	docx
Изображения	Есть

Поделитесь с коллегами:

Муниципалдыг бюджеттиг өөредилге албан чери

Y-Шынаа ниити билиг ортумак школазы

Эртем-практиктиг конференция

«Эртем-билигже эге базым»

Эртем-шинчилел ажыл

«Төрээн суурумнуӊ черлер аттары»

Кылган өөреникчи: Күнзекпен Назын,

Y-Шынаа ниити билиг ортумак

школазыныӊ 4-кү клазыныӊ

өөреникичизи.

Удуртукчу башкызы: Борбай-оол Р.О.

Y-Шынаа ниити билиг ортумак

школазыныӊ эге класс башкызы.

Y-Шынаа - 2013

Допчузу Киирилде ……………………………………………………………………………….3 1.Демдек аттары-биле холбашкан черлер аттары……………………………………4 2.Кылыг состери-биле холбашкан черлер аттары …………………………………..5 3.Сан аттары-биле холбашкан черлер аттары……………………………………….6 Туннел………………………………………………………………………………….7 Ажыглаан литература ………………………………………………………………...8 Информантылар данзызы…………………………………………………………….8 Карсырылга……………………………………………………………………………9

Киирилде Черлер аттары бистиӊ амыдыралывыста база бир кол черни ээлеп турар. Оларны шинчилеп, ужур-утказын тайылбырлап, тодарадыры - келир үениӊ салгалынга улуг өөредиг болгаш идиг болур. Оларга дыл эртеминге сонуургалды оттуруп, төрээн чер-чуртунга ынак, аӊаа хумагалыг болурун кижизидер. Y-Шынаа каас-чараш, кайгамчык черлерниӊ бирээзи: ону долгандыр кат-чимистиг арга-арыглар, тайга-сыннар, хову-шыктар, хөй балык-байлаӊныг хем-суглар бүргеп шыпкан. Тывавыстыӊ чоргааралы - Y-Шынаа. Ынчангаш ук дэвискээрде черлер аттарын шинчилеп, бичии чаштарга төрээн черин билип алырынга , улуг дуза болзун дээш теманы шилип алган бис Ажылдыӊ сорулгазы: Y-Шынаада черлер аттарыныӊ даӊзызын тургузар. Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

Чыгдынган черлер аттарын утказын тайылбырлаары;
Черлер аттарын бөлуктээри;

Ажылдыӊ тургузуу: киирилде, үш эге, түӊнел, ажыглаан литература, информантылар даӊзызы база капсырылгадан тургустунган.

Демдек аттары-биле холбашкан черлер аттары

Демдек аттары-биле холбашкан черлер аттары өскелерден аажок ылгалдыг, онзагай. Олар боттарыныӊ турар туружунуӊ аайы-биле, өӊ-чүзүнүн барымдалааны-биле азы чок болза боттарыныӊ тускай шынарларыныӊ аайы-биле адаттынган. Ону дараазында чижектер бадыткап турар. Чараш-Алаак - Y-Шынаа чанында алаак ады. Арга иштинде өлеӊ оъттуг чер боорга, ук черни ынчаар адаан. Шык-Арыг - хемниӊ солагай талазында арыг ады. Хем кыдыы черде турар болгаш чери шык болганын барымдаалап адаан. Шыргай-Арыг - арга ады. Арга-ыяштыӊ сырый унгенин барымдаалап адаан. Кара-Хөл - Y-Шынаада эӊ онзагай чараш черниӊ бирээзи, хөл ады. Аӊаа малчыннар чайын мал-маганын кадарып чайлаар. Хөлдү сүзерге, кара малгажы көдүрлүп, ооӊ өӊү кара апаар. Ынчангаш ону Кара-Хөл деп адаан. Ак-Хая - даг ады. Ук дагнын даштары ак өӊнүг боорга ынчаар адаан. Кара-Бедик - ырактан көөрге, дагныӊ хөрээ карарып көстүр, кара-хүреӊ улуг хаяларлыг боорга, ук дагныӊ адын ынчаар адаан. Улуг-Арт - Кара-Хөлче ажып бар чыдарга, бедик арт кырында оваа бар. Аӊаа бир дугаар барган азы үш чыл иштинде барбаан кижи ооӊ ногаан чараш шивижиин үш катап долгандыр үӊгээр чурумнуг.

Түӊнел: Y-Шынаа суурда чеди демдек аттары-биле холбашкан черлер аттары бар. Олар боттарыныӊ ылгавыр демдектериниӊ аайы-биле онзагай чараш аттарлыг.

