Оқу-тәрбие үрдісіне қазақ этнопедагогикасын қолданудың маңыздылығы

Оқу-тәрбие үрдісінде қазақ этнопедагогикасын қолданудың маңыздылығы

Тәрбие басы-тіл, сондықтан балабақшада қазақ тілін үйрету оқу-тәрбие жүйесінің барлық саласын қамтиды.Сәбилік кезден бастап-ақ саналы тәрбие ретінде қазақ тілін үйренуге тәрбиелеудің түп негізі балабақшада қалыптасады.

Еліміздің ертеңі болашағы -бүгінгі өсіп келе жатқан ұрпақ.Бүгінгі ұрпақты жоғары мәдениеттілік пен имандылыққа тәрбиелеу, баланың бойына рухани-адамгершілік қасиеттерді ерте жастан сіңіру болып табылады.Балалардың бойында ұлттық сананы оятып, тәрбиенің негізін қайта құру бүгінгі күннің басты міндеті.Мектеп жасына дейінгі балалар түсінгенін, қабылдағанын, естігенін, көргенін, қиялын, ойын тіл арқылы жеткізеді.Сондықтан бала тілі өз ана тілінде дамуы үшін ұлттық санасын оята отырып, қазақ халқының салт-дәстүрлерінің озығымен тәрбиелену керек.Ұлттық тәрбие-ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін асыл қазынамыз. Мен ұлттық дәстүрлердің ең қажеттілерін, бала жасына лайықтыларын саралап, оның тәрбиелік сипатын тереңдетуге тырысамын.Қазақ халқы өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеген.Балабақшада этнопедагогикалық тәрбие берудің маңызы зор.Этнопедагогика- жалпы педагогиканың бір саласы.
Этнопедагогиканы халық педагогикасы деп атайды. Этнопедагогикалық тәрбие беру мақсатында көрнекіліктер ретінде киіз үй, үй жиһаздар, ұлттық оюлар, ұлттық киімдер, зергерлік бұйымдарды пайдаланамын.Ұлттық этнопедагогиканы пайдалану арқылы балаларды адамгершілік, имандылық, қайырымдылық, мейірімділік, әдептілік, кішіпейілділік, қасиеттерге тәрбиелеу, инабатты, ізгілік қасиеттерді бойына сіңірген, өз халқын сүйетін азамат етіп тәрбиелеу.Жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, ана тілін, салт-дәстүрін рухани-мұраларды қастерлеуге баулимын.Мен ұлттық дәстүрлердің ең қажеттілерін , бала жасына лайықтыларын саралап, оның тәрбиелік сипатын тереңдетуге тырысамын.

Қазақ этнопедагогикасы балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде бес бағытта қарастырылып, қолдануға болады. Олар қазақ балалар фольклоры, салт-дәстүрлер, ұлттық өнер, ұлттық ойындар, этноэкология.Қазақ этнопедагогикасының бір бөлігін балалар фольклоры құрайды.Қазақ балалар фольклоры мектеп жасына дейінгі балалардың ой-өрісін дамытуға, тілін жетілдіруге, дүниетанымын қалыптастыруға тікелей әсер етеді.Қазақ этнопедагогикасының тәрбие бастауы-бесік жыры.Қазақ этнопедагогикасының тәрбиені бесік жырынан бастайды.

Балаларға бесік жырын үйретуде ең біріншісі қуыршақты бесікке бөлеп көрсетіледі.Сол бесіктегі баланы тербетіп отырып бесік жырын айтады.

Бесік жырларының түрлері көп.Соның бірі:

Әлди,әлди,ақ бөпем,

Ақ бесікке жат бөпем.

Жылама, бөпем, жылама.

Жілік шағып берейін

Байқұтанның құйрығын

Жіпке тағып берейін.- деген түрлері халық арасында кең таралған.

Жылаған баланы тыныштандырып, көңілін басқа жаққа аудару мақсатында уату-алдарқату өлеңдері айтылады. Жылаған баланы уату үшін мынандай өлеңдер айтылады. Ол өлеңді сәбилерге бесіктегі қуыршақты тербетіп отырып айтуға болады. Мысалы:

Ой, жаным ,ой жаным

Мойнымдағы маржаным.

Садақа салған мал жаным,

Жас алыпсың көзіңе,

Не болады екен өзіңе?- деген тәрізді өлеңдермен жұбатады.

Қазақ этнопедагогикасында тағы бір тәрбие құралы-ертегілер.Ертегілердегі кейіпкерлер арқылы халық ерлікті, шыншылдықты, сүйіспеншілікті, дәріптеп, мейірімділік қасиеттерге баулиды, өтірік, жалқаулық, қулық сияқты адам бойындағы кемшіліктерді сынайды. Қазақ ертегілерінің басты кейіпкерлері ретінде халықтың сүйікті жануарлары түйе, қой, ешкі, жылқы жиі кездеседі. Ертегілер төрт топқа бөлінеді: хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілері, тұрмыс-салт ертегілері, және аңыз-әңгімелер. Мен сабақтан тыс «Ертегілер елінде» үйірмесін ұйымдастырамын. Кіші топ, ортаңғы топтың балалрына ертегілерді сахналап көрсетемін. Мысалы. «Алдар Көсе мен бай, «Жыл басына таласқан жануарлар», «Ақылды лақ»,

«Төрт дос»

Айтыс-қазақтың ауыз әдебиетінде ертеден келе жатқан көркем шығарма.

Балалар айтысы диалогқа негізделіп құрылған өлең-ойындардың ішінде салмақты орын алатын өзгеше жанрлардың бір түрі.Балалар айтысы күлкі , жеңіл, әзіл аралас болып келеді.Соның бірі ұл бала мен қыз бала айтысы.

Мерекелік «Наурызым-асыл айым» атты ертеңгілікте ұлттық өнер айтысты ұйымдастырдым.Қыз бала мен ұл бала арсындағы қысқаша айтыс:

Қыз:Айналайын халқым-ай

Құтты болсын салтың-ай

Шықтық біздер жырлауға

Қазағымның салтын-ай

Ұл:Айналайын халқым-ай,

Болсын жүзің жарқын-ай

Ата салтын сақта деп

Ұран етем жалықпай.

Бірге: Жырдың басы-Наурыз,

Жылдың басы-Наурыз

Наурызға арналсын

Бүгінгі жыр мен әніміз.

Осындай жеңіл өлең ұйқастарын баларға айтқызып, айтыстыра отырып, ұлттық салт-дәстүрді жалғастырып отыру балаға жастайынан берілер тәрбиенің бірі.Мектеп жасына дейінгі балалрдың өміріндегі осындай ұлттық педагогиканы үнемі қолдану тәрбие жағынан маңызы өте зор.

Қазақ балалр фольклорындағы санамақтар да балалар ойындарын бастауда маңызды рөл атқарады.Санға байланысты санамақтар көп кездеседі.Мысалы:

Бір дегенім-бөрік

Екі дегенім-етік

Үш дегенім- үкі

Төрт дегенім- төсек

Бес дегенім-бесік.

Қазақ балалрын сөзбен аңдысып, жеңіл күлкі туғызатын әзіл оспақтар көптеп кездесіп тұрады. Соның бірі тәжікелесулер. Тәжікелесулер жасанды диалогқа негізделген тәжікелесулер табиғи диалогқа негізделген тәжікелесулер, тәжіке-сауалдар, тәжіке-жұмбақтар, тәжіке- тұзақтар деп бөлінеді.Жасанды диалогқа негізделген тәжікелесулерде балалар арнайы ойын ретінде кезектесіп айтады.Мысалы:

Шапан-деші!

Шапан!

Мыстан кемпір сенің апаң!

Табиғи диалогқа негізделген тәжікелесулер балалар арасындағы әңгімеде, қарым-қатынас кезінде кездейсоқ айтылады.Мысалы:

Немене?

Тегене, төмен қарай дөңгеле.

Тәжікелесу арқылы балалар әзіл мен ойынды түсіне білумен қатар қоршаған ортадағы заттар жөнінде білімдерді де жетіле түседі.

Топтағы өткізілетін күнделікті ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде сергіту сәттерінде бейне таспалардағы ұлттық билер «Қара жорға», «Қамажай», «Бозінген» билерін пайдаланамын.

Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының бірі-ұлттық ойындар. Ол қазақ этнопедагогикасының құрамды бір бөлігіне жатады. Мен ұлттық ойындарды үнемі сабақта, ойын-сауықтарда, ертеңгіліктерде насихаттап ойнатып отырамын. Ұлттық ойындар: «Арқан тарту», «Үй артында қол ағаш», «Көкпар», «Орамал тастамақ балалардың бойында батылдық, ептілік, ұйымшылдық, жауапкершілік, тәрізді жақсы қасиеттерді дамытады. Этнопедагогиканың маңыздылығы балаларды сәбилер тобынан бастап өз - өзін ұстай білуге мәдениетіне, туыстық, достық, жолдастық қарым - қатынастарға, табиғатты, қоршаған ортаны сақтау, адамгершілікке, әдептілікке, әдемілікке тәрбиелеуде, олардың ой-өрісін, санасын, мінез - құлқын қалыптастыруға тиімді әсер етеді. Балалардың салт - дәстүрлерді тереңірек үйренуіне, өз еліне, халқына деген сүйіспеншілік сезімдерінің оянуына, қазақ халқының ертегі, аңыздарына деген қызығушылықтарының артып, сахналық қойылымдарға қатысуына жол ашады.

Мектеп жасына дейінгі балалрдың өміріндегі ұлттық этнопедагогиканы оқу- тәрбие үрдісінде қолдану тәрбиелік жағынан маңызы өте зор.Этнопедагогика негіздері арқылы балалрдың сөйлеуге қызығушылықтары артады, сөздік қорлары, тіл байлықтары молаяды,тіл үйренуге қызығушылықтары артады, балаларды қайырымдылыққа, адамгершілікке , имандылыққа , инабатылыққа тәрбиелеуге қолданамын.