Рабочая программа по родному языку 1 класса

Раздел Начальные классы
Класс 1 класс
Тип Рабочие программы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Тайылбыр бижик 1-ги класстын 7-ги видтин программазы - биле ооренип турар уругларга А. А. Алдын-оол, К.Б. Март-оолдун бижик ооредилгезинин кичээлдеринге тургускан программазынтаарыштыр эде кылган. Ниити ооредилгенин куруне стандартарынга дугжуп турар Тыва Республиканын тыва школаларын хогжудер институт болгаш ооредилге яамызынын бадылааан программазы. 1-4 класстарга торээн дыл устуку класстарга ооренир тыва дыл болгаш литература эртемнеринин белеткел чадазы болбушаан, колдуунда-ла практиктиг сорулгаларны чедип алырынче угланган. Эге класстарга тыва дылды ооредиринин кол сорулгалары: 1) уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга ооредир; 2) оларга торээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни бээр; 3) уругларны ном ажыглаарынга чанчыктырар болгаш оларнын дылга сонуургалын, номчулга болгаш билиглерже чуткулун хайныктырар; 4) номчулга болгаш бижилге-биле холбаштыр бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга ундезилээш, оореникчилерни материалистиг узел-бодал-биле чепсеглээр; 5) уругларны мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидер; 6) ооренип турар чуулдерни сайгарып, болуктеп, деннеп, туннеп билиринге, оларнын иштинден кол болгаш чугула чуулдерни тып, тайылбырлаарынга оореникчилерни чанчыктырар. Тыва дыл программазы дараазында уш болуктен тургустунган. 1.«Бижикке ооредири болгаш чугаа сайзырадылгазы». Бижикке ооредири 1 класска сентябрь 1-ден март 24-ке чедир уламчылаар болгаш уш уеге чарлыр: 1.Белеткел (ужуглел мурнунун) уези; 2.Ужуглел уези 3.Ужуглел соондагы уе.




ТЫВА ДЫЛ БОЛГАШ НОМЧУЛГА ПРОГРАММАЗЫНЫН КОЛ КЕЗЭЭ. Дыл-кижилернин харылзажырынын болгаш бот-боттарын билчиринин чугула чепсээ болур. Дыл чокта чон чок, ниитилел-даа туруп шыдавас. Чоннун эртип келген тоогузун , езу-чанчылдарын, национал характерин, угаап бодаашкынынын болгаш ортемчейже коруушкунунун онзагайьн база аас чогаалын оон дылындан билип ал болур бис. Тыва дыл-тыва улустун национал дылы, ада-огбелернин салгалдарынга арттырып каан ортээ турбас эртинези. Ында бурун шагдан чоннун чугаазын байыдып, сайзырыдып келгенинин арга-мергежили, бойдуска болгаш ниитилел амыдыралынга хамаарышкан билиишкиннери, угаан-бодал культуразынын чедиишкиннери база ажы-тол кижизидилгезинге хамаарышкан байлак дуржулгазы дээш оске-даа билиглер мооннеттинген. Тыва дыл сайзырангай байлак дылдарга хамааржыр. Оон словарь составы хун буруде байып, ниитилел амыдыралынга кууседип турар функциялары улам-на калбарып турар. 1-4 класстарга торээн дыл устуку класстарга ооренир тыва дыл болгаш литература эртемнеринин белеткел чадазы болбушаан, колдуунда-ла практиктиг сорулгаларны чедип алырынче угланган.

ООРЕДИЛГЕ МАТЕРИАЛЫНЫН ПЛАННААШКЫНЫ Ооредилге материалынын планнаашкыны 4-ку класска I -улдун 36 ш II - улдун 30 ш III - улдун - 36 ш

IV - улдун - 34

Тыва дыл программазы уш болуктен тургустунган:

  1. « Бижикке ооредири болгаш чугаа сайзырадылгазы» (белеткел уези, ужуглел уези, ужуглел соондагы уе.).
  2. « Фонетика, лексика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы».
  1. « Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы

Болук бурузу тус-тус кезектерге чардынар. Ук болуктер аразында харылзаалыг. Программада кирген материалдарны улдуннар аайы-биле планнап, болуктер, темаларны кичээлдерге хувааган. Методиктиг аргаларны, сумелерни башкылар чогаадыкчы ёзу-биле шилип ажыглаар, боттары хой-хой чаа аргаларны хереглээр база методиктиг уг-шиглерни башкы боду немеп, улам сайзырадыр апаар. Башкынын кол сорулгазы- программа негелделерин ооредилгенин чаа тургузуунга дууштур долузу-биле боттандырары болгаш оореникчилерге быжыг билиглерни бээри, практиктиг мергежилдерин болгаш чанчылдарны шингээтгирери болур. Оореникчилернин билиинин шынарын бедидеринге бот ажылдарже болгаш оореникчилер-биле хууда ажылдарже кол кичээнгейни салыр. Хуузунда бердинген онаалгаларны хынаарынга тускай уени башкы кичээл санында баш бурунгаар планнап алыр, Бижимел азы хыналда ажылдар кылган санында оон туннелин оореникчилерге чугаалап берип, ниити-даа, хуузунда-даа частырыгларны олар-биле сайгарар. Оореникчилернин ханы билиглиг болурунга системниг катаптаашкын улуг рольдуг. Ынчангаш башкы катаптаашкынны программанын болуктеринин болгаш темаларынын аайы-биле системалыг чорудуп, хереглээр материалдарны баш бурунгаар планнап алыр. Башкы бурузу чогаадыкчы ёзу-биле ажылдавышаан, дыл башкылаашкынынын , дыл эртеминин , педагогиканын, психологиянын соолгу чедиишкиннеринге болгаш мурнакчы база чаартыкчы башкыларнын дуржулгазынга даянып, ооредилгени чедиишкинниг болдурар сорулганы чедип алыр. Ынчангаш эге школага башкылаашкылаашкыннын шинчилел болгаш дилеп тыварынын методтарын оларнын янзы-буру аргаларын тыва дыл кичээлдеринге ажыглаар апаар. Оон уламындан оореникчилер чугле башкынын чугаалаан чуулун, тайылбырын, онаалгаларын кууседир эвес, а боттары база хуузунда хайгааралдар, шинчилелдер кылырынга чанчыл алыр: чувелерни деннеп, домейлешкек болгаш ылгалдыг чуулдерни тып, чогуур туннел ундуруп, шингээдип алган билиин медерелдии-биле херек кырында ажыглап билиринге ооредир.

КОЛ УЖУР-УТКАЛЫГ БОЛYKTEP «Тыва дыл» угланыышкынынын материалы чижек программада дараазында болуктерден тургустунган: 1) Бижикке ооредири болгаш чугаа сайзырадылгазы. Бижикке ооредири уш уеге чарлыр: 1) белеткел (ужуглел мурнунун) уези; 2) ужуглел уези; 3) ужуглел соондагы уе. 2) Фонетика, лексика, грамматика, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы. Болуктер аразында харылзаалыг болгаш болук бурузу тус-тус кезектерге чардынар. Болуктер аразында харылзаалыг болгаш болук бурузу тус-тус кезектерге чардынар.

БЕЛЕТКЕЛ УЕЗИ (ужуглел мурнунун) Эге школада бижик ооредилгези (номчулга болгаш бижилге) тыва дыл болгаш торээн чугаанын эге чадазын тургуспушаан, оларнын чардынмас кезээ бооп турар. 1-ги класска белеткел уезинден эгелээш-ле, ооредилге-кижизидилгелиг ажылдарга хамаарыштыр башкынын мурнунга дараазында кол сорулгалар салдынып кээр: а) уругларны школанын чурум-сагылгазы-биле таныштырып, оларны анаа чанчыктырары; б) уруглар коллективин тургузуп, организастаары; в) бижикке ооредиринге белеткел. Сорулгаларга дууштур ол ажылдарнын кол угланыышкыны (утказы) уругларнын чугаазын сайзырадыры, ниити билиин бедидери, ооредилгеге белеткээри болгаш бижикке ооредири. Бирги классчылар назы-харыньн хире-шаа-биле эвээш эвес чуулдерни билир. Оларнын ол практиктиг билиглеринге башкы даянып тургаш, долгандыр турар хурээлел болгаш амыдыралдын дугайында бодалдарын, билиглерин, мергежилдерин улам делгемчидер ужурлуг. Бойдуста чувелернин болгаш амыдыралда болуушкуннарнын ужур-утказын билиндирерде, оларнын ниити болгаш тускай кезектерин деннеп, шын кичээнгейлиг сайгарарын чедип алыр. Оон чогуур туннел ундурерде, анализ болгаш синтез аргаларын ажыглап билиринге чанчыктырар. Уругларны доктаамал кичээнгейлиг, хайгаараачал болгаш сонуургаачал, ооредилгеге сундулуг болурунга белеткээр. Дузааргак болгаш ооруп четтиргенин илередиринге, улуг кижилерни хундулээр чорукка ооредип, кижилернин будурген куш-ажылын шын унелеп билиринге кижизидер.

УЖУГЛЕЛ МУРНУНУН УЕЗИНДЕ БИЖИЛГЕ ТАЛАЗЫ-БИЛЕ БЕЛЕТКЕЛ АЖЫЛДАРЫ. Бижилгеге белеткел ажылдарынын кол сорулгазы болза бижиктин гигиеназынын болгаш педагогиктиг негелделеринин эн бодуун, баштайгы чанчылдарын уругларга синниктирип, ужуктер бижииринге белеткээри. Салдынган сорулгаларны боттандырары-биле дараазында ажылдарны чорудуп тургаш, оларга хамаарышкан чогуур чанчылдарны чедип алыр. 1. Парта азы стол артынга шын олурары. Чырык партанын солагай талазындан келир болгаш бижип орган хол кыдырааш арнын холегелевес ужурлуг. Бижилге уезинде уругларнын сыны дорт, бажы бичии донгагар, кыдырааш- биле карактын аразы 25-30 см хире ырак болур. Партанын (столдун) эрии биле хорек аразы 2-3 см хире хос турар. Бижип турар уеде солагай хол кыдыраашты быжыглай тутпушаан, ону эптиг кылдыр чылдырып орар (оон-даа оске). Бижилгенин негелделерин хажытканынын туннелинде уруглар шын эвес олуруп чанчыга бээр болза, оларнын кадыынга ол хоралыг. 2. Бижик херекселдери-биле таныжылга: а) кыдырааш болгаш оон шугумнары-биле таныжылга беседа, оон туннелинде уруглар он болгаш солагай тала, дорт шугум, ийленчек шугум, узун дургаар чоруткан шугум; устуку болгаш адаккы шугум дээн чижектиг состернин (терминнернин) утказын билип ап, оларны херек кырында чугаазынга ажыглап эгелээр; б) карандаштар (бодуун болгаш оннуг), фломастер-биле таныжылга; бодуун болгаш оннуг карандаштар-биле тус-тузунда таныштырып, оларнын кайызын кажан, канчаар ажыглаарын коргузуп тайылбырлаар. Карандашты шын тудуп ооредиринге мергежилгелерни доктаамал кылдырар; в) демир-ужук-биле таныжылга, демир-ужук-биле таныштырып тура, бир-ле дугаарында ону шын тударынче кол кичээнгейни угландырар. Демир- ужукту шын тудуп, ажыглап билиринден уругларнын холунун ужуу, ужуктерни болгаш оон элементилерин шын, тода бижип ооренири дыка хамаарылгалыг. Чамдык чуве бижип албас уругларнын, чылдагааны оларнын демир-ужукту шын эвес тудар ужурундан база болур. Белеткел уези уругларны бижик ооредиринге (уннер болгаш ужуктер-биле таныштырып, номчуп оорениринге) белеткээр база сорулгалыг. Ынчангаш белеткел уезинде манаа хамаарыштыр дараазында ажылдарны чорудар: «Ужуглел» ному-биле таныжылга; «Ужуглелдин» чуруктарын болгаш оске-даа коргузуг материалдарын, «Долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус-биле таныжылга» деп эгеде тематикаларны ажыглап тургаш, беседалар чорудар; чугаа сайзырадылгазыньщ талазы-биле чамдык ажылдар, уннун анализ-синтезтиг методун ажыглавышаан, бижикке ооредиринге белеткел ажылдары; «домак», «сос», «слог», «ун» деп терминнер-биле таныжылга; уннун анализ-синтезтиг аргазын ажыглап тура, «Ужуглелде» бердинген дузалал схема-шыйыгларны шын ажыглаарынга чанчыктырары; состу дыннап болгаш адап тургаш, ында кирген ажык болгаш ажык эвес уннерни ылгап билири; «ажык ун», «ажык эвес ун» деп терминнер-биле практиктиг таныжылга дээш оон-даа ынай.

УЖУГЛЕЛ УЕЗИ Номчулга. Уругларны номчуп ооредири, шын номчулгага чанчыктырары башкыга эн харыысалгалыг ажыл. 1-ги класска бижик ооредилгезинин кол уези - ужуглел уезинден эгелеп-ле, уннуг анализ-синтезтиг методту ажыглап тургаш, номчуурунга ооредир. Уннун анализин кылырда чугаадан домакты, домактан состу, состен слогтарны, слогтардан уннерни, уннерден чангыс унну (херек унну) адап, дыннап тургаш, ылгадып ундурер. Домактарны состерге, состерни слогтарга, слогтарны уннерге чарар талазы-биле алган билиглеринге ундезилээш, чугаанын кол уннерин ылгап билири болгаш оларнын ужуктери-биле таныжылга. Аай (ма) болгаш дедир (ам), кыска (чал) болгаш узун (чаан), хагдынчак, соолунде ийи ажык эвес уннуг (чурт), ок-биле адаар дедир (аът) болгаш хагдынчак (каът) слогтардан тургустунган состерни шын номчууру. Уннерден болгаш ужуктерден слогтарны, состерни тургузары. Уннун синтезин кылырда, чангыс унну оске уннерге кожуглаар, уннерден слог, слогтардан сос, состерден домак тургузуп, ону адап, дыннап ооренир. Уннуг анализ-синтезтиг методтун унелиг талазы болза, состерни шын слогтаарынга болгаш слогтарны сос кылдыр кожуглай (тудуштур) номчуурунга чоорту белеткеп келири. Уннун анализин-даа, синтезин-даа чорудуп тура, кол-ла чуве - уругларны шын дыннап билиринге чанчыктырары. Чугаанын чорудулгазынын бир кол хевири - дыннаары. Оон оске хевирлери (чугаалаары, бижилге, номчулга) дыннап билиринден дыка хамаарылгалыг. Ынчангаш бижик ооредилгезинин уезинде уругларны будун чугаада ангы-ангы уннерни эскерип, состерден болгаш слогтардан уннерни тодарадып шыдаптарынче угланган ажылдарны болгаш дыннап билирин сайзырадыр тускай мергежилгелерни чорудар. Бижик ооредилгезинин уезинде номчуп ооредиринге чанчыктырып, номчулганын аргаларын чедип алырда, методиканын дараазында кол айтырыгларын билири чугула: анализ-синтезтиг методту тыва дылдын онзагай байдалынга таарыштыр ажыглап билири; уннер болгаш ужуктер ооредиринин чурумун шын сагыыры, ужуглел уезинин чадалары болгаш оларнын кол принциптеринге даяныры; тыва дылдын кол уннеринин бижик ооредилгезинге хамаарыштыр педагогиктиг характеристиказын башкынын шын тодарадып билири; бижик ооредилгезинин уезинде номчуп ооредирде слогтар болгаш состер шилип алырынын иринциптерин сагыыры дээш оон-даа оске.
Уругларны номчулгага ооредиринин чамдык чугула негелделери: а) уннерни тодаргай дыннап, шын адап билири; б) парламал болгаш бижимел ужуктернин хевирин эки таныыры; в) ужукту коргеш, оон унун чазыг чокка адап шыдаары; г) уннер болгаш ужуктер-биле слогтар тургузуп, оларны кожуглап номчууру; д) слогтарны состер кылдыр тудуштур номчууру. Бо негелделернин иштинде эн-не колу - слогтар номчуп ооредири. Слогтарнын дузазы-биле состер тургузуп, белен болгу дег, 1-2 слогтарлыг состерни будуну-биле адап номчуурунга чанчыктырар. Номчаан домактарынга, созуглелдеринге, корген чуруктарынга хамаарыштыр башкынын салган айтырыгларын боттарынын хире-шаа-биле харыылап шыдаары. Номчаан чуулун башкынын дузазы-биле-даа, дузазы чокка-даа бодунун состерин, бодалдарын киириштирии тургаш, катаптап чугаалаарынга чанчыктырары. Уруглар состерни шын адап, слогтавайн номчупса-даа, оон утказын азы номчаан домаанын утказын билбейн баары башкыга эвээш эвес таваржыр. Ынчангаш башкынын кол кичээнгейи номчаан чуулун оореникчилернин медерелдиг билип алырынче угланган турар ужурлуг. Чугле медерелдиг билип алырынга ундезилеттингеш, шын, аянныг болгаш чугурту номчууру чедип алдынар Утказы билдинмес чуулду аянныг номчууру канчап-даа болдунмас. Номчаан чуулунун утказын шын дамчыдарынга аянныг номчулга база негеттинер. Оон уламындан башкы медерелдиг болгаш аянныг номчулганын аргаларын хары угда денге чорудуп, чоорту оон чанчылдарын чедип алыр ужурлуг. Бижик ооредилгезинин чадалар аайы-биле бердинген сорулгаларынга дуушкен негелделернин кууселдезин чедип алыр болгаш чогуур билиглерни, чанчылдарны уругларга шингээттирер. Бо уенин иштинде уруглар чугаанын кол уннери-биле болгаш оларны демдеглээр ужуктер-биле херек кырында таныжып, тыва алфавиттин бугу ужуктерин билир апаар. Уннун ужуун, ужуктун унун чазыг чокка тып, состе уннун туружун шын илередип, ооренген уннер, ужуктери-биле слогтар кожуп, слогтардан состер тургузуп база чамдык белен состерни слогтавайн шуут номчуурунче шилчиир. «Ужуглелде» бердинген состерни, домактарны, кыска созуглелдерни медерелдиг болгаш аянныг номчуурунга чанчыктырар. Бижик ооредилгезинин соолгу чадаларында уннерни ооредип турар уеде башкынын кол сорулгазы - класста бугу уругларнын бир дески слогтап номчуурун чедип алыры. Оореникчилерге билдингир, амыдыралда ургулчу таваржыр состерни чоорту слогтаашкын чокка номчуурунга чанчыктырбышаан, чугурту номчуурунун аргаларын чедип алыр. Уругларнын кичээлдерге идепкей-сонуургалын бедидер, коор болгаш дыннаар медерелин куштелдирер база дурген, шын номчуп ооредир сорулга-биле класс кассазын, кескинди ужуктерни, дидактиктиг оске-даа материалдарны ажыглаар. Янзы-буру хевирнин слогтарын кожар ужуктерден тургузуп, оларнын-биле состер номчууру. Состерде уннернин канчаар дараалаштыр киргенин тодарадып, эскерип билиринге уннерден слогтар, слогтардан состер тургузар аас болгаш бижимел мергежилгелер чорудар. Кыска домактарны болгаш бодуун домактардан тургустунган созуглелди дынналдыр болгаш иштинде номчудар. Шээжилеп алган шулуктерин аянныг чугаалаар. Номчаан чуулунун дугайында башкынын айтырыынга кыска домактар-биле шын харыылап шыдаар. Бижилге. Уругларнын белеткел уезинде бижилгеге алган чанчылдарын быжыглап, оларны чогуур негелделеринге дууштур улам ханыладыр билиндирер. Ужуктер бижий берген уезинде уруглар-биле бижилгенин белеткелин шын чорудары эргежок чугула. Бижип ооренир ужурлуг ужуктери тускай элементилерден (кезектерден) тургустунар болганда, баштай ол элементилерни бижип ооренир болгаш оларнын аттарын сактып алыры чугула. Уруглар дараазында кол-кол элементилерни бижип ооренир ужурлуг: дорт шыйыг; ужу илбектели берген дорт шыйыг; ужу, бажы илбектели берген дорт шыйыг; узун дорт шыйыг; чалгыгланчак болгаш чалбыышталчак шыйыглар, чартык тогерик шыйыг, будун тогерик (тырыкы) шыйыг. Бижилгенин баштайгы кичээлинден эгелээш-ле, ужуктерни шын, элементилер аайы-биле бижидип ооредири чугула. Шын бижилгенин кол шынары - ужуктерни тода болгаш номчуттунгур кылдыр бижип ооредири. Ангы-ангы ужуктерни слог азы сос болу бээр кылдыр тудуштурарынын кол аргаларын болгаш янзыларын ажыглап тургаш, оореникчилерни шын, чараштыр, дурген бижип оорениринге чанчыктырар. Состу бижиир мурнунда оон утказын тодарадып, ында каш ун, ужук барын сайгарып тургаш, орфографиянын (шын бижилгенин) бодуун чанчылдары-биле харылзаштырар. Парламал болгаш бижимел состерни, домактарны дужуруп бижидип, бижииринин темпизин чоорту дургедедип, кыдыраашты арыг-силиг эдилеп, кызыл шыйыг-биле ангылаан шолду сагыырынга ооредир. Кыдырааштын арнын долдур бижидер. Домак эгезин улуг ужук-биле бижииринге, домак соолунге улуг секти салырынга, кижилернин ат, фамилиязын болгаш дириг амытаннарнын хуу аттарын улуг ужук-биле эгелеп бижииринге практика кырынга таныштырар. Бижилге гигиеназынын дурумнерин сагыырынга чанчыктырар. Бижик ооредилгезинин уезинде класстан дашкаар номчулганы башкынын удуртулгазы болгаш дорт киржилгези-биле организастап чорудар. Уруглар ам-даа хуузунда эки номчуп билбес болганда, класстан дашкаар номчулгада кирип турар чогаалдарны кичээл уезинде башкы боду номчуп бээр. Бижик ооредилгезинин кол уезинде (ужуглел уезинде) класстан дашкаар номчулгага уругларнын алган билиглерин быжыглаарда болгаш хынаарда туннел кичээлдер эрттирери улуг ужур-дузалыг. Ынчангаш бижик ооредилгезинин бугу уезинде туннел кичээлдер чорударынга 7-8 хире кичээлдин кезиин тускайлаар. Класста бугу оореникчилернин номчуп билиринин деннели бир домей эвес деп чуве билдингир. Ь1нчангаш тус-тус оореникчилер-биле хуузунда беседа чорудуп, оларнын номчулгага ниити билиинин деннелин болгаш библиотека-биле харылзаазын сонуургап, номчаан чуулдеринин дугайында демдеглелдерин хынап коору чугула.

УЖУГЛЕЛ СООНДАГЫ УЕ. Бижилге, шын бижилге болгаш чугаа сайзырадылгазы.Бижик ооредилгезинин уезинде чедип алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдып быжыглаары. Ужуктерни, слогтарны, состерни, улуг эвес домактарны харылзаалыг, дески бижииринге ооредир шенелде ажылдар чорудары. Сос-биле ажыл. Уругларнын сос курлавырын байыдары болгаш идепкейжидери. Чувелер, чувелернин шынарын, кылдыныглар илередир состерни шын хереглеп билири, оларнын уткаларын тайылбырлаары. Чувелерни чугула демдектери ёзугаар каттыштырары болгаш ылгаары. Бодалды ылап шын илередир состу дурген тып билири. Синонимнер, антонимнер шилиири (терминнер ажыглавайн). Чечен чогаалдардан алган созуглелдерде дылдын уран-чечен аргаларын ажыглаанын билиринге ооредири, (терминнер ажыглавайн, деннелгелер, эпитеттерни хереглээнин башкынын тайылбырлаары). Диалектизмнер, бодуун чугаа состери ажыглавазынга чанчыктырары. Домактар болгаш харылзаалыг созуглел-биле ажыл. Башкынын айтырыгларынга харыылаарын шын тургузуп билиринге ооредири, харыыларынга домактарнын ангы-ангы хевирлерин (медээ, кыйгырыг, айтырыг. алгы домактары) ажыглаары.Чугаанын ужур-дузазынын дугайында эге билиг. Кандыг-бир тодаргай темага домактар тургузар (школа, уруглар, дириг амытаннар дугайында дээш о.е.), сюжеттиг чуруктар, хууда хайгааралдарын ёзугаар улуг эвес аас чугаа тургузары (башкынын айтырыглары-биле).Эвилен-ээлдек болурунун дурумнери. Харылзажылганын культуразы. Мендилежир болгаш чарлып байырлажырда хереглээр состер, оске уругларнын харыыларын болгаш чугааларын узе кирбейн, кичээнгейлиг болгаш эки сеткилдиг дыннаарынга кижизидер. Бижилге. Ужуглел соондагы уеде бижилгеге чорудар ажылдар: 1. Бижик ооредилгезинин ужуглел уезинде уругларнын бижилге талазы-биле шингээдип алган билиглерин, