Рабочая программа и КТП по КНРСЯ

Быһаарыы сурук «Саха сирин норуоттарын культурата» диэн предмети 1-4 кылааска үөрэтии программата оскуолаҕа Саха сирин норуоттарын культуратын уопсай орто үөрэхтээһин госстандартыгар тирэҕирэн оңоһуллубут. Учебник оңорорго ыйык буолар программаҕа үөрэтии стандартын ис хоһооно чопчуланар, үөрэх чааһа үллэриллэр, сүрүн ирдэбиллэри быһаарыллар. Программа 3 чаастан: базиснай үөрэх былааныгар үөрэтиллэр предмет миэстэтин, характеристикатын арыйар, предмети үөрэтии сыалын уонна сүрүн ис хоһоонун хайысхаларын арыйар быһаарыы суруктан, быһа холоон тыырыллыбыт үөрэх чаастардаах сүрүннээн үөрэтии ис хоһоонуттан уонна начальнай оскуоланы бүтэрээччилэр билиилэрин, сатабылларын ирдэбиллэриттэн, хонтуруол көрүңнэриттэн - турар. Саха оскуолатыгар Саха сирин норуоттарын культуратын үөрэтэр предмет быһыытынан оҕоҕо бэйэтин норуотун духовнай. Материальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыспат чааһын курдук ылынарыгар көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны үөрэтэргэ, харыстыырга интэриэһи сайыннарар. Начальнай оскуолаҕа бу үөрэх предметэ төрөөбүт тылынан суруллубут учебниктарынан, көрдөрөр тэриллэринэн хааччыллар. Онон Саха сирин норуоттарын культуратын 1-4 кылааска үөрэтии предметэ үөрэхтээһин систематыгар ураты суолталанар,атын предметтэеи кытта быһаччы ситимнэһэр. «Саха сиирн норуоттарын культурата» предмет Саха сирин норуоттарын: сахалар, нууччалар, эбээннэр. Эбэңкилэр, юкагирдар, долганнар, чукчалар уо.д.а. - тустарынан үөрэнээччилэргэ киэң өйдөбүлү, билиини уонна араас сатабыллары биэрэр. Гуманитарнай уонна эстетическэй цикллээх предметтэри, физическэй бэлэмнэнии уонна «Технология» уруоктарын кытта сибээстээхтик үөрэтиллэр. Программа алын сүһүөх оскуолаҕа бэйэтин норуотун культуратын билэр уонна атын норуоттар культураларын убаастыыр личноһы иитэн таһаарарга көмөлөһөр, төрөөбүт тылы уонна культураны сайыннарар, харыстыыр ирдэбили үөскэтэр. Сүрүн хайысхаларынан төрөөбүт культура уонна тулалыыр эйгэ өйдөбүллэрэ - саха начальнай оскуолаларын үөрэхтээһин госстандартын компоненнара буолаллар. Бу компоненнар хотугу дойду норуотун олоҕун-дьаһаҕын, дьарыгын, абыычайын, үгэһин, ону тэңэ айылҕа. кыыл-сүөл, тулалыыр эйгэ тустарынан бастакы билиини-көрүүнү киллэрэллэр. Саха оскуолатын начальнай кылаастарыгар Саха сирин норуоттарын культуратын үөрэтии сыала уонна соруктара: - төрөөбүт тылы уонна Саха сирин норуоттарын культуратын сайыннарар уонна иңэринэр ирдэбили үөскэтии; - бэйэтин норуотун культуратын билэр уонна атын норуот культуратын убаастыыр личноһы иитии; - бэйэ норуотун духовнай уонна мматериальнай культуратын аан дойду культуратын арахсыбат чааһын курдук ылыныыны иңэрии; - бэйэ норуотун культуратын олоҕун-дьаһаҕын, итэҕэлин, духовнай баайын билэргэ, өйдүүргэ, ис сүрэхтэн ылыныыга, таптыырга, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолууга иитии. Саха оскуолатыгар норуот культуратын үөрэтии маннык принциптэргэ олоҕурар: олоҕу кытары сибээс, культуралар алтыһыылара, саңарар хайысхалаах үөрэтии, өйдөөн үөрэтии. Республика орто уопсай үөрэҕин базиснай былааныгар 1-4 кылаастарга «Саха сирин норуоттарын культурата» предмет нэдиэлэҕэ 1 чаас үөрэтиллэр (уопсайа 34 чаас). Үөрэтии кэмигэр үөрэнээччи араас норуоттар культураларын көстүүлэрин кэтээн көрөр, иңэринэр, кэпсэтиигэ көхтөөхтүк кыттар, этиллибити ырытар, алтыһан үөрэнэр буолуохтаах. Оҕолор бэйэлэрэ толкуйдаан быһаара, атын оҕо саңатын истэ, ырыта, айыллыбыт быһыыны-майгыныоонньоон көрдөрө, бэйэлэрин дьарыктарын былаанныы, бииргэ үлэлии үөрэнэллэр. Түмүк ситиһии сүрүн ирдэбиллэрэр: хас биирдии үөрэнээччи ылыахтаах/ өйдүөхтээх - хайаан да иңэриниэхтээх билиитин-көрүүтүн; баһылыахтаах - чопчу сатабыллары уонна дьоҕурдары; күннээҕи олоҕор туһаныахтаах - иңэриммит билиитин-көрүүтүн уонна сатабылларын. «Өбүгэ үгэһэ» үһүс кылааска үөрэнэр кинигэ автордара Е,И,Винокурова, У,Г. Егорова, Дьокуускай, «Бичик», 2009.

Үѳрэх биридимиэтин үѳрэтии түмүктэрэ

Ытык ѳйдѳбүллэри иҥэрии түмүгэ Тус суолталаах дьайыы: Ытык ѳйдѳбүллэри билинии:

• саха тѳрүт үгэстэрин, ытык ѳйдѳбүллэрин ылыныы, олохсутуу;
• үгэс буолбут тѳрүт култуураны норуот айымньытын түмүгүн уонна айылҕаны кытта бииргэ алтыhан олоруу курдук ылыныы;
• ѳрѳспүүбүлүкэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыhыаны култууралар алтыhыыларын сайдыытын сүрүн усулуобуйатын уонна утарсыылары быhаарар тѳрүтүн курдук ылыныы;
• ахсааныттан, олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
• норуоттар култууралара эгэлгэ араастааҕын уопсастыба култууратын байытыы тѳрдүн курдук ылыныы;
• элбэх култууралар алтыhар эйгэлэрэ, бодоруhуулара, култууралар диалогтара - лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.

• бэйэ норуотун үгэhин күннээҕи олоххо уонна анал этнокултуурунай тэрээhиннэргэ (ыhыах, сиэр-туом у од.а.) тутуhуу;
• бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражданинын быhыытынан билинии;
• бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтооҕунабын диэн билиhиннэрии;
• бэйэҕэ, тулалыыр дьоҥҥо-сэргэҕэ, айылҕа эйгэтигэр убаастабылы иитии.

Үѳрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ Бэйэни салайынар-дьаhанар сатабыллар:

• культуроведческай матырыйаалга олоҕуран сыалы-соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
• сиэри-туому, үгэhи толорууга тахсар алҕаhы кѳннѳрѳр;
• культуроведческай билиини, сатабылы, үѳрүйэҕи сѳпкѳ сыаналыыр;
• кэлэктиибинэн этнокултуурунай үлэҕэ кыттыhар (норуот бырааhынньыктарыгар уо.д.а.);
• араас этнокултуура усулуобуйатыгар тѳрүт үгэhи тутуhар уонна бэйэни сатаан салайынар;
• пааранан, бѳлѳҕүнэн,хамаанданан уо.д.а. бииргэ алтыhан үлэлиир;
• Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруhар майгыларын-сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыhыы усулуобуйатыгар учуоттуур;
• тас кѳрүҥнэринэн, тылларынан, үгэстэринэн, итэҕэллэринэн уратылаhар дьону кытта ѳйдѳhѳргѳ уонна алтыhарга бэлэмнээх буолар;
• бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыhыыга Саха сирин, Россия таhымыгар сатаан кѳрдѳрѳр.