Кылыг состери-биле холбашкан черлер аттары

Кылыг состери-биле холбашкан черлер аттары база бир онзагай, шаандан тура бистин тыва чонувус мал ажыл-агыйы-биле сырый холбаалыг чораанындан, кошкун амыдыралдыг турганындан, улустун кылып чораан кылдыныглары-биле, ажылы-биле черлер аттарын адап турганы билдингир. Ону дараазында чижектер долузу-биле бадыткап турар деп эскердивис. Хараар-Даш - аӊчылар оран Таӊдыныӊ аӊ-меӊин ук даштан хараар боорга ынчаар адаан. Унер-Тей - У-Шынаанын сонгу чук талазында тей. Орук-узак чораан улус албан ук тейже унер турган, ынчангаш ону ынчаар адаан. Амгы уеде ол тейни чон дагып, тейлеп чоруур. Орустаар-Чайлаг - чайлаг ады. Шаанда Танды кожуундан бир орус ог-буле улус кылаштажып чорааш, Кара-Холдун эзим кыдыы черге турумчуп чурттай берген турган. Ынчангаш ук черни ынчаар адаан. Хой-Кадарар - У-Шынаанын кедээр талада мал-маган кадарар шол ады. Кодурер-Даш - Кара-Холче ажар орук кыдыында тей ады. Ол тейде улуг даш бар. Эрткен-душкен кижилер албан ол даштарны шимчеткеш чоруур. Сан-Салыр - Кара-Бедиктин хун унер чугунде даг ады. Шаанда ол чоокка чурттап турган аалдар санын салырда ук дагнын кырынга салып чораанннар. Ынчангаш ук дагнын адын ынчаар адаан.

Туннел: У-Шынаа суурда алды кылыг состери-биле холбашкан черлер аттары бар.

Сан аттары-биле холбашкан черлер аттары.

Сан аттары-биле холбашкан хой эвес черлер аттарын тодараткан бис. Оларга дараазында черлер аттары хамааржыр: Уш-Орук-Белдири - орук ады. Кара-Холче ажып бар чыдарга, уш ангы чарылган оруктарнын белдирин ынчаар адаан. Уш-Терек - У-Шынаанын сонгу чук талазында хемден агып баткан дамырак сугнун чанында уш терек бар. Ынчангаш ук черни ынчаар адаан. Чангыс-Тал - суур бажында шык чер ады. Ук черде чангыс тал унгенин барымдаалап адаан. Уш-Холчук - Кара-Холде тей бар. Ында уш каът холчуктер бар. Ынчангаш ону ынчаар адаан.

Туннел: Саннар аттары-биле холбап адаан черлер аттары чангыс, уш деп сан аттарынын дузазы-биле тургустунган. Уш деп санны чон шаандан бээр ыдыктыг дижип чорааннар. Бис бодаарывыска, ол чанчыл черлер аттарынын тыптырынга салдарлыг болуп турар. Туннеп чугаалаарга, саннар аттары-биле холбап адаан дорт чер ады тодарадып тыпкан бис.

Туннел Ниитизи-биле, У-Шынаанын девискээринден он чеди черлер аттарын чыып, оларнын утказын тайылбырлап тодараткан бис. Оларнын утказынын аайы-биле уш ангы болукке хуваап кордувус. Тодараттынган черлернин аразынлдан демдек аттары-биле болгаш кылыг состери-биле холбашакан черлер аттары хой, а сан аттары-биле холбашкан черлер аттары хой эвес таваржып чоруурун тодараттывыс.

Ажыглаан литература

Арапчор А. Чер ады ыдыктыг // Шын, 1991.декабрь 11-23.
Доржу Ч.М. Тыва улустун хуу аттарынын тоогузу. - Кызыл, 2004. - 160 с.
Ондар Б.К. Топонимия Тувы // Башкы. - 2001. №4. - С.72-74
Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы. - Кызыл, 2007. 550 с.
Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. - Новосибирск: Наука, 2004. Т. III: К, Л. - 387 с.

Информантылар данзызы:

Араваа Виктор Андреевич, 1956, Хол-Оожу суурнун чурттакчызы, малчын.
Багай-оол Виктор Ужар-оолович, 1958, , Хол-Оожу суурнун чурттакчызы, малчын.
Деликей Орус-оол Ойдуп-оолович, 1956, Хол-Оожу суурнун чурттакчызы, малчын.
Кунзекпен Сурун-оол Мижит-оолович, 1952, Хол-Оожу суурнун чурттакчызы, малчын.
Самдар-оол Сезеней Ойдупович, 1943, Хол-Оожу суурнун чурттакчызы, пенсионер.
Чурукпан Хая-Маадыр Маадыр-оолович, 1964, Хол-Оожу суурнун чурттакчызы, хуу сайгарлыкчы.

Капсырылга №1

Чурук 1

Исследовательская работа Торээн суурумнун черлер аттары