Диктанты по родному языку 4 класс

4 дугаар класс

3-КҮ КЛАССКА ЧЫЛ ДУРГУЗУНДА ӨӨРЕНГЕН СЛОВАРЬ СӨСТЕРИН КАТАПТААРЫНГА ДОМАКТАР.

1. Арганың эмчизи

Аксында кускун хаайлыг.

Амданныг чемижи

Алдан каът тогланчылыг. (Торга).

2. Дүъш келген. Дүштеки чем белен. 3.Тудугжу Тумат чемненип олур. Чем соонда үжен хире минута дыштаныр. Ажылчын идик-хевин кеткеш, тудугже базыптар. 4. Мен угбам-биле лагерьге чайладым. Лагерьни ажылчыннар туткан. Лагерьниң ажыттынар хүнүнде ада-иелер база келген. 5. Авазы Серёжаны эртези кончуг оттурупкан. Серёжа бажың ээлеп чыдып калган. Авазы, ачазы кызыл-тазын ажаап чорупкан. Ол бажың иштин чуп, чечектерин суггарып каан. 6. Авам хөй уруглар азырап өстурген. Ол - Маадыр ие. Ол боду уруглар садында ажылдап турар. Амыдыралывыс кончуг эки. Ындыг аас-кежиктиг амыдырал чүгле бистиң чуртувуста. 7. Огородувуста янзы-бүрү ногаа тараан бис. Огурецти май айда тараан. Ону чай айы үнгүжеге чедир чылыглаан бис. Согуна апрель айда-ла үнүп келген. Ол соокту тоовас. Редиска, морковьту тараан соонда, каш-ла хонгаш үнүп кээр болду. Помидорну чай эгезинде олурттувус. 8. Чеди хонуктуң хүннери четче хувааттынган.

АЖЫК ЭВЕС ҮННЕРНИҢ ҮЖҮКТЕРИНИН ДАКПЫРЛАП БИЖИИРИ. СӨС ЭГЕЗИНГЕ КҮШТҮГ БОЛГАШ КОШКАК АЖЫК ЭВЕС ҮННЕРНИҢ ҮЖҮКТЕРИН ШЫН БИЖИИРИ.

Диктантылар. Диктант бүрүзүн бижидери үш чадалыг:

1. Диктантының сөзун башкы номчуур.
2. Аас-биле сайгарылга кылыр.
3. Диктантыны бижээн соонда, уруглар кылыр негелделерни боттары күүседир.

АЧАМ ЧАГЫЫ.

Чайын бистиң малывыс дыка семириир. Ачам мынчап хөөрээр кижи: «Малды эки семиртип алырга, чудавас-даа, аарывас-даа. Баштай малың тоттур, ооң соонда бодуң чемнен. Тодуг кижиге өске кижилер, мал-маган-даа тодуг ышкаш сагындырар. Кыш көөр малды чыттырбас, оъттазын. Одарга чорааш, бодунуң тавы-биле дыштанып, чамдыызы дүрген, а өскези оожум оъттап тодар болгай».

Терең оъттуг каътта ачам малын кадарып чор. (60 сөс.)

Сайгарылга:

1. Мээң ачам кандыг кадарчы-дыр? Угаап бодааш чугаалаар.

2. Кышка эки белеткенмес болза, малывысты шуптузун-даа ышкыныптар бис.

Кылыр негелдези:

1. Дакпырлаан ажык эвес үннерниң үжүктериниң адаан дорт шыйыг-биле шыяр.

2.Сөс эгезинде кирген күштүг адаттынар т деп үннүң үжүүн чаңгыс дорт, кошкак д-ны дыйлагар шыйыг-биле көргүзер. Ол сөстерни шын номчуур.

ДОМАК ДУГАЙЫНДА КАТАПТААР.

КАЙГАМЧЫК САД.

(Тоожуушкун) Бистиң чуртувуста кайгамчык сад бар. Ол кайгамчык садта чодураа сывында вишнялар өзуп турар. Яблоко сывында грушалар өзуп турар. Ол хуулгаазын ыяштарны орус эртемден Мичурин өстурген. Бистиң дуржулгалыг садчыларывыс Мичуринден өөренип алган. Олар ам улуг эртемденниң ажыл-херээн уламчылаан. Чуртувустуң бүгү булуңнарында чимистиг садтар өзуп турар.Чайын болгаш күзүн кат-чимистиң хөй дүжүдүн ажаап ап турар. (57 сөс.)
Сайгарылга: 1 .Чүге кайгамчык сад дээнил? 2. Чүнүң дугайында тоожуп турарыл? 3. Кайгамчык ыяштарны кым өстүрерил? 4. Эртемденниң ажыл-херээн кымнар уламчылааныл?
Кылыр негелдези:

1. 1,2,3 дугаар домактарның чугула кежигүннерин тыпкаш, айтырыгларын кырынга бижээш, адаан шыяр.
2. Садчылар деп сөстүң тургузуун сайгаргаш, чогуур шыйыглар-биле көргүзер.

КАЖАР ДИЛГИ.

(Тоол.)

Ашак кышкы оруктап арга ишти-биле чоруп орган. Дилги шанакта балык барын билип каан. Ол балыкты чиксээш, өлүг болуп мегеленип чыдып алган.

Ашак дилгини көруп кааш, дыка-ла амыраан. Олчазын шанакта балыының кырынга салып алган. Ашак аъдын четкеш, хая-даа көрүнмейн чоруп олурган.

Чанып келген. Шанакта балык-даа, дилги-даа чок болган. Дилгиниң мегелээнин ам-на билген. (55 сөс.)

Сайгарылга:

1.Дилги чүге мегелени бергенил?

2.Ашак чүге хая-даа көрүнмейн чоруп органыл?

3. Чанып келгеш, чүнү билип кааныл?

4. «Серемчиде хорамча чок» - чагыг, сургаал кылыр.

Кылыр негелдези:

1.«Шанакта балык-даа, дилги-даа чок болган» деп домакты кежигүннерге сайгарар.

2. Дефистеп бижиир артынчыларны сактып бижиир.

3. Мегелээнин деп сөстүң тургузуун сайгаргаш, шыйыглар-биле көргүзер.

4. Хая, мегелээнин деп сөстерниң үн, үжүк сайгарылгазын кылыр.

НАРЫН СӨСТЕРНИ ШЫН БИЖИИРИ.

Тоожуушкунну катаптаар.

ТУРИСТЕР. Школаның туристери Улуг-Хемни, Чаа-Хөлдү, Чөөн-Хемчикти, Барыын-Хемчикти, Бай-Тайганы таварып чораан. Улуг-Хемниң унунда Шагаан-Арыг хоорайның чаа тудуун көрген. Туристер чиңге-тараа, арбай, кызыл-тас үнген ховуларны чадаг эрткен. Тараа ховузунда куу-сарыг өргелерни хөйну көрген. Адар-Төште малчыннарга концерт көргүскен. Кызыл-Мажалыктан ырак эвесте Арыгда-Тей деп тей бар. Ооң кырындан Барыын-Хемчиктиң тараа ховуларын магадап көрген. (62 сөс.)
Сайгарылга: 1.Бо тоожуушкунда туристер кайы кожууннарга чораан-дыр? 2. Туристер Шагаан-Арыгдан база тараа ховузундан чүнү көргенил? 3. Олар кымнарга концерт көргүскенил? 4. Арыгда-Тей деп тей кырындан чүнү сонуургап көргенил? Кылыр негелдези: 1.Дефистеп бижиир кожууннарның хуу аттарының адаан шыяр. Шын номчуур. 2. Ниити нарын сөстерни дыйлашкак шыйыг-биле шыяр.

ТЫВАНЫҢ БАЙЛАА. Тываның үнген үнүжүнүң, оът-сигениниң, аң-меңиниң элбээн магадап ханмас! Кокпа оруктап чортуп ор мен. Чадаң сыптарда инек-караалар, кызыл-каттар, дозургай кара кызыл чайт. Олар салбааның чөкпүрүнден сыптары эгли бергилээн тургулаар. А пөштер бажында тоорукту чеже дээр! Ана мизиргей көк чуве. Черде чаттылдыр үнген киш-кулаа, көк-кат мырыңай бут базар чер чок. Мындыг байлак оран-дыр. (58 сөс.)
Сайгарылга: 1.Тыва чүнүң-биле бай-байлак-тыр? 2. Ниити чүве аттарындан тургустунган нарын сөстерни адаңар. Оларны канчаар бижиирил?
Кылыр негелдези: 1.Дефистеп бижиир каттар аттарын ушта бижиир.

ДОМАК. ДОМАКТЫҢ ЧУГУЛА БОЛГАШ ИЙИГИ ЧЕРГЕ КЕЖИГҮННЕРИ.

ЫЯШ ТАРААН. Күс дүшкен. Ыяш бүрүзү саргарган. Черниң оъду өңүн өскертипкен. Суурнуң кудумчузунга өөреникчилер чедип келген. Олар ийи-уш кылдыр үстүп алган. Бир чамдыызы оңгар каскан. Өскелери ыяштарны олурткан. Үшкүлери суглаан. Улуг улус тараан ыяштарны кажаалап каан. Час келген. Ыяштар ногаан бүрүлер-биле шыптынган. Өшку ыяш бүрүзү чиир дээш чедип чадаан. Олар кажаалыг. (51 сөс.)

Диктантының сөзүн самбырага бижиир. Сөзүглелди башкы номчаан соонда аас-биле сайгарар: 1.Сөзуглел каш кезектен тургустунган-дыр? Ол кезектерге эгеден тывыңар. 2. Делгереңгей эвес болгаш делгереңгей бөдүүн домактарны ылгаар. 3. Ийи болгаш үш бөдүүн домактардан чагырышпаан нарын домактар кылдыр тургузуңар. (Үн аяны-биле болгаш, база, а деп эвилелдер-биле каттыштырып болур). Сайгарылга соонда, сактып бижиир. Диктантының самбырада сөзүн дуглаар.
Кылыр негелдези: 1.Үш дугаар домактың кол сөс-биле сөглекчизин тыпкаш, адаан шыяр. 2. Ыяштарны деп сөстүң тургузуун сайгаргаш, шыйыглар-биле көргүзер.

КАДАРЧЫ ЫТТАР. Малчын инектерин арга эдээнге чайлаткан. Коданны Хаяажык кадарып турган. Ол даянгыыжын холундан черле салбас. Хартыга биле Чүрекпен ээзинден черле чыда калбас. Хартыга үстүп чоруй барган инектерни хавырып эккээр. Бөрү кедеп кел чытканын ыттар эндевес. Олар дораан кыпсынчыг кылдыр ээре бээр. Кадарчы билип кааш, боозун агаарже адыптар. (46 сөс.)

Кылыр негелдези:

1.Домак бүрүзүнде сөстер аразының харылзаазын айтырыглар дузазы-биле тургузар.

Үлегери: 1.Малчын (кым?) чайлаткан (канчанган?). 2. Инектерни (чүлерни?) чайлаткан. 3. Арга эдээнге (каяа?) чайлаткан. Эдээнге деп сөс мурнунда сөске дузалал ат болур.

2. Узадыр адаар ажык үннерниң үжүктериниң адаан шыяр.

3. Да/ян/гыы/жын деп сөстү слогтааш, үн, үжүүн сайгарар.

ДОМАК СӨӨЛҮНГЕ БИЖИК ДЕМДЕКТЕРИ.

МЕДЭЭ, АЙТЫРЫГ, КЫЙГЫРЫГ ДОМАКТАРЫ. Санның түңү каш болду? Ону мен эскербедим. Кызылга араттар ужурашкан дээр чорду. Ачаң бо чылын шупту каш инек дужаады? Мал азыраарынга ыяап-ла киржиилиңер! Тараачыннар шөлдерден бедик дүжүттү алганнар. Бо кежээ клубка чүү болурул? Байырлыг хурал болур. Концерт көөр бис. Мен өөруп тур мен! Эр бооп эзерлиг аъттан туттунар болзун! Кыс бооп ожук-паштан туттунар болзун!
Башкы диктантыны номчуп турда, кичээнгейлиг дыңнааш, кандыг домактарыл дээрзин билип алгаш, бижик демдээн салыр.
Кылыр негелдези: 1.Сөс иштинде дакпырлаан ажык эвес үннерниң үжүктериниң адаан шыяр. 2. Тараачыннар деп сөстуң тургузуун шыйыглар-биле көргүзер.

ҮН АЯНЫ-БИЛЕ КАТТЫШКАН ЧАҢГЫС АЙМАК КЕЖИГҮННЕРЛИГ ДОМАКТАР.