Тустаах үѳрэх биридимиэтин үѳрэтии түмүгэ

• анал ѳйдѳбүллэр нѳҥүѳ бэйэни саха быhыытынан билиhиннэрэр сатабылы олохсутуу;
• фольклор кѳрүҥнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, тѳрүт үгэhин, сиэрин-туомун күннээҕи олоххо уонна күн-дьыл эргииринэн тутуhар сиэрин-туомун нѳҥүѳ ѳрѳспүүбүлүкэ култуураҕа, тылга уратылаhар үгүс ѳрүттээх олоҕун туhунан бастакы билсиhиитин олохсутуу;
• ѳрѳспүүбүлүкэ уонна Россия норуоттарын култууратын туhунан билиини-кѳрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туhана үѳрэнии (үѳрэх, уус-уран, наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
• тобуллаҕас ѳйү сайыннарар үѳрүйэхтэр:

Программа ис тутула

Саха Республиката

• Мин Республикам нэһилиэнньэтэ.

• Саха сирин улуустара, куораттара, бөһүөлэктэрэ, өрүстэрэ, күөллэрэр. Ийэ дойду туһунан ырыалар уонна хоһооннор.

• Саха сирин туһунан номохтор, үһүйээннэр, сэһэннэр, остуоруйалар.

• Республикам сарсыңңыта.

• Республикабыт сиртэн хостонор баайа, күндү түүлээҕэ, бултанар булда. Айылҕа кэрэ миэстэлэрэ: дэхси сирдэр, үрдүк сирдэр.
• Ытык харамайдар. Кыһыл кинигэҕэ кииирбит харамайдар, үүнээйилэр. Заповедниктар.
• Сахам сирин өрүстэрин, күөллэрин, үрэхтэрин хамсыыр харамайдара.
• Муора кыыллара, көтөрдөрө, балыктара. Кыһыл кинигэҕэ киирбит харамайдар.
• Айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы. Айылҕаны туойуу, хоһуйуу. Айылҕа уонна дьыл кэмин туһунан уус-уран айымньылар. Экскурсия.

• Аҕа, ийэ ууһунан биһиги удьуордарбыт. Биһиги ааппыт-суолбут.
• Төрүт удьуордар силистэрэ. Удьуордар силистэрин оңоруу. Дьиэ кэргэн туһунан норуот уус-уран айымньыта.
• Дьиэ кэргэн үгэһэ, бырааһынньыктара. Кырдьаҕастары ытыктааһын. Дьиэ кэргэн үтүө холобурдара. Үтүө үгэстэри утумнааһын.

• Саха сиригэр олорор омуктар үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктарын көрүңнэрэ: бултааһын, балыктааһын, таба, сылгы, ынах иитиитэ.
• Алмааһы, көмүһү, чоҕу, гаһы хостооһун, бурдук, оҕуруот аһын үүннэрии.
• Үөрэх, наука, культура, искусство сайдыыта. Норуоттар биллиилээх дьонноро.

• Сир аһа, тэллэй, от-мас, сибэкки арааһа.
• Киһи сиир үүнээйилэрэ.
• Мин аан маңнай астаабыт аһым. Отонтон мин маңнайгы бүлүүдэм.

• Таңаска киэргэл-симэх. Таңаһы-сабы ойуулуурга аналлаах оһуордар.
• Норуот маастардарын билсиһии, көрсүһүү. Таңаска сыһыаннаах норуот уус-уран айымньылара.

• Айылҕа матырыйаалыттан оонньуурдар. Норуот таптыыр оонньуурдарын оңоруу.
• Үгэс буолбут норуот оонньуулара уонна оонньуурдара, кинилэр ааттара. Уол уонна кыыс оонньуурдара.
• Оонньуурдар тустарынан норуот уус-уран айымньылара.

• Биһик ырыалара, оҕоҕо аналлаах көрдөөх ырыалар.
• Норуотум биллиилээх ырыаһыттара.
• Оҕо ырыанан уус-уран айымньылара.

• Саха сирин омуктарын тылынан уус-уран айымньылара: өс хоһоонноро, таабырыннар, чабырҕахтар. Тыл номохторо.
• Саха тылынан уус-уран айымньыта: олоңхо.
• Олоңхо сирэ-дойдута.

Тематическай былаан

№

Күнэ

Тиэмэ

Былаан-

наммыт

Буол-

бут.

Саха Республиката

1.

08.09

08.09

Мин Республикам нэһилиэнньэтэ.

2.

15.09

15.09 Саха сирин улуустара, куораттара, бөһүөлэктэрэ, өрүстэрэ, күөллэрэ. Ийэ дойду туһунан ырыалар уонна хоһооннор.

3.

22.09

22.09

Саха сирин туһунан номохтор, үһүйээннэр, сэһэннэр, остуоруйалар.

4.

29.09

Республикам сарсыңңыта.

Айылҕа - дойдубут баайа

5.

06.10

Республикабыт сиртэн хостонор баайа, күндү түүлээҕэ, бултанар булда. Айылҕа кэрэ миэстэлэрэ: дэхси сирдэр, үрдүк сирдэр.

6.

13.10

Ытык харамайдар. Кыһыл кинигэҕэ кииирбит харамайдар, үүнээйилэр. Заповедниктар.

7.

20.10

Сахам сирин өрүстэрин, күөллэрин, үрэхтэрин хамсыыр харамайдара.

8.

27.10

Муора кыыллара, көтөрдөрө, балыктара. Кыһыл кинигэҕэ киирбит харамайдар.

9.

10.11

Айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы. Айылҕаны туойуу, хоһуйуу. Айылҕа уонна дьыл кэмин туһунан уус-уран айымньылар. Экскурсия.

Биһиги удьуордарбыт

10.

17.11

Аҕа, ийэ ууһунан биһиги удьуордарбыт. Биһиги ааппыт-суолбут.

11.

24.11

Төрүт удьуордар силистэрэ. Удьуордар силистэрин оңоруу. Дьиэ кэргэн туһунан норуот уус-уран айымньыта.

12.

01.12

Дьиэ кэргэн үгэһэ, бырааһынньыктара. Кырдьаҕастары ытыктааһын. Дьиэ кэргэн үтүө холобурдара. Үтүө үгэстэри утумнааһын.

Саха сиригэр олорор омууктар үгэс буолбут дьарыктара

13.

08.12

Саха сиригэр олорор омуктар үгэс буолбут дьарыктара. Саха сирин норуоттарын сүрүн дьарыктарын көрүңнэрэ: бултааһын, балыктааһын, таба, сылгы, ынах иитиитэ.

14.

15.12

Алмааһы, көмүһү, чоҕу, гаһы хостооһун, бурдук, оҕуруот аһын үүннэрии.

15.

22.12

Үөрэх, наука, культура, искусство сайдыыта. Норуоттар биллиилээх дьонноро.

Аһылык

16.

12.01

Сир аһа, тэллэй, от-мас, сибэкки арааһа.

17.

19.01

Киһи сиир үүнээйилэрэ.

18.

26.01

Мин аан маңнай астаабыт аһым. Отонтон мин маңнайгы бүлүүдэм.

Норуотум таңаһын оһуора-бичигэ

19.

02.02

Таңаска киэргэл-симэх. Таңаһы-сабы ойуулуурга аналлаах оһуордар.

20.

09.02

Норуот маастардарын билсиһии, көрсүһүү. Таңаска сыһыаннаах норуот уус-уран айымньылара.

Өбүгэбит оонньуурдара

21.

16.02

Айылҕа матырыйаалыттан оонньуурдар. Норуот таптыыр оонньуурдарын оңоруу.

22.

23.02

Үгэс буолбут норуот оонньуулара уонна оонньуурдара, кинилэр ааттара. Уол уонна кыыс оонньуурдара.

23.

02.03

Оонньуурдар тустарынан норуот уус-уран айымньылара.

Национальнай инструменнар

24.

09.03

Национальнай инструменнар

25.

16.03

Национальнай инструменнар

Ырыа-тойук культурата

26.

23.03

Биһик ырыалара, оҕоҕо аналлаах көрдөөх ырыалар.

27.

06.04

Норуотум биллиилээх ырыаһыттара.

28.

13.04

Оҕо ырыанан уус-уран айымньылара.

Норуот тылынан уус-уран айымньылара

29.

20.04

Саха сирин омуктарын тылынан уус-уран айымньылара: өс хоһоонноро, таабырыннар, чабырҕахтар. Тыл номохторо.

30.

27.04

Саха тылынан уус-уран айымньыта: олоңхо.

31.

04.05

Саха тылынан уус-уран айымньыта: олоңхо.

32.

11.05

Олоңхо сирэ-дойдута.

33.

18.05

Олоңхо сирэ-дойдута.

34.

25.05

Түмүктүүр уруок. Бырайыактыыр үлэ.