АЖЫКТЫГ МАЛ. Чылгыда кандыг-даа чүзүннүг аъттар бар: сарала, ояла, дорала, кара-доруг, ак-бора, ой-сарыг. Аъттарның аразында чүък сөөртур, маңнаар, челер, саяктаар-даа малдар бар. Калзанның кадарган чылгызында Сарала, Челер-Ой деп ийи аът бар. Олар чарышка үш чыл улаштыр эрткен. Оларның мунукчулары база-ла анаа эвес оолдар. Чылгычының оолдары Мерген биле Орлан алышкылар-дыр. Аът кижиге кончуг ажыктыг. Машина чоруп шыдавас оруктап аът чоруур. Кадарчыларга аът кончуг херектиг. (60 сөс.)
Диктантыны башкы номчаан соонда, аас-биле сайгарар: 1.Тоожуушкун бе, азы чурумал бе? 2.Чылгыда кандыг өң-чүзүннүг аъттар барыл? 3. Күжүнүң болгаш чоруунуң талазы-биле кандыг малдар бар-дыр? 4.Чүге ажыктыг мал дээнил?
Кылыр негелдези: 1.Дазылы кызырылган нарын сөстерни база ийи дазылдан тургустунган нарын сөстерге бижик демдээн салыр. 2. Чаңгыс аймак кежигүннерниң адаан шыяр. 3. Чылгычылар деп сөстуң тургузуун шыйыглар-биле көргүзер.

ЭВИЛЕЛДЕР-БИЛЕ КАТТЫШКАН ЧАҢГЫС АЙМАК КЕЖИГҮННЕРЛИГ

ДОМАКТАРГА БИЖИК ДЕМДЕКТЕРИ.

ДИРИГ АМЫТАННАРНЫҢ НАЗЫНЫ. Моортай каш чыл чурттаарыл? Моортай чээрби чыл чедир чурттаар, а бир моортай үжен тос чыл чедир чурттаан. Ыт он сес азы чээрби чыл, аът бежен чыл чурттаар. Азырал дириг амытаннарның назынын тывары белен. Чүге дээрге олар кижи-биле кады чурттап турарлар. Парның, арзылаңнын болгаш эзирниң база куунуң каш чыл чурттаарын канчап билип алырыл? Черлик дириг амытаннарның чуртталгазы базым бүрүзүнде айыылдыг. Чер бүрүзүнде оларны өлүм манап турар. Ынчангаш эвээш-ле амытаннар кыраанындан өлүр. Оларның назынын зоопарка билип ап болур. Делегейде эң узун назылыг дириг амытан языты-мелегей. Ол ийи чүс чыл чурттаар.Каарган чеден чыл, а эзир чүс чыл чурттаар. Чаан биле попугай чүс ажыг чыл чурттаарлар. (102 сөс.)
Кылыр негелдези: 1.Чаңгыс аймак кежигүннерниң аразын холбаштырып чоруур эвилелдерниң адаан шыяр. 2. Утка талазы-биле кандыг домактар барыл? Оларның сөөлүнге кандыг бижик демдектери салырыл? 3.Чурт, чурттуг, чуртталга, чурттаар деп сөстер-биле домактардан чогаадыр. Сөстерниң тургузуун шыйыг-биле көргүзер.

ОКЕАН ЛАГЕРИ. Чайын мен Океан лагеринге дыштандым. Ол Ыраккы Чөөн чүкте турар. Аңаа чурумнуг болгаш эки өөредилгелиг уруглар дыштаныр. Бистиң отрядывыска Москвадан, Туладан база Абакан, Кызылдан келген уруглар турган. Тывадан беш кижи бардывыс. Олар Чадаанадан, Кызыл-Мажалыктан болгаш Кызылдан келген болду. Лагерьге солун концерт ийикпе, азы спортчу оюннар үргүлчү бооп турган. Дыштанып тургаш хөй уруглар-биле таныжып алдым. Зоя Маркова, Саша Иванов база Сат Ира деп эштеримден чагаа алдым. Сайгарылга: 1.Утка талазы-биле кандыг сөзүглел-дир? 2. Тоожуушкун деп болур бе? 3.Аңаа кандыг уруглар дыштанырыл? 4. Кайыын келген уруглар бар болду? 5. Лагерьге солун чүү бооп турду?
Кылыр негелдези: 1.Чаңгыс аймак кежигүннерни холбаштырып турар эвилелдерниң адаан шыяр. Ун аяны-биле каттышкан чаңгыс аймак кежигүннерниң бижик демдээн салыр. 2. Хуу аттарны шын бижиир.

АЪТ-ХӨЛҮН КАМНААРЫ. Эр кижи аъдының ооргазын оя мунмас. Адазы кижи мунар аъдын оъттуг черге оъткарар, арыг сугдан суггарар. Оглу адазының малга эвилең чаңын ол олчаан дөзеп алыр. Ёзулуг эр кижи хөлге аъдынга чай оъдун кестирип аар болгаш аргызыр мунмас. Дериттир мунган аъттың эзерин дораан сойбас, ооргазы челбинип, өкпези аарый бээр. Кайы хамаанчок аъдын кымчылавас. Аъттың бажынче, дискээнче кымчы сывы-биле улдап болбас. Аът бажы кагарга, ада бажы какканы ол дижир. (68 сөс.)
Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2. Чагыг-сүмени доктаадып алыңар.
Кылыр негелдези: 1.Сөстерде дакпырлаан ажык эвес үжүктерниң адаан шыяр. 2. Өк-биле адаар ажык эвес үннерниң үжүктерин Ъ кадыг демдээ-биле катай шыяр: аът, оът, эът, каът, чаъс, дүъш, чүък, аъш-чем, чөъп.

ДИАЛОГ. ДОРТ ЧУГААЛЫГ ДОМАКТАРГА БИЖИК ДЕМДЕКТЕРИН САЛЫРЫ.

АДАЛГА ДУГАЙЫНДА НИИТИ БИЛИГ.

ДОРТ ХАРЫЫ.

(Угаап бодаашкын.)

Ондар Дажыевна шала оожум үнү-биле:

− Каң-оол, бирден онга чедир санап көрем - диген.

Оол башкызынче чиге көрүпкеш, санап-ла эгелээн:

−Бирээ,ийи, уш, дөрт, беш…

Аңаа четкеш, шак дүшкен. Бирде бар шаа-биле боданып, эрнин бүдүү шимчедип, харыылаптар дээш, чадажып турган.

Оон башкы тургаш:

−Каң-оол оон ыңай уттуптуң бе? -деп айтырган.

Ол бирде боданы аарак өру көргулеп, бирде башкызынче кайгап тура, мынча дээн:

−Бештиң акызы, чединиң дуңмазы аан, башкы. (68 сөс.)

О.Сувакпиттии-биле. Сайгарылга: 1.Диалогтуң, адалганың бижик демдээн салырын аас-биле катаптап алыр. 2. Каң-оолдуң угаап боданыышкынын чүден билип алырыл? 3. Адалгаларны тывар. Утказын тайылбырлаар.

МАЛЧЫН БООР МЕН.

(Аваның угаап бодаашкыны)

− Оглум! Сен улгадып келгеш, акың ышкаш, чолаачы болур сен бе?

−Чок, авай.

−Кым болур сен ынчаш?

−Кым болур деп мен, тып көрем, авай?

−Эмчи.

−Чо-ок.

−Ынчаарга тракторист?

−Тыппадың, авай. Чугаалап берейн бе?

Авазы чөпшээрешкен.

−Ачам ышкаш малчын боор мен. (43 сөс.)

А. Шоюннуу-биле.

Кылыр негелдези:

1.Адалга деп чүл? Бижик демдээн шын салгаш, аянныг номчуур.

СЫП БОЛГАШ ДӨС.

(Тоол.) Бир ашак биле адыг кончуг эптиг чурттап чораан чүвен иргин. Олар репа тарып алыр деп бодап-тыр. Ашак тургаш, чугаалаан: «Мен дөзун алыйн, а сен, Миша, сывын ал.» Репа-даа өзүп үнүп кээп-тир. Ашак боду дөзун алган, а адыг сывын алган. Миша чазыпканын билген. Бир чыл ашкан. Ашак Адыгга чугаалаан: «Че, Миша, кызыл-тастан тарып алыыл.» Адыг чугаалаан: «Чок, акым, сен мени мегелей албас сен. Меңээ дөзүн бер, бодуң сывын ал.» Кызыл-тасты үлешкеннер. Ашак сывын, а Миша дөзүн алган. Адыг ам база чазыпканын билген. Ашак биле адыгның найыралы ынчаар-ла буурап дүшкен. (94 сөс.)
Сайгарылга: 1.Дорт чугаалыг домактарны катаптап алыр. 2. Сөзүглелди адап бээрге, бижиир. Дорт чугаалыг домактарның адаан шыяр. 3. Найырал дугайында чугаа. 4. Оон ыңай чүнү билип алдыңар? (Чамдык үнүштүң дөзун, бир чамдыызының сывын чиир деп чувени билип алган)

СӨСТҮҢ ТУРГУЗУУН САЙГАРАРЫ: ЧОГААДЫЛГА КОЖУМАА, ӨСКЕРТИЛГЕ КОЖУМАА.

ЧАГЫТАЙ ХӨЛГЕ. Чагытай хөл бо-ла болгай. Артын дургаар арга каастаан. Хеме станциязынга келдивис. Балыкчылар дыка хөй. Кижи бүрүзү балыктаар херекселин тудупкан. Удаваанда хөл кыры хемелиг кижилер-биле дола берди. Хөлдүң кыры шил дег арыг. Дүвүнде эштип чоруур балыктарны көрүп тур бис. Ак-балыктар корткан чүве дег даштар аразында эштип чорлар. Ак-балыктарны тудуп чиир араатан балык шортан чоргаар эштип чор. (56 сөс.)
Кылыр негелдези: 1.Балык деп дазылдыг төрел сөстерни ушта бижиир. Сөстерде чогаадылга, өскертилге кожумактарын сөс тургузуунуң шыйыы-биле көргүзер.

БАЙЛАК АРЫГ. Кат-чимис, аң-мең кайгамчык-ла хөй. Күзүн хар чагбаанда коданнар бо-ла агаржы берген чоруур. Эликтер мырыңай кижиден хойбас. Кат быжа бээр. Чаагай чыт кижини шуут-ла магададыптар. Чодураалар чокпак-чокпак кара болу берген тургулаар. Кызыл-кат хемнер унун дургаар элбек үнер. Чыжыргана Байлак-Арыгнын сайлыг эриктерин сап-сарыг өң киириптер. Арыгда инек кыштаар кажаалар бар. (57 сөс.)

Т. Кызыл-оолдуу-биле.

Сайгарылга:

1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл?

2. Силер ындыг арыгга чораан силер бе?

3. Чүнү сонуургадыңар?

4.Чүнүң-биле байлак-тыр?

5.Байлак-Арыгны чуруур силер.

ЧҮВЕ АДЫ.

Чүве адының дугайында үшкү класска өөренгенин катаптаары.

АДЫГЛАР ТООРУКТААН.

(Хайгаарал.) Чадагай дөңнерде пөштер күштүг хаттан мырыңай черде чыткылап алган. Адыг тоорукка дыка ынак. Ийи адыг чыкпак пөштен тоорук дүжүрүп турлар.Тооруктуң хөйүн! Тоорукту дүжүрери оларга берге эвес.Тоорукта чук бар болгай. Ону-даа тооваан. Чодур пөш дөзүнге чыый төп турлар. Тооруктарны хөрээнге чыпшыр туткаш, ийи буттап кылаштап келир чуве-дир. Чыгган тооруу шоодай ажыг овааланы берди. Тооруктан сайлап алза!

Сайгарылга:

1.Адыг чүү чүвеге ынак-тыр?

2. Ийи адыгга тоорукту дүжүргеш, ону бөлери берге болган бе?

3.Хайгаараан кижиниң күзели чүл?

Кылыр негелдези:

Тоорук деп чүве адының кожумактарын падеж чуруму ёзугаар ушта бижиир. Кожумактарын кажаалай шыяр. Кайы падежтиң чок-тур, тодарадыңар.

КЫШКЫ КЕЖЭЭЛЕР

(Тоожуушкун.) Чыккылама соок келир. Кышкы узун кежээлер эгелээр. Үе эрттирериниң бир аргазы бар. Улуг улус кайы-бир өгге чыглып алыр. Кежээ дургу кажыктаар, даалы салыр, шыдыраалаар. Чамдык кежээлерде тоолдажыр, тывызыктажыр, чечен-мерген сөс октажып пат-ла болурлар. Бис оон кайын чыдып каар ийик бис. Мал-маганны кажаалаар. Улуг улустуң чыглыр өөнче ыңай-ла боор бис. Бир кежээ улуг улус хуралдай берген. Бистер Ондур сугга чыглып алгаш, тывызыктажып эгелээн бис. (68 сөс.)

Кара-оол Маспык-оолдуу-биле Тайылбырлаар сөс: чыккылама. Сайгарылга: 1.Шаандакы тываларның узун кежээлерни эрттирериниң аргазы чүү турганыл? Амгы үе-биле деңнээр,холбаар. 2. Бичии уруглар улуг улустан чүге чыдып калбайн турганыл? Угаап бодааш, харыылаңар.
Кылыр негелде: 1.Кажыктаар, шыдыраалаар, тоолдажыр, тывызыктажыр деп сөстерниң дазылын, чогаадылга болгаш өскертилге кожумактарын шыйыглар-биле көргүзер. Кандыг чугаа кезээ болу бергенил? Харыылаттынар айтырыы чүл?

КААС ҮЕ

(Бойдустуң чурумалы) Бөлүк чокпак чодураалар ак аржыыл кеткен. Чиңгир ногаан чай келген. Черниң кыры хевистелген. Ажыл-ишчи арылар амданныг чем чыый берген. Шынаа, шөлдерде малчыннар сиген кескен. Сыгыт, хөөмей, хөглүг ырлар хостуг ишти алгай берген. Чылыг суглуг хемде, хөлде чаштар чыылган. Олар шупту эштип, чунуп-чунуп, элезинге дөгеленир.
Сайгарылга: 1.Бойдустуң чурумалын канчаар көргүскенил? 2. Шынаа, шөлде малчыннар чүнү кылганыл? 3.Хостуг ишти чүлер алгай бергенил? 4. Кымнар, кажан хүнге дөгеленирил?
Кылыр негелдези: 1.Чүлер? деп айтырыгга харыылаттынар чүве аттарын база кымнар? деп айтырыгга харыылыттынар кижилерге хамаарышкан ниити аттарның адаан шыйгаш, айтырыгларын кырынга бижиир.


Чүве аттарының падежтерге өскерлири. Чүве аттарының чаңгыстың саны.

Адаарының падежи (Кым? Чүү?)

МЭЭҢ БАЖЫҢЫМ.

(Тодарадыышкын.) Мен үш өрээл бажыңда чурттап турар мен. Улуг өрээлде телевизор, магнитофон, стол, сандайлар, диван, ном шкавы. Шалада-даа, ханада-даа хевистер. Ырлап турар төгерик шак база бар. Улуг өрээлди зал дээр бис. Аалчыларны аңаа хүлээп алыр. Ийи бичежек удуур өрээлдер бар. Ооң бирээзи мээңии. Ыяш орнумда кидис хуудус, ак чоорган, хөвеңниг чоорган, чоорган хавы, орун шывыы, куш дүгү сыртык бар. Өрээлимни бодум аштап-арыглап турар мен. (68 сөс.) Сайгарылга: 1.Оол каш өрээл бажыңда чурттап турар-дыр? 2. Улуг өрээлде чүлер бар-дыр? Улуг өрээлдин өске ады чүл? Аңаа кымнарны хулээп алыр-дыр? 3. Оолдуң өрээлинде чүү барыл? Өрээлин кым аштап-арыглап турарыл?
Кылыр негелдези: 1.Чүү? Чүлер? деп айтырыгларга харыылаттынар чүве аттарын ушта бижиир.

ЧОННУҢ ХАЙГААРАЛДАРЫ. Кежээ хүн кызыл хаяалыг ажар болза, эртен дээр аяс болур. Куштар чавыс ужуп турар болза, чаашкын чаарының демдээ болур. Кышкы хүн «өгленир» болза, соок күштелир. Адаккы эрин тыртар болза, аалчы сартыы чиир. Карак үстү тыртар болза, өөрүшкүлүг медээ дыңнаар. Самбырага бижиир: хүн, дээр, куштар, чаашкын, соок, эрин, сартык, карак үстү, өөрүшкүлүг медээ. Диктантыны ийи катап номчаан соонда, самбырада сөстерниң дузазы-биле уруглар диктантыны боттары бижиир.

Хамаарыштырарының падежи

(Кымның? Чунуң?)

ЖУЛЬКА.

(Бойдус камгалалы)

Жулька кайы-бир касты сегирип алырын оралдажып чор. Кастарның алгы-кышкызы, чалгыннарының сугга каккан даажы, агаарда ужуккан чүглери дүвүренчиг-ле чүве. Бир кастың ооргазының болгаш кудуруунуң чүглерин бурулады чула соп алды. Ыт өске касче халыды, ынчалза-даа аңаа четпеди.

Ол өйде кастар ээзиниң оглу боо туткан маңнап ор. Тараа ок ытты ажыр дүштү. Катап боолаар бодаан. Бир-ле кижи оолдуң эктинден шеле сопканын көрдүм. «Ыттың кастарны сывырып турары чөп. Маңаа кастар турбас ужурлуг. Суг камгалалының зоназы-дыр» −деп чугаалады.

Жулькага болушкан кижиге четтирдим.

М. Пришвиннии-биле.

Сайгарылга: 1.Кастарның дүвүрээшкини чүден болганыл? 2. Кастар ээзиниң оглу ытты чүге боолаар бодааныл? 3. Жульканы камгалап алган кижиге чүү дээш четтирдим?
Кылыр негелдези: 1.Чаңгыстың, хөйнүң санында падеж кожумактарлыг чүве аттарын хамаарышкан сөстери-биле катай ушта бижиир. Айтырыгларын салыр. 2. Үш сек орнунга падеж кожумаан киирип бижи: Аът…суглуу, ыт…ээргизи, чурт… чону, сын… бедии, чон… оруу.

КАДАРЧЫ

(Угаап бодаашкынга)

Хураганныг хой читкен. Кадарчы ыттың өдекче сыңнып, ээрип турарын дыңнап каан. Көстүкпенни эдерткеш, арттың кырынче үне халдып келген. Аъдының кулактары сүүрерип, чыт тырткан. Хойдуккан аъттың аксын чыыра тырткан. Кыры-биле кускуннуң ужуп эрткенин көргеш, бөрү хоюн чип каан деп бодаан. Сөөскен аразында хураганның сиртин көрүп каан. Хой-даа, хураган-даа бо турган. Хүннүң дүвүрээзинниг эрткенин кадарчы бодап каан.
Сайгарылга: 1.Хоюн бөрү чип каан деп угаап бодаашкынның кандыг демдектерин кадарчы көргенил? 2. Кадарчының угаап бодаашкыны шын болган бе?
Кылыр негелделери: 1.Хамаарыштырарының падежинде чүве аттарының кожумактарын кажаалай шыйгаш, айтырыгларын кырынга бижиир. 2. тт,нн,кк дакпырлап турар сөстерни ушта бижээш, кожумактарын тодараткаш, чогуур шыйыглар-биле көргүзер.

ШЕРИГ ХҮНҮ. Делегейде бистиң чуртувустан артык делгем болгаш байлак чурт чок. Чуртувуска ынак бис. Февраль 23 - Ада-чурттуң камгалакчыларының хүнү. Олар чуртувусту дайзыннардан камгалап турар. Шаанда байырлал хүнүнде Москваның Кызыл шөлүнге шериг парады болуп турган. Аңаа агаарның, кургаг черниң, далайның шериг кезектери киржир турган. Маадыр хоорайларга салют база бооп турган. Солдаттарга, бистиң камгалакчыларывыска алдар! (52 сөс.)

Бээриниң падежи.

(Кымга? Чүге? Каяа?) 1.Бүүрекке дөмей, бүдүү-бүдүү карактарлыг. (Картошка.) 2. Орукка чоруп орумда, дуңмам уткуп келди. 3.Мерген сугга эштип турган. 4.Саша биле Дадар элезинге ойнап турган.5.Хаядан туттунуп чорааш, аржаанга чедип келдим. 6. Аржаанны аякка доскаш, кырган-ачамче сундум. 7. Чааскаан арттары шиижекке кударанчыг болган. 8. Майгын-оол хоюн аалга хавырып келген. 9.Эптиг-ээлдек артист оолдарны эдертип алгаш, сарлыктарның турар өрээлинге эккелген. 10.Кадарчы инекке сиген сөөртуп эккелген. 11.Инекке сигенни берген. 12.Делгермаа кичээлге белеткенип олурган. 13. Дыштанылгамда аалымга чеде бердим.14. Чүрекпен ыяш чарып турган ачамның чанында чыдыр. 15.Тараага баар - далдырт дээр, күзүрүмге кээр - хүлүрт дээр.(Торлаа.) 16.Хаяазынга карак, халыырынга орук. (Ээремчик дузаа.) 17. Хеме эрикке кээп үскен. 18. Кырганнарга орук чайла.19. Кушкаш часка өөрүүр, уруг иезинге өөрүүр. 20.Чүдүрүкчүлер свёкланы машинага чүдүрүп эгелээн. 21.Авазы огурецтерни Коляга кармактадып каан. 22. Уругга авазы форма садып берген.

ОРУККА.

(Хайгаарал) Орукка бизирээртир олурган ховаганнар хойгаш, ужуп үне берди. Пөш биле дыт чаъска хирелиг боор. Бүрүлери чиңге, чымчак болгаш дамдылаар. Чаашкынга чагдырып көржүк сен бе? Малдырганныг черге чоруп оргаш, хүрең адыгга таварыштывыс. Кырлаңнарында оът-сиген шоолуг үнмээн элезиннелчек чер болган. Аткан огум мыйгакка дээпкен ышкаш. Тулган бедикке турган те, чуңма хаялар тиинче четтирбейн бардылар. Дөрт хондур чоруп кээривиске, ужу-кыдыы көзүлбес узун болгаш берге орук ам-на төндү. (76 сөс.)

М. Эргептии-биле. Словарь сөс: малдырган деп сөсту тайылбырлаар. Ону сараспан-даа дээр. Сайгарылга: 1.Орук кижизиниң хайгааралын өттүнүп чугаалаар.
Кылыр негелдези: 1.Бээриниң падежинде чуве аттарының кожумактарын кажаалай шыйгаш, айтырыгларын кырынга бижиир. 2.Падеж кожумактары чүве аттарын өске сөстер-биле харылзаштырып чоруурун чижекке көргүзер. 3. Кыштаг…,чазаг…, чайлаг…, күзег… үш сек орнунга бээриниң падежиниң кожумаан кииргеш, сөстерниң тургузуун чогуур шыйыг-биле көргүзер.

Онаарының падежи (Кымны? Чүнү?)

ДУЗАЛАКЧЫЛАР. Ийи каът бажыңның адаккы каъдынга чаңгыс кырган ирей чурттап турган. Кырганны азыраар чоок төрели чок. Ынчалза-даа ол кажан-даа чааскаан олурбас. Дузалакчылары хүннүң-не кээп турар. Оолдар чемин саткаш, эккеп бээр. Уруглар шаланы чуп каар. Чамдыызы хевин база чуп бээрлер. Байырлал хүннеринде кырганны чааскаандырзын кагбас. Аныяктар ооң солун чугаазын дыңнаарынга ынактар. Ол партизаннап чораанын бо-ла төөгулей бээр. Уруглар, оолдарның дузазын өөруп чугаалап орар. (64 сөс.) Сайгарылгазын уруглар боттары кылыр. Кылыр негелдези: 1.Шет, сын, эрик деп сөстерни өөренген падежтерге өскертир. Кожумактарын шыяр.

ЧАЗЫЙ ЫТ. Көстүкке ээзи эъттиг сөөк берген чүве-дир. Ол сөөгун ызырып алгаш, көвүрүглеп хем кежип чыткан. Ол сөөк ызырып алган өске ытты көруп каан. Ооң сөөгүн былаап алыр дээш, олче халый берген. Көстүк сугга кээп дүшкен. Сугда кандыг-даа ыт чок болган. Чазыйлаар дээш, бодунуң сөөгун ышкынып алган. Көстүк сөөгүн дилеп-ле, дилеп-ле турган. Оозун тып чадаан. Ол чүгле кежээ казанакка аштаан чанып келген. (63 сөс.) Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2. Ытка элдээрти чугаалааны дорту-биле кижилерге хамааржып турар. Оорлаар, мегелээр, кажарлаар, саттынар чорукка удур. Чазый, хоптак болбас кылдыр «Артык сеткил ара дүжер» деп чоннуң үлегер домаанда чагыын утпазын. Кижилерни кичээндирип, бодандырып сургап турар сөзүглел-дир дээрзин башкы беседазын төндүргеш, диктантыны бижиир.
Кылыр негелдези: 1. Бээриниң болгаш хамаарыштырарының падежтеринде чүве аттарының кожумактарын шыяр. Айтырыгларын салыр.

Турарының болгаш үнериниң падежтери

(Кымда? Чүде? Кайда? Кымдан? Чүден? Кайыын?)

УС-КУШКАШ Суг кырынга кургаг будук кээп дүштү. Бүрү шимээн черден ус-кушкаш ужуп үне берди. Чиңге будук бажында хойлаараксыг чүве ааттынып тур. Каттаарым уттупкан мен. Шевер угбай ол хойлааракты дүктен, хылдан өйүп каанзыг. Төрүп алган оолдарынга чылан четпезин дээш, чиңге будукка уялап алган-дыр. Дайзыны ырай бергенин билип кааны ол боор. Ус-кушкаш уязындан бакылап келгеш, хөглүү кончуг ырлай берген. Аксында бир-ле чүве ызырып алган база бир ус-кушкаш ужуп келди. Оолдарынга чемиш дилеп чорааны ол ыйнаан. (77 сөс.)

М.Кенин-Лопсаңныы-биле.
Тайылбырлаар: хойлаараксыг, өйүп каанзыг. Сайгарылга: 1.Ус-кушкаш уязын каяа, канчаар кылып алыр-дыр? Чүге? 2. Авторнуң угаап бодаашкынын диктантының сөзүглелинден дыңнааш, чугаалаар. 3. Сөзүглелдиң кол бодалы чүл?
Кылыр негелдези: 1.Турарынын, үнериниң падеж кожумактыг чүве аттарын тыпкаш, кожумактарын кажаалай шыяр. Айтырыгларын кырынга бижиир.

КАДАРЧЫ. Чазагга оон ыңай турар арга чок кылдыр изээн. Тайгаже көже берген бис. Бир хүн хоюмну каъттан ыратпайн кадардым. Каътта оъттуң тереңи аажок. Хоюм аразынга аъдым оъткарып кааш, бодум дыттан харап ор мен. Эгерек мени эдерип хүнзээр. Чамдыкта белден өргелээр-даа турдум. Малды оъттуг черге кадарарга семириир. Мал семисте чон эъттен, сүттен бай болур. (53 сөс.)
Сайгарылга: 1.Кадарчы хоюн каяа кадарар-дыр? 2. Малды терең оъттуг черге кадарарының кол сорулгазы чүл?
Кылыр негелдези: 1.Өөренген падежтеринде чүве аттарының кожумактарын кажаалай шыяр. Айтырыын кырынга бижиир. 2. Суг, хат, хүн деп сөстерни падежтерге өскертир. Кожумактарын шыяр.

Углаарының падежи

(Кымче? Чүже? Кайнаар?)

АС. Хенертен шимээн үнген. Азыгже көре бердим. Аңаа күскениинден улуг эвес үңгүр турган чуве. Азыгже кичээнгейлиг хыйыртап көрүп ор мен. Үр-даа болбаанда ас көстүп келди. Ону хоюспас дээш тынарымдан безин коргуп олур мен. Ол барык-ла дииспей хире дурттуг дивес силер бе. Шимчей бердим. Араатанчыгаш бичии үтче, хөөлбекче мөңгүн суу дүшкени дег, арлы берди. Оон үңгүр аксынга бичии колбаса салып кагдым. Ас кежээниң-не келир апарган. Ону бодумга чаңчыктырып алыры-биле колбасаны үңгүрден улам-на ырадып, бодумче улам-на чоокшуладып олур мен. (80сөс.)

А.Старостиннии-биле.

Сайгарылга:

1.Созуглел каш кезектен тургустунганыл? Айтырыгларын тургузар.

2. Чүнүң дугайында кандыг сорулга-биле бижээн-дир?

Кылыр негелдези:

1.Унеринин, углаарынын падежтеринде чуве аттарынга айтырыглардан салып, падеж кожумактарын шыяр.

КЫЖЫН.

(Хайгаарал) Кыш кидин түлүк. Аргада ыяштар сооктан дызырап турар. Хүн кылайтыр чүлгүп каан чес тавак дег үнүп келир. Ол черже туман өттүр чырыдып турар. Аңнар сооктан үңгүрлерже чаштына бээр. Курт-кымыскаяктар чарык тиглерже киргеш, одунмас уйгузу-биле удуп каар. Чүгле куштар бичии-даа болза, чем тып чиир дээш ужуп турар. Шөлдерже, аргаларже көрүвүт! Куштар эргий ужуп турар. Олар ырлажыр-даа харык чок. (63 сөс.)

Г.Скребицкийнии-биле.
Сайгарылга: 1.Кыш кидин түлүк турда, аргада ыяштарны, хүннү авторнуң хайгаарап көргенин сактып чугаалаар. 2.Дириг амытаннарны болгаш курт-кымыскаяктарны хайгаарааны. 3.Куштарның кышкы амыдыралын хайгаарааны. Кышкы бойдустуң байдалын кым хайгаарап турарыл? Уруглар-биле чугаа кылыр.
Кылыр негелдези: 1.Углаарының падежинде чүве аттарын ушта бижээш, айтырыгларны салыр.

ХӨЙНҮҢ САНЫНДА ЧҮВЕ АТТАРЫНЫҢ ПАДЕЖТЕРГЕ ӨСКЕРЛИРИ.

Сайгарылгага хереглээр сөстер. 1.Магазинде тоннар, идиктер садып турар. 2. Тааннар дагаалар аразында хонупкан. Таня дагааларга тараа төп берген. Тааннар, каарганнар, бора-хөкпештер база үлешкен. 3. Хову-шөлдерни, арга-арыгны ак хар шыпкан. 4. Дыттар, хадыңнар, теректер ногаарара берген. Хектер, куштар эде берген. Черниң кырын хевис дег көк шыпкан. Шынаада дуруяалар эде-дир. 5. Оолдар сындан тооруктап чораан. 6. Бистиң заводтарывыс, фабрикаларывыс ишчи чонга хөй барааннарны бүдүрүп берип турар. 7. Зоопаркта парлар, арзылаңнар, чааннар бар. 8. Парлар, арзылаңнар изиг чурттарның аргаларында турар. 9. Чаат дээрге ивиниң чиир оъду-дур. 10. Элик, хүлбүс турлаа болган каъттар хөй. Хүндүс аңнар каъттарга оъттап чоруур. 11. Өөреникчилер ойнаарактар кылган. 12. Тыва дыл кичээлинге чүвелер аттары өөрендивис. Амытаннар, садтар, дарганнар, сыннар, аъттар − бо сөстер чүвелер аттары-дыр.

АРГА-АРЫГНЫ КАМГАЛААР. Арга-арыглар кижилерге улуг дузалыг. Эрте шагдан тура-ла кижилер чурттаар оран-савазын ыяштан кылып ап чораан. Амыдыралга херек хөй чүүлдерни ыяштан кылып турар. Ыяшты одаар. Арга-арыглар кижилерге чүгле ыяшты бербейн турар. Олар арыг агаарның камгалакчылары. Арга-арыг бар черлерде каңдаашкын болбайн турар. Черни хат-шуургандан камгалап турар. Арыг суу-биле хемнерни, хөлдерни долдуруп турар. (55 сөс.)
Сайгарылга: 1.Эрте шагдан тура, тыва чон ыяштан чүнү кылып чорааныл? 2. Арга-арыгның кижилерге ажыын санап чугаалаар. Сайгарылга соонда, сактып бижиир.

ИЖЕР СУГ. Чамдык черлерде ижер сугну хемнерден, хөлдерден, кудуктардан, арыктардан узуп ап турар. Ол суглар кезээде арыг чытпас. Хемге хеп былгап турар. Дириг амытаннар сүзүп, кижилер эштип турар. Кажааларның, оруктарның, фабрика, заводтарның хири база-ла хемче агып кирип чыдар. Аксы ажык кудукче хир, довурак кире бээр. Ижеринге эң-не арыг суг кайдал? Ол - суг дамчыдар хоолайлардан келир суг болур. Ам ындыг хоолайлар чер бүрүзүнде бар. Чок черлерге бар болу бээр. (67 сөс.)
Сайгарылга: 1.Сөзүглел каш кезектен тургустунганыл? 2.Черниң суун чүү чүве хирлендирип турарыл? 3.Ижеринге эң арыг суг кайдал?
Кылыр негелдези: 1.Сан, падеж кожумактарын кажаалай шыйгаш, кырынга айтырыгларын бижиир. 2.«Дириг амытаннар сүзүп, кижилер эштип турар.» деп домакка долу грамматиктиг сайгарылга кылыр.

Хамаарылга кожумактыг чүве аттарын шын бижииринге диктант.

ЭРТЕН. Чайгы даң кыска болур. Даңның атканы барык билдинмес. Соңгалар бүлүргей чырып келген. Эртенги куштар ырлай берген. Дүнеки куштарның ыыды читкен. Хүн үнүп келген. Малдар туруп эгелээн. Хой одарже үнүпкен. Оон кадарчызы чоруурунга белеткенип тур. Инектер алгыржып тур. Оларның бызаалары аңаа харыы кылдыр база алгырышкан. Саанчылар ажылын эгелээн. Саап алган сүдүн шүүрээш, бидонче кудуп турган. (54сөс.)
Кылыр негелдези: 1.Хамаарылга кожумактыг чүве аттарын хамаарышкан сөстери-биле катай ушта бижээш, айтырыгларын кырынга бижиир.

ЧЫЖЫРГАНА. Тываның девискээринде чыжыргана хөй үнүп турар. Ооң чаңгыс борбак кадының деңзизи өске уксаажыткан сорттарга көөрде эвээш. Кадының хевири борбак, өңү кызыл-сарыг. Ынчалза-даа үскүрүнүң талалазы-биле өске черлерниинден ыракта улуг. Тываның чыжыргана үнүп турар девискээри Алтайныындан үш, а Бурятиядан он ийи катап хөй. Чүгле Тес-Хем кожуунундан чылда үш чүс, дөрт чүс тонна чыжыргана кадын ап болур арга бар. Ынчангаш Тывага келир үеде чыжыргана өстүрер тускай ажыл-агый чери тургустуна бээр. Витамин, чыжыргана үзү кылыр завод тургустуна бээринге бүзүрээр апаар. (81 сөс.) Хамаарылга кожумактыг чүве аттарының адаан шыяр.

Үлегерлеп алган чүве аттарының падеж кожумактарын шын бижиири.

БАНК. Бистиң бажыңывыс банк чанында турар. Банкының херими аажок бедик көстүп турар. Эртен банкыга улус чыглып келир. Олар янзы-бүрү организация черлериниң кассирлери-дир. Банкыны тос шак ажып турда ажыдар. Он ийи шак үезинде банкыда кижилер эвээжей бээр. Школаның кассири Тамара Сатовнаның банкыдан үнүп чыдарын бо-ла көөр мен. Чамдыкта ооң холунда чаа номнар-даа бар болгулаар. Ону банк чанында журнал садар киоскудан садып алыр боор. Мен «Полктуң оглу» деп ном садып алыр дээш, ол киоскиже чоруптум. (76 сөс.) Банк, киоск деп сөстерниң падеж кожумактарын кажаалай шыяр.

МЕРГЕННИҢ БЕЛЕКТЕРИ. Ачазы Мергенге фонарь садып берген. Фонарьның дашты кылагар, боду борбак. Ол фонарьга дыка ынак. Хүндүс безин чырыдып алган чоруур. Мергенниң акызы шагдааның лейтенантызы кижи. Эжи Сергей Ивановичиниң берген белээн дуңмазынга берген. Ам фонарьдан аңгы Мергенниң ойнаар корабли база бар болган. (40 сөс.) Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерниң падеж кожумактарын шыяр.

ПАДЕЖ КОЖУМАКТАРЫН ШЫН БИЖИИРИН КАТАПТААРЫ.

РАКТАР.

(Тодарадыышкын) Рактарны таан элдепсинер мен ийин. Демир-хууңга чыып суп каарга, сымыранчып-ла эгелээр. Сымыранчыры төнерге, өлүп калганы ол болур. Оларда артык чүвелер эңмежок ышкаш сагындырар. Чеже даваннар, салдар, аспактар чок дээр! Кудуруу-биле иттинип кылаштаар. Оозун артында мойну дээр. Рак тударын бисте кижи бүрүзү билир. Төгерикке четкини хериптер. Ооң кырынга эътти, хаарган паганы салып каар. Рактар эрикте хос адаандан үнгүлеп келгеш, четкиже союп кире бээрлер. Элээн үе эртер. Четкини ушта тырткаш, рактарны адырып алыр. (72 сөс.)

М. Пришвинни-биле.

Сайгарылга: 1.Рактарның тодарадыышкыны. 2. Рактар бистиң хемнеривисте чүге чогул? Угаап бодааныңар-биле чугаалаңар. 3. Ракты канчаар тударыл? Кылыр негелдези: 1.Чүве аттарының сан, падеж кожумактарын шыйып көргүзер.

ДИИСПЕЙГЕ АЗЫРАТКАН ДИИҢ ООЛДАРЫ. Маша угбайның моортайы беш оол төрээн. Ээзи ооң оолдарының чаңгызын арттырып берген. Диис оолдарын чоктаар апарган. Бир катап диис чиде берген. Кежээ ол эзимден үш бичии амытан хумагалай ызырып алган келген. Олары дииң оолдары болган. Азыраан оолдары өзе берген. Маша угбайның уруу Вера азырандыларны аргаже салыпкан. Дииңнер аалын кагбаан. Кежээ Вера көөрге, дииң оолдары бажың артында бо халчып турганнар. Моортай ам чаңгыс эвес, бир ак, үш кызыл-сарыг оолдарлыг болган. (70сөс.)
Сайгарылга: 1.Диис оолдарын чоктааш, кайыын чүнү эккелгенил? 2.Дииң оолдары өзе бээрге, аргаже салыптарга, чүге дедир чедип келгеннерил? Угаап бодааш, харыылаңар. Ындыг хевирлиг чижектерден сактып чугаалаар.
Кылыр негелдези: 1.Хамаарылга кожумактарлыг чүве аттарын хамаарышкан сөстери-биле кады ушта бижээш, айтырыгларын кырынга бижиир.

ДЕМДЕК АДЫ.

Сайгарылгага ажыглаар домактар. 1.Аяс бүргег хүннер эртип-ле турган. 2.Мээң ыдым кончуг угаанныг ыт болгай. 3.Удаваанда оол Чүгүрүк-Доругну мунупкан хап келген. 4.Торгу тоннуг тоглап эртти. Чараш тоннуг чаңнап эртти. (Шартылаа, ховаган.) 5. Инектиг кижи тодуг, хойлуг кижи каас.6.Кезек-кезек хураганнар аразы-биле аъттыг челдирип ор мен. 7.Каас-коя хризантемалар, чаагай чыттыг ландыштар чечектелген. 8.Эзириктиг эликтиң изи сөөскенниг чарыкты өрү өскей берген болган. 10.Оргаадай деп оът холдуг, буттуг ышкаш, кижиге дөмей деп кырган-авам чугаалаан.11.Ак-ак фактуктарлыг, хурең-хурең платьелерлиг уруглар школаже чоруп турган. 12.Оолдар шупту кызыл галстуктарлыг болган. 13.Хөөремиккей оолдар дугайында чогаалчының номун номчудум. 14.Улуг-Хемге таваңгайлаан Улуг-Ийим, Кадыр-Ийим. Уруг чаштан ойнап өскен Улуг-Шынаа, Межегейим. (Улустуң ыры.) 15. Булуттуг дээрниң адаа-биле, будуктуг ыяштың кыры-биле хап олуруп-тур эвеспе. (Тоолдан.) 16. Күскү хову сарыг, өкпең, куу өңнуг болур. 17. Ооржак Чимит дүккүр, эъткир хойлар кадарып турар. 18. Фермада сүттүг инектерни азырап турар. 19.Чаашкынныг, бүргег хүннер соонда кааң аяс хүннер хүннеп туру. 20.Сырын аайы-биле өске одагдан үссүг чыт кээп турган.

МЭЭҢ ГЛОБУЗУМ. Мээн столум кырында борбак глобус бар. Ооң ак-көк хемнерни, далайларны көруп болур. Эң терең черлерни кара-көк өң-биле будаан. Ногаан оргулааштар, хүрең даглар бо-ла чыдар. Глобус кара тавак кырында чиңге өзекте долганып турар. Ол улуг мячикке дөмей. Ооң тейинге холумну салыр мен. Меңээ дораан-на соок хат, кылын дош сагындырар. Глобусту долгандырыптар мен. Хүннүң үнүп келири, дүннүң дүжери караамга көстүп келир. Чер бөмбүрзээнде суг хөй, кургаг чер эвээш. Соңгу, мурнуу полюстар, ортузунда экватор шугуму бар. (80 сөс.) Са м б ы р а г а б и ж и и р с ө с т е р: глобус, экватор. Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2. Глобус деп чүл?
Кылыр негелдези: 1.Демдек аттарын чүве аттары-биле кады ушта бижээш, айтырыгларын салыр.

ШЫЛГАЛДА. Шынаа улузу кызыл торгу тоннуг, ногаан чычыы курлуг, кадыг идиктиг, хүрең бөрттүг Келдирбенниң талазында баарды. Ооруг улузу өшкү кежи хөректээштиг, баг курлуг, кызыл-даван, содугур кара кежегелиг Кудеректиң талазында баарды. Изиг оъттуг шынаа черниң чонундан Күдерек чааскаан арткан. Чеңинден солунну суудур ушта соккаш, номчуп-ла эгеледи. Шокар-үжүк башкызы номчаанын эдерти көрүп хынап ор. Тыва бижик шылгалдазынга он дөрт кижи шылгараан. Оларның аразында Сат Күдерек. Тергиин номчаан кижини ном-биле шаңнаан. (71 сөс.)

М. Кенин-Лопсаңныы-биле Тайылбырлаар: шокар-бижик. Сайгарылга: 1.Кол бодалы чүл? 2. Бо кажан бооп турган-дыр? Сөзүглелдиң утказын угаап бодааш, харыылаар. 3. Шынаа улузу биле Ооруг улузун деңнеп чугаалаар. 4. Шылгалданың туңнели кандыг болганыл?
Кылыр негелдези: 1.Укталган, укталбаан демдек аттарын хамаарышкан сөстери-биле катай ушта бижээш, дыйлашкак, дорт шыйыглар - биле демдеглээр.

ТЫВЫЗЫК.

Мыйыстыг аң эвес,

салдыг ашак эвес,

сыргалыг кадай эвес,

кудуруктуг аът эвес,

адыр дуюглуг инек эвес. «Бодуң номчу» деп номдан.

Сайгарылга:

1.Тывызыкты тыпкаш, бижип алыңар. Ол амытанны чуруңар.

Кылыр негелдези:

1.Мыйыстыг, салдыг,сыргалыг, кудуруктуг, адыр дуюглуг деп сөстерниң дазылын болгаш чогаадылга кожумаан шыйыг-биле көргүзер. Домакка кандыг кежигүн болурул?

КУНДУСТАР. Сарыг-даа, кара-даа кундустар бар деп дыңнаан мен. Бир-ле дугаар сарыг кундусту айдың дүне көрген мен. Ол кылаң хөлдү эштип кешти. Эрикке үнүп келгеш, элээн үр ийи будунуң кырынга көруп тур. Өрге-даа сагышка кирер. Бо хөлге ийи аңчыгашты Тере-Хөлден эккелген чүве-дир. Оон бээр каш чылдар эрткен. Кундустар өскен. Хөлдүң ээтпек черин дуглап алган. Кундус дээрге аң-на болгай. Олар кончуг угаанныг, кежээ чүве-дир.(68 сөс. )
Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2.Кундустуң угаанныг, кежээзин кандыг домак-биле бадыткаар силер?
Кылыр негелдези: 1.Демдек аттарын хамаарышкан сөстери-биле кады ушта бижиир. Дыйлашкак, дорт шыйыглар-биле шыяр. Айтырыгларын кырынга бижиир. 2.Томаанныг…,эштиг…,оолдуг…. Хөй сек орнунга чүве аттарындан бижиир.

КҮСКҮ АРЫГ. Күскү арыгга чоруурга чалгааранчыг-даа, коргунчуг-даа. Куштарның аянныг ырызы дыңналбас. Сарыг бүрүлер бөөлдендир хадып турар. Чодураадан өкпең бүрүлер чаап бадып тур. Аккыр хадыңнар кызыл-сарыг бүрүлер-биле шыптынган. Шиви чааскаан улам-на өң кире берген. Ооң ине бүрүлери эртенги, кежээки салгынга чидиг ногаан апаар. Хөл кыдыында кулузун кургай берген. Бүргег хүннер эгелээн. Дымырааш чаъс чаап турар. Бо алдын күстүң демдектери-дир. (61 сөс.)
Сайгарылга: Айтырыгларны самбырага бижип каан турар. Сөзүглелди башкы номчаан соонда,айтырыгларга харыылаар: 1.Күскү арыгга чоруурга кандыг-дыр? 2. Куштарның аянныг ырызы дыңналыр-дыр бе? 3. Сарыг бүрүлер канчаар дүжүп турар-дыр? 4. Өкпең, кызыл-сарыг бүрүлер-биле кандыг ыяштар шыптынганыл? 5. Чүү ыяштың бүрүлери улам өң кире бээр-дир? 6. Хөл кырында кулузуннар канчап баар-дыр? 7. Күскү чаъс канчаар чаап турар-дыр? Күскү арыгның чурумалын бо айтырыгларга харыылавайн, боттарыңар бижиңер. Сайгарган соонда, самбырада айтырыгларны дуглаар. Уруглар бижиир. Уругларның бижээн чогаадыгларын дараазында кичээлде сайгарар.

ЧААН. Бир индий кижиге улуг чаан турган. Ээзи чаанны багай чемгерип, хөй ажылдадып турган. Бир катап ол хорадай берген. Каржы ээзин буду-биле базып өлүрүп каан. Кадай ыглап-ыглап, уругларын чаанның будунче октапкаш, мынча дээн: «Адазын өлүрүп кааптың, уругларын база өлүрүп каавыт». Чаан өскүстерни кезек көруп турган. Арай улуг оолду хаайы-биле илбектээш, мойнунга олуртуп алган. Бичии оолдуң чугаазын дыңнаар-даа, билир-даа болган. (62 сөс.)
Сайгарылга: 1.Чаан каржы ээзин чүге өлүрүп кааныл? 2. Кадай уругларын өлүрүп каавыт дээш, чаанче октап берген. 3. Чаан уругларны канчанганыл? 4. Чаанда буруу бар турган-дыр бе? Ону чүден билип алдыңар?
Кылыр негелдези: 1.Удурланышкак уткалыг демдек аттарының адаан шыяр. Айтырыын бижиир. 2. Ийиги домакты домак кежигүннеринге сайгарар.

АТ ОРНУ.

Арынның ат оруннарының падежтерге өскерлири.

Грамматиктиг сайгарылгага хереглээр домактар. 1.Мен чечек тарыдым. Мээң тараан чечээм өзүп келген. Оларның өңү янзы-бүрү болган. 2. Эжим база чечек тараан. Ооң чечектери бедик сыптыг болган. 3. Бисте ак инек бар. Ооң бызаазы база ак. Аңаа сүт кудуп бердим. 4. Саянның бедик баштары ырактан көстүп чыдар. Кааң хүннерде оларны тодазы-биле көрүп болур. 5. Делгелгеде сээң чураан чурууң бар болду. Комиссия шаңнал берди. Сенде чурукчу болур салым бар-дыр. 6. Бистиң клазывыс Ак-Довурак чораан. Оон дүүн чаа ээп келдивис. 7. Оолдар кара-баарзыктарга шуугай-биле бажың тудуп берген. Ону ыяш будуунга азып каан.

ЫДЫМ-БИЛЕ ХОЙ-ДАА, БЫЗАА-ДАА КАДАРАР МЕН. Бистиң өг-бүлевисте мен эң бичези мен. Ынчангаш авам, ачамга эргелиим аажок. Бир катап өөредилге чылы төнгенде, биске даай-авам аалдап келген. Мени ол аалынга аппаргаш, хой кадартырын чугаалады. Бистен ырак черде чурттап турар төрелдеримче чоруптарын шиитпирлеп алдым. Бисте Чүрек деп аттыг ыт бар. Ол менден чарылбас. Ыдымны эдертип алырын даай-авам чөпшээреди. Менде ам бүзүрелдиг эш бар. Ыдым-биле хой-даа, бызаа-даа кадарар мен. (67 сөс.)
Кылыр негелдези: 1.Бирги арынның ат оруннарын ушта бижээш, падежин, санын, арнын айтыр. Үлегери: Бистиң - х.п,х.с,1-ги арын.

АҢМААР Дүн дурту кыскалаан. Дүнелерде соой берген. Сыйтылаа күске аажок тодуг чурттап турган. Ол хүн-бүрү семирип орган. Черге үңгүр казып ап, ооң дүвүн алгыдып алган. Ынаар курлавыр чемин дажыглап алган. Оозу эвээш ышкаш сагындырган. Кожа база бир үңгүр казып алган. Күске оларның аксын тудуштурупкан. Үңгүр иштинге удуур чер база кылып алган. Ам үнмес болза ажырбас. Чыланнар, пагалар база чок. Сыйтылаага айыыл чок. (64 сөс.)

В.Бианкиннии-биле.

Ат оруннарын тыпкаш, падежтерин айтыр.

ЧАГАА Мен ынчан школа-интернатка өөренип турган мен. Бир хүн шериг хептиг кижи мээң-биле хол тудуп мендилешкеш, айтырды: −Сен каш дугаар класста өөренип турар сен? - дидир. − Мен дөрт дугаар класста өөренип турар мен. Меңээ чүге келдиңер? − Сеңээ чедер чагаа эккелдим. −Мени кым хереглээни ол? - деп айтырыптым. − Сени бодуң акың хереглээни ол-дур. Сенден чагаа келбеске, акың сагыш човап турар-дыр. Сенде акың адрези бар ыйнаан. Бар болза, олче дораан бижи. Мен чедирип берейн.
Кылыр негелдези: 1.Мен, сен деп ат оруннарын падежтерге чыскаал аайы-биле ушта бижээш, падеж кожумактарын кажаалай шыяр. 2. Ол, олар деп ат оруннарын падежтерге өскертир. Кожумактарын кажаалай шыяр.

Кылыг сөзүнүң амгы үези.

КЕЖЭЭКИ АЖЫЛ. Ачам солун номчуп олур. Авам ук аргып олур. Херелмаа шала чуп тур. Мен аяк-сава чуп тур мен. Мерген ыдын агаарладып чор. Шупту ажылдап тур бис. Бичии дуңмам Чаймаа удуп чыдыр. Кырган-авам шайлап олур. Акым чолаачылап турар. Ол машиназында олур. Ажылывыс төнер. Амыр-шөлээн дыштаныр бис. Телевизорга солун дамчыдылга болур. Ону көөр бис. (55 сөс.)
Ажыл соонда амыр-дыш дугайында тоожуушкун. Кылыр негелдези: 1.Амгы үениң кылыг сөстерин ушта бижээш, арын, сан, үе талазы-биле сайгарар. Тургузуун сайгарар. Үлегери: номчуп олур - үшкү арын, чаңгыстың саны, амгы үе; составында кол кылыг сөзу − номчуп, дузалал кылыг сөзу - олур.

Х ы н а л д а д и к т а н т. Часкы чылыг хүннер хүннеп тур. Куштар арыг сыңмас кылдыр эдип турлар. Торга токкуладыр соктап тур. Шиижекчигеш ырлап олур. Хөөрүктер ыяшче үне халыжып тур. Ыраажы айлаң куш дег ырлап тур. Самолёт агаарда ужуп чор. Ону Оюн-оол башкарып чор. Кылыр негелдези: 1.Чүгле амгы үениң кылыг сөстериниң адаан ийи дорт шыйыг-биле шыяр. Арын, санын, составын сайгарар.

БЕДИКТЕН КӨРГЕНИМ.

(Чурумал) Кыжын чүве. Ачамның кадарган хойларының бажын дозар дээш, хаялыг дагже үнүптүм. Хойларның бажын ээлдир дозуп алдым. Бир бедик даштан эргий көрүп ор мен. Оон хамык чүве көстүп турар. Бистиң өөвус чоога иштинде чааскаанзырай берген тур. Хоолайдан көк ыш ээргииштелип үнүп тур. Ачамның хой кадарарда мунар аъды өдекте тур. Ол чарыкта сарыг хоорзуннар көстүп чыдыр. Ол ховуну оңгаар-дескээр хээлеп каан дег андарып каапкан. Талыгыр ыракта ак-көк дагларның барааны көстүр. Ол бүгүнү сонуургап көрүп, хая кырынга элээн олурдум. (76 сөс.)

К.Аракчааныы-биле. Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2.Бир бедик даштан чүнү эргий көргенил?
Кылыр негелдези: 1.Чүгле амгы үениң кылыг сөстерин ушта бижээш, сайгарар: айтырыы, составы, саны, арны. Кол кылыг сөзүнүң кожумаан кажаалай шыяр.

ЧАНАР БОЛГАШ КЫШТААР КУШТАР. Күзүн кончуг хөй куштар чылыг чурттарже ужуп чоруп турар. Кастар, өдүректер, дуруяалар ужуп чоруур. Ол куштарны чанар куштар дээр. Бөлүк куштар мурнуу чүкче ужуп эгелээр. Куштарның мурнунда оларның баштыңы чоруур. Олар өске куштардан күштүг, арга-дуржулгалыг. Өскелери оларны дыңнаар. Чүге куштар ужуп чоруй баарыл? Азы олар сооктан коргар бе? Олар соокту шыдаарлар, а чемиш чогундан өлгүлеп каарлар. Чайын курт-кымыскаяк хөй болгай. Күзүн оларның чамдыызы ижээй бээр, чамдыктары өлгүлеп каар. Ынчангаш куштар кыш дүшпес, чемиш хөй, чылыг черлерже ужуп турар. Кыштаар куштар база бар. Торга, таан, сааскан, хөкпеш, сайлык кайнаар-даа ушпас. Оларга база кыжын чем тып чиири берге. Уруглар, куштарны чемгериңер! (103 сөс.)

Кылыг сөзүнүң эрткен үези.

КЫЗЫЛ-ДАГ. Кызыл-Даг бойдустуң чурумалдыг черинде турар. Суур кыдыындан тараа шөлү эгелээн. Шөлдуң кыдыы көзүлбес. Чайгы кежээ талыгырже көрүвүт! Ынаар-ла чер, дээр тутчу берген ышкаш болур. Солагай талада холушкак ыяштыг арыг бар. Шапкын Ооруг ооң баарын куду хап баткан. Чайның башкы айында хем дажый бээр. Ол үеде балыктап чоруптар бис. Кат быжар. Оймактарда честек-каттаан уруглар долу болур. Чаш хадың үнген кезек черниң мөөгүзүн чыып төтпес. (64 сөс.)
Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2.Хемден кажан балыктаар-дыр? 3. Кат, мөөгү кандыг черлерден үнген-дир? Словарь сөс: Ооругда - чер ады.
Кылыр негелдези: 1.Эрткен үениң кылыг сөстерин ушта бижээш, кожумактарын кажаалай шыяр. Арын, санын, тургузуун тодарадыр. 2. Кылыг сөзүнүң болур, болбас хевирлериниң адаан шыйгаш, кожумаан кажаалай шыяр.

ЫТ. Чаш эникти ёзулуг ыт кылдыр азыраан мен. Калдаракты кымга-даа тудуспас турган мен. Соок хүндүс ону хойлап алыр мен. Чолдак хөректээжимниң ойбак черинден соок салгын үрерге-даа тоовас мен. Ыдым өзүп келген. Кайнаар-даа баарымга истеп келир. Бир чамдык аңчылар ыдын чедип өөредир. А мен чугаа билир кылдыр өөреткен мен. Кижиниң соондан кылаштап орар кылдыр өөреткен мен. Кижи медээ бербээнде, көзүлген аңче шуравас. Кижини чедип чоруур кылдыр өөреткен мен. Калдарак дег эки ыт эдилеп көрбээн мен! Эки ыт ээзин сегидер деп аңчыларның үлегер чугаазы шын чүве. (87 сөс.)

М. Кенин-Лопсаңныы-биле.
Тоожуушкуннуң сайгарылгазы: 1.Чаш эникти канчаар азырап өстүргенил? 2. Хойлап алырында кандыг сорулга барыл? 3. Өөредилгениң онзагай чүүлдери чүл? 4.Өске аңчылар ыдын канчаар өөредир-дир? 5. «Эки ыт ээзин сегидер» деп үлегер домактың утказын тайылбырлаар. Кылыр негелдези: 1.Эрткен үениң кылыг сөстерин ушта бижээш, сайгарар. 2.Болбас хевирниң кылыг сөстериниң кожумактарын кажаалай шыйгаш, айтырыын кырынга бижиир.

Х ы н а л д а д и к т а н т. Девээлеп чыткан хойлар уурук-сууруктап оъттап үнүпкен. Ынчан Хеймерек аътты ёзулуг мунуптар, даалыктадып, челдирип безин билир апарган. − Хоюң дыка ыратпа, чүвени канчап билир - деп, кырган-авазы чугаалап туруп калган. Удаваанда хой-даа Эдер-Куй баарында терең оъттуг черге келгеш, доктаай берген. Хүннеп-даа турза, чаъстай берген.

Кылыр негелдези: 1.Домактарның кол сос, сөглекчилерин тыпкаш, шыяр. 2.Эрткен үениң кылыг сөстериниң санын, арнын, тургузуун сайгарар. 3.Сөс иштинде дакпырлаан ажык эвес үннерниң үжүктериниң адаан шыйгаш, дүрүмү-биле шыйыгга көргүзер.

ЧАРАШ БОЛГАШ ЭТКИР. Тыва улустуң шаандан бээр ойнап чорааны хөгжүм херекселдери игил, бызаанчы, хомус, чадаган болур. Игилди кургаг шивиден каастаар. Ооң бажын аң кежи-биле шывар. Бодун-даа, чазын-даа аът кудуруу-биле хылдап аар чораан. Ам сөөлгү үеде хылын скрипканың чоон, чиңге хылдары-биле солуп турар апарган. Ынчан үнү дыка бедий бээр. А бызаанчының бодунуң хылын гитараның чоон, чиңге хылдары-биле солуп турар. Планын, сайгарылгазын өөреникчилер боттары кылыр.

КАЛЧАН-АКТЫ ЫДЫКТААНЫ. Калчан-Ак дээр хоювус бажы дээрже көрген, мойну шимчевес хураган төрүпкен. Кемниг хураган төрүүрге, хой өзер дээр чүве. Хураганывысты дыка кээргээр турган бис. Иезиниң сүдү-биле эмискиктеп турган бис. Бир хүн дуңмаларым-биле сарыг-сигеннеп чораан бис. Сарыг-сигенни хураганнар дыка чиир болгай. Хелиң кырган-ачам Калчан-Акты ыдыктааш, хураганның чирик молдуруун кадакка ораап берген. Хой кажаазын артыжап, сүт чашкаш: «Хоюңар ийистеп төрүүр болзун! Өдекке сыңмас кылдыр өзер болзун!» - дээш, чалбарып кагды. (72 сөс.)

1. Дакпырлаан ажык эвес үжүктерлиг сөстерниң адаан шыяр.
2. Ш-Ж, С-З солчуп чоруур ийи-ийи сөстен ушта бижиир.

КОСМОСЧЕ ОРУК. Чер-делегей кырынга улус сылдыстарже ужударын шагдан бээр күзеп чораан. Шагда кижилер космосту тоолдап чораан. Бистиң Чер биле сылдыстар аразында агаар чок делгем бар. Ол аажок хос делгемни эртем дылы-биле космос деп адап турар. Талыгыр бедикче ужудар ракетаны эртемден кижилер чогааткан. Корабльди оларның ажыл-ишчи холдары тудуп тургускан. 1961 чылдың апрельдиң он ийиде космосче кижи ужуп үнген. Ол Совет Эвилелиниң хамаатызы Юрий Алексеевич Гагарин-дир. Ол октаргай делгеминче орукту бир дугаарында ажыткан. (74 сөс.)
Тайылбырлаар: космос , октаргай делгеми. 1961 чылдың апрельдиң 12. Самбырага бижиир: Совет Эвилелиниң хамаатызы Юрий Алексеевич Гагарин.
Кылыр негелдези: 1.Чүве аттарының падеж кожумактарын кажаалай шыйгаш, сөстерниң кырынга падежтерниң эге үжүктери-биле демдеглээр. _У.п Үлегери: сылдыстарже

Кылыг сөзүнүң келир үези.

БАЛЫКТАР КАЯА КЫШТААРЫЛ? Кыш дүжер. Соок күштелир. Черниң кырын хар шуглаар. Хемнерни, хөлдерни кылын дош шыптар. Кыжын дош адаанда суг база-ла агып чыдар. Ында караңгы болур. Хемниң дүвүнге балыктар тура кылаштаар. Олар терең черинге мөөңнежи бээр. Балыктарның баштары шупту чаңгыс черже көрнү бээр. Балыктар күзүн хем доңмаанда-ла кыштаар черин шилип алыр. Мезил мырыңай чайын шилип эгелээр. Ол хемниң дүвүнде оңгар черге удуп хүнзээр. Дүне бичии пагаларны, балыктарны тудуп чиир. Кыжын ол ханы оңгарга удуп кыштаар. (73 сөс.)
Словарь сөс: дунчулаар деп сөсту тайылбырлаар. Сайгарылга: 1.Терең суглуг хемнер, хөлдерге дунчулаан балыктар онча-менди кыштаар. 2. Сыык хемнерде оңгар эвээш, дош чуга болур. Төтчеглекчилер балык дунчулаар черни чайын-на демдеглеп алыр. Чуга дошту ойгаш, дунчулаан балыктарны чүү-даа чок кылдыр шүүреп аппаар. Бистиң хемнеривисте ам балык чок. 3. Бойдус камгалакчылары чүнү сүмелээр силер. Кандыг ажыдыышкын бодап алдыңар, чугаалап көрүңерем, уруглар.

БИРГИ КЛАССЧЫГА. Эргим өңнүк! Өөредилге чылының эгелээни-биле байыр чедирип олур мен. Сен ам школачы сен. Сээң мурнуңда улуг сорулга бар. Эң кол чүве номчуур, бижиир, санаар кылдыр өөредири болур. Бүгү-ле кижилер сээң кыдыраажында бижип турар үжүктериңден эгелээн. Сен школага чүгле өөренир эвес, а найыралга база өөренир сен. Найыралга сени башкылар, сээң эштериң өөредип каар. Ынчан клазың бүдүн коллектив болур. Бир эвес сеңээ бергелер таваржы берзе, коллектив дузалаар. Өөрүңнүң эки эжи бол! Эки эш болур төлээде, ак сеткилдиг, шынчы, ажылгыр болур херек. Сеңээ аас-кежикти, кадыкшылды, өөредилгеңге чедиишкинни күзедим. (88 сөс.)

Ю.Гагарин. Баштайгы космонавт.

Сайгарылга:

1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл?

2.Кым байыр чедиргенил?

3.Кандыг улуг сорулга дугайында чугаалааныл?

4.Чүгле өөредилге эвес, оон ыңай чүү чүвеге өөредип каарыл?

5. Бир эвес бергелер таваржы берзе, кым дузалаарыл?

6. Баштайгы космонавт уругларга чүнү күзээнил?

Самбырага бижиир: космонавт, коллектив.

Кылыр негелдези:

1.Найырал деп сөстен канчаар? деп айтырыгга харыылаттынар кылыг сөзүнден тургузар. Ол сөзү-биле чараш уткалыг домактан чогаадыр.

Х ы н а л д а д и к т а н т ы л а р.

КЫМ БОЛУРУЛ? Кым болурул? Башкы бе? Эмчи бе? Ужудукчу бе? Чүнү кылза чонга ажыктыгыл? Бо айтырыглар школаны доозуп турар өөреникчи бүрүзүнүң мурнунга салдынар. Эртемнер хөй. Ажылдар база хөй. Күзээнин шилип ап болур. Ынчалза-даа күзелим бар дээш, күш четпезинче чүткүве! Ажылга быжыг мергежил база херек. Бир дугаарында билиг-биле чепсегленир. Ол чок болза бурунгаарлап шыдавас. (55 сөс.) Сайгарылгазын кылгаш, кижи бүрүзү бодунуң бодалын бижиир.

КЫМ-ДЫР МЕН? Үнген хүннүң херелинде ижим эгелээр мен. Удуп чыткан чечектерим оттурар мен. Чечектерим бажын санай, эргий ужуп, хонуп кээр мен. Алаак, шынаам хөөмей ырым таалап дыңнаар. Мээң кылган чигирим бар. Бичии чаштар чип-ле ханмас. Мени ам-на таныңарам. Билдинмес бо кым-дыр мен? Тыппас болза чугаалап берейн. Мени ажыл-ишчи ары дээр. (51 сөс.)

Э. Кечил-оолдуу-биле.

Кылыр негелдези:

1.Ижим, бажын, ужуп деп сөстерниң дазылын бижиир.

2. Ол сөстерниң кожумактарын тодараткаш, бижиир, шыйыглар-биле көргүзер.

Б о т а ж ы л.

Частың хүнү үнүп келир.

Чараш куштар ырлажы бээр.

Чаагай шынаа ногаарарар.

Шапкын хемнер хайнып бадар. Кылыр негелдези: 1.Домак кежигүннеринге сайгарар. 2.Сөглекчи болур кылыг сөстериниң тургузуун сайгаргаш, шыйыглар-биле көргүзер.

ХОЛДАРНЫ ҮРГҮЛЧҮ ЧУУР. Холдарны хынамчалыг чуур. Чамдык уруглар холдарны соок сугга былгапкаш-ла хири арый берген деп бодаар. Ол шын эвес. Холду чүгле соок сугга чуурга хир арылбас. Кижиниң кежи кеш үзү-биле шыптынган болур. Кешти ол чымчадып чоруур. Холдуң хири ол үске так чыпшына бээр. Ол хирни чүгле кеш үзү-биле кады арыглап болур. Хирни арылдырарынга саваң кончуг дузалаар. Үстү саваң эзилдиргеш, ооң-биле кады хирни арылдырар. Холдуң иштики, даштыкы талаларын, салаалар аразын саваң-биле эки өгээр. Хир дыргактар аразынга хөй чыглыр. Ону тускай щётка-биле аштаар херек. (86 сөс.)
Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2.Хир кижиге кандыг хора чедирип болурул? Холдар чүге хирлени бээрил? 3.Холдуң хирин чүнүң-биле адырып болурул?
Кылыр негелдези: 1.Келир үениң кылыг сөстериниң кожумактарын кажаалай шыйгаш, айтырыгларын кырынга бижиир. Тургузуун шыйыг-биле көргүзер. 2.Бир домактан ушта бижээш, кежигүннерге сайгарар.

Кылыг сөзүнүң дужаал, даар хевирлери

ЧАГЫГ. Өскелерге үлегер кылдыр эки өөрен. Хүн бүрү өөренген чүүлдериңни катапта. Кичээл бүрүзүнге эки белеткен. Кызымак өөренир болзуңза, таварышкан бергелерни ажып эртер сен. Шүшпең болба, чалгаа чорба. Эмин эрттир чассыг болба. Эрес, орлан ажылгыр бол. Ажылдың бичезинден өкпелеве. Аяк-сава чуп, аваңга дузалаш. Бодуңдан бичелерге сагыш сал. Бодуңдан улугларны хүндүле. Бодуңну мактанма. Кезээде биче сеткилдиг чор. Хөйнүң херээн мурнунга, боттуң херээн соонга салып ажылдап чор.
Кылыр негелдези: 1.Дужаал хевиринде кылыг сөстериниң арын, санын тодарадыр. Кожумактарын шыяр. 2.Эрттир, чассыг деп сөстерде ажык эвес үннерниң үжүктерин тайылбырлаар, тургузуун шыйыглар-биле көргүзер.

АНЫЯКТАР. Шончалайлар чечектелзин. Чоогалар алдыннанзын. Арга иштинге хектер-куштар эдип турзун. Хүүрээңер чидидиңер, хүннуң-даңның суггарыңар. Тракторга олурупкаш, андазынны ырладыңар. Аныяктар аразынга чоруксаар мен. Ажылдаарын көрүксээр мен. Сырый-сырый чыскаалыңар. Чыдып калбайн деңнежиңер. Чалыы күштүң түңнелинде чаагай чыргал чечектелзин. Шыктыг, көктүг шынаа, хову чындыңназын, хөлбеңнезин. Чаш хаак дег чалыы назын чайыннанзын, херелдензин. (50 сөс.)
Сайгарылга: 1.Аныяктарга чүнү чагып турар-дыр? 2.Кылыг сөзүнүң кандыг хевирин чагыгга ажыглааныл? 3.Аныяк кижилерни алгап-йөрээген, дужааган кылыг сөстерин кандыг сөстер дээрил?
Кылыр негелдези: 1.Кылыг сөстерин ушта бижээш, дужаал хевириниң кожумактарын кажаалай шыяр. Айтырыын бижиир. 2. Даар хевириниң кылыг сөстериниң кожумактарын шыяр.

ЧАГЫГ. Ажы-төлүм! Кижи сеткили хомудатпайн чоруңар. Оор-сук черле кылбайн чоруңар, кырган кижи-дир мен, мээң бо чагыым сактып чоруңар. Оор кижи шөө-бөрүге дөмей дижир. Оор-сук кылбайн чоргар. Ыраажы-Хемге чурттаан аныяктар кежээ-шалып болуңар, ажыл-ишчи болуңар, орлан-эрес болуңар! (М.Кенин-Лопсан.)

УЗУН НАЗЫЛЫГ БООР СЕН. Алдын хүн адаанга арыг чуртта. Кежээ хүн ажар. Хүннүң кызыл хаяазын үдеп каг. Хемиң агып чыдар. Оон агымынче кезек үеде көрүп тур. Ак-көк дээрни кайгап чор. Бедик дагларже көрүп чор. Меңги сугларны ижип чор. Эзим-арганың чаагай айдыс чыдын тынып ап чор. Бо бүгү кадыыңга ажыктыг. Узун назылыг боор сен. (51 сөс.)

Кылыг сөзүнүң даар хевири.

ХӨГЛҮГ ЧАС ДҮЖҮП КЕЛЗЕ. Хөглүг час дүжүп келзе. Хар дүрген шалбааландыр эризе. Дамырактар шулурадыр акса. Хүн чоорту бедип турар. Хүндүс чылыы кончуг. Хүн шонуунга хар шуут эрип калза, хөрзүн кургаваанда, тарылганы дүрген эгелезивиссе. Ажыл-ишке човагзынган араттарга дузалашсыңарза. Оът-көк хөлбеңнедир үнзе, мал-маган семириир-даа ийин. Оолдар Чадаана хемче балыктап чорупкан. Хемниң балыы хөй болза, бис база балыктазывысса. (52 сөс.)

Сайгарылга:

1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл?

2.Карартыр парлаан сөстерниң утказын, тургузуун сайгарар.

Кылыр негелдези:

1.Даар хевирниң кылыг сөстериниң кожумаан кажаалай шыйгаш, арын, санын айтыр.

* * *

Кадыр дагның баарынга

Кажаа-хораа тудуп алза,

Кады төрээн акым-биле

Кады кожа чурттазымза. Кылыг сөстериниң даар хевириниң кожумактарын шыяр, арын, санын айтыр.

КҮЗЕЛ. Артистер концерт көргүссе, мен ону ыяап көрүп алыр мен. Чодураа ырлаза, шуптувус барып дыңнаар бис. Ава дугайында ырлардан дыңназымза. Дээр аясса, эжим-биле хемден балыктаар бис. Балыкты эвээшти-даа, хөйнү-даа тудуп алзымза, кырган-авамга аппарып бээр мен. Кежээки сериинде агаарлаза. Мен чогумда келзиңерзе, манаар силер.
Кылыг сөстериниң даар хевириниң кожумактарын шыяр, арын, санын айтыр.

Ак-ла дээрим, көк-ле дээрим!

Аяс турза, хүннеп турза.

Арбын хой чон чыглып келзе,

Агын чашса, көгүн чашса.

ДҮРГЕН КӨШСЕ. Ооруг хеми дажый берзе, көжүп чадай бээр бис. Дүрген көшсүвүссе, тайгада сериин, ымыраа-сээк чок болгай. Машина келзе, кежээ-даа болза, көже бээр бис. Оолдар тооруктаза, мен оларны эдерер мен. Арга эдээнде үнген кызырак-кады быжа берзе, хууң долдур чыып аар бис. Чигир садып эккелзиңзе, амданныг варенье хайындырып алыр бис. Хой кадарарда, ыдың эдертип алзыңза, чүден-даа кортпас сен. (57 сөс).
Кылыр негелдези: 1.Даар хевириниң кылыг сөстерин ушта бижээш, кожумаан шыяр, арын, санын тодарадыр. Үлегери: Машина келзе - үшкү арын, чанг.саны.
2. Ал деп сөсту кылыг сөзүнүң даар хевиринге чаңгыстың, хөйнүң санынга өскертир. Чаңгыстың саны Хөйнүң саны 1-ги арын алзымза 1-ги арын алзывысса 2-ги арын алзыңза 2-ги арын алзыңарза 3-кү арын алза 3-кү арын алза

Ч Ы Л Д У Р Г У З У Н Д А Ө Ө Р Е Н Г Е Н Ч Ү Ү Л Ү Н К А Т А П Т А А Р Ы. Уруглар өөредилге чылының дургузунда сайгарылгалыг болгаш онаалгаларлыг база чогаадыр-даа, чуруур безин диктантыларны бижип өөренгенин барымдаалааш, катаптаашкында кирген диктантыларның чамдыызының чүгле сөзүглелдерин берген. Ам боттары ажылдазын.

Диалог, дорт чугаалыг домактар, адалга

СЫЛДЫСТЫҢ БАШТАКТАРЫНДАН. Ачазы дневникти ажыдып көргеш, хорадап эгелээн: − Ам база ийи бе? − Ийи-даа албадым - деп, оглу кээргенчии кончуг харыылаан. − Чапсар үезинде чүге уруглар эттеп турган сен? − Уруглар эттеведим. − А мени чүге келдирип турар чүвел? − Бо сээң дневнииң ышкажыл, ачай! − Ону кайыын тып алдың? − Сери иштинден тып алдым.

«Сылдысчыгаш» солундан.

ШЫН ШИИТПИР.

(Дорт чугаалыг) Дыштаныр хүннүң эртени турган. Үшкү классчылар Байлаң-оол биле Балыккай автобуска олурупканнар. Кондуктор чок автобус болган. Ында бичии демир хааржакчыгаш азып каан. Оолдар дөрт-дөрт көпеектерни киир каапкаш, билеттерни үзүп алган. Балыккай черже көре кааптарга, үш рубль чыткан. Акшаны эжинге көргүскеш, чугаалаан: «Ээзин тывар херек.» Байлаң-оол элээн боданып оргаш, мынча дээн:«Ээзи тывылбас. Бо хааржакче киир кааптаал. Дөмей-ле күрүнениң кассазынче кирер болгай». Оолдар шын шиитпир үндүрген. (68 сөс.) Сөөлгү домакты домак кежигүннеринге сайгарар.

БИСТИҢ СУУРУВУС. Бистиң суурувус тайга иштинде. Ону долгандыр кара-хүрең сыннар, тайгалар бүзээлээн. Хады, пөш, чойган шимей үнген тайгалар-дыр. Мында агаарның арыы кончуг. Чойганзыг, пөшсүг, чуксуг чыт агаар-биле холужа берген турар. Тынып ханмас-ла! Даштыгаа кылаштап чораан кижи чайгаар сергек апаар. Мында аң-меңниң хөйүн, чаражын канчаар ону! Бистиң суурнуң улуг-биче улузу оларга кончуг ынак. Ынчангаш эликтер, коданнар бо-ла суур ортузунда халчып келгилээр. Оларны хоюзар, сывыртаар улус чок. Хоптак койгуннар капустаны, морковьту безин дүне дойлап тургулаар. (77 сөс.)

Х.Ойдан-оолдуу-биле.

Чогаадылга кожумактыг үш сөстен ушта бижээш, кожумактарын шыяр.

УШКАН ПӨШ. Кыш дүшкен, соок дыңзаан. Мажаалай ижээн кылып четтикпээн. Тайга ээзи кыжын удуур чер дилеп чорупкан. Аянныг чер дилеп чорааш, ушкан пөшке таваржы берген. Тооргу адыгдан корткаш, ыңай болган. Адыг ушкан пөштү долгандыр шинчилеп көрген. Черден хоорлуп үне берген дазыл адаа ижээнге шору тааржыр бооп-тур. Ижээнниң ишти олурган кижи ооң дээвииринге дээр-дегбес хире бедик, чогум эжии тар. Ижээн-даа сеткилинге кирер бооп-тур. Мажаалай-даа ижээп чыдыпкан.

КЕЖЭЭ. Кыдыы ак дээр херелденген. Кызыл хүннүг кежээ дүшкен. Кылыр ижин дооскан кырган, чалыы кижилер чанып келген. Эзим адаа ногаан шыкта эрээн ала малдар оъттаан. Эки чуртум кежээки өйүн эткен хектер алгап туру. Кежээки хүн дагга саадааш, херелдерин чадывытты. Хээлиг булут көжүп тарааш, хемнер, даглар алдыннанды. Ында-мында суурлардан ыраажылар үнү долду. Ырызында олар шупту ынак чуртун алгап турлар. (58 сөс.)
Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? (Улаштыр сайгарар.)
Кылыр негелдези: 1.Демдек аттарын чүве аттары-биле катай ушта бижиир. Айтырыын салыр. 2.Кежээ деп сөстүң үш аңгы утказын тайылбырлаар. (Омографтар бижиир.) 3.Ында-мында деп сөстүң айтырыын бижиир. Кандыг чугаа кезээл?

КАРА АЛДЫН. Алдын деп чүл? Ону сен билир-ле болгай сен! Ол дээрге аажок үнелиг сарыг өңнүг металл-дыр. Кара алдын дугайында дыңнаан сен бе? Нефтини ынча дээр чүве. Нефть чок болза кандыгыл? Машиналар маңнавас. Ховуларга тракторлар, далайларга корабльдар эжиндирбес. Нефть кижилерге кончуг ажыктыг. Нефтиден бензинни кылып турар. Бистиң чуртувуста нефтиниң курлавыры кижи санап четпес хөй. (51 сөс.)

ДҮЖҮТКЕ АРГАНЫҢ ДУЗАЗЫ.

(Хайгаарал) Кыжын арга-арыг иштинге хар улуг чыглыр. Ак черниң харын хат хадып апаар. Чазын арыг иштиниң хары оожум эриир. Ыяш будуунуң хөлегези хүннүң чидиг херелин эрттирбес. Хар оожум эриирге, черниң шыгы улуг болур. Хову, шөлдерге хар шыгын камгалаар дизе, ыяш тарылгазын чорудар херек. Балгазынның школачылары ийи гектар черге хады тараан. Ол каш чыл эртерге, хадылыг арыг болур. Арыгны өрт айыылындан камгалаар. Хоралыг курттар көрзүңерзе, доп-дораан узуткаңар. (67 сөс.)
Сайгарылга: 1.Сөзүглелдиң кол бодалы чүл? 2.Арга иштинге чүге хар улуг чыглыр-дыр? 3.Балгазынның школачылары кандыг эки чүүл кылган-дыр? 4.Арга-арыгны чүлерден камгалаарыл?
Кылыр негелдези: 1.Бир дугаар домакты домак кежигүннеринге болгаш чугаа кезектеринге сайгарар. 2.Эрттирбес деп сөстүң тургузуун сайгаргаш, шыйыглар-биле көргүзер.

ЭКИ ЯБЛОНЯ СЫПТАРЫ. Сад өстүрер ашак яблоняның сывының ногаан бажын кезип каапкан. Ыяштың чүгле төжээ арткан. Төжектиң бажын чара кескеш, олче эки яблоняның чиирбейин суп каан. Ол черин союндак-биле шарып каан. Бичии будук улуг яблоня сывының чулуун ижип, бодунуң бүүректерин, чиирбейлерин, будуктарын дүргени кончуг өстүрүп үндүре берген. Үш чыл хире эрткен. Ооң сывы чаагай чыттыг ак-кызыл чечектерин чазывыткан. Хөлчок улуг яблоня сывы үнүп келген. Өске садтарның ээлери ооң чиирбейлерин алгаш, эки яблоня сыптарын өстүрүп ап турар апарган. (77 сөс.)
Тайылбырлаар: чиирбейин - чаш будуун. Кылыр негелдези: 1.Силер база ындыг ажыдыышкындан кылып көрүңерем. Словарь сөс: союндак деп сөстү башкы тайылбырлап бээр.

ОГОРОДТА МӨӨГҮЛЕР. С.Ковальчуктуң өг-бүлези чайын мөөгүлээр дээш, арга ишти кирип чорбас. Ындыг болбас арга чок. Ооң огородунга инек-караа, кызырак-караа сывының адаанда мөөгүлер ёзулуг арга иштинде дег үнүп турар. Мөөгүлер огородта он чыл өзүп турар. Мөөгүлерни ол канчаар тарып ап турарыл? Аргада өзуп турар бөлүк мөөгүлерни дазылы-биле казып аар. Бажыңынга эккээр. Оларның дазылын оваарымчалыг кескеш, тарып олуртур. Огородта мөөгүлерниң саны чылдан чылче көвүдеп турар. Чайын мөөгүден кылган янзы-бүрү аъш-чем өг-бүлениң столундан үзүлбес.

МӨРЕНДЕ КУЙ. Эрзинде туристээринге таарымчалыг черлер хөй. Маршрут Тарлашкынның эриктеринден эгелээр. Ол хемчигеш хая-даш аразы-биле аккаш, Тес-Хемче углаптар. Чайның изиинде ооң суу када бээр. Эрзин суурга келгеш, Мөренче хаптар. Бойдустуң каас-чаражын сонуургаар кижи чалым-хаяны торулбайн, саарыгланып агып чыдар хемни магадаар. Ооң эриктериниң бедии 15 метр чеде бээр. Хем унунда теректер, дыттар, ак хадыңнар арбын. Ында улуг хая бар. Ону топтап көөрге, ашак кижи арнынга аажок дөмей, көрүп турарга, хаваа, бажының дүгү, думчуу, салы ылгалып кээр. Мөрен хемниң соңгу-чөөн талазында Хайыракан аржааны бар. Дагда куйга чедип кээр сен. Ол куйнуң ханызы сезен метр, дооразы 17 метр, а бедии 3-5 метр чеде бээр. Ооң иштинге кире бээрге, караңгы болгаш соок. Кончуг изигде безин 5 градус чылыг. Ооң иштин сонуургап көөру турисчи бүрүзүнге күзенчиг. (113 сөс.)

ДАГЛАР АЖЫР, ХЕМНЕР КЕЖИР. Шуй суур. Хөй хонуктуг походтарның эгелээр чери ол. Аян-чоруктуң баштайгы үш хонуунда далай деңнелинден 3577 метр бедий бердивис. Тоолайлыг хемче киир аккан Балыктыгнын унун өрү өскедивис. Көк-Тайганың оргулаажынга чедир улуг бергедээшкинге таварышпаан бис. Мунхуликче үнерде, эптиг талазын шилип алдывыс. Бедээн тудум кадыры медээжок. Меңги кыры-биле кылаштаары дыка берге. Идик улдуңунда шиш баштыг дага дузазы-биле үнүп ор бис. Бедиктиң кырынга боттарывыс дугайында бижикти арттырып кагдывыс. Ийленчээ 45 градус дош кыры-биле бадары амыр эвес. Камгалал хендир, дош бузар херексел, демир баштыг даянгыыш дузалады. Ам Шаараштың бажынче үнер сорулгалыг бис. (92 сөс.)
Самбырага бижиир: Тоолайлыг, Балыктыг- хемнер аттары; Көк-Тайга, Шаараш - сыннар аттары; Мунхулик - моол ат. Эң бедик сын.

ТЫВА ОЙНААРАКТАР. Ак, кара, сарыг сергелерниң дүгүнден кылган тевектер, өң-баазын кылдыр будаан кажыктар бар. Олар эът-хан сайзырадыр, аваангыр-тудунгур чорукка чажындан чаңчыктырар оюннар-дыр. Малчын болгаш аңчы чоннуң чаш ажы-төлү өгден үнгеш-ле, көре бээри, аажы-чаңын таный бээри дириг амытаннар дүрзүзү ойнаарактар. Оларны ыяштан сиилбип кылгаш, будуп кааны дыка көрүштүг. Кыс уругларның каастанып ойнаарынга хереглээр сиирде дискилээн чинчилер. Теректен кылган бала, согааш, деспи, хөм барбалар, демир ожук, хола паш, хымыш база бар. Оларны бичиизинден тура ажыл кылып чаңчыксын дээн аян-биле кылган. (79 сөс.)

М. Кенин-Лопсанныы-биле

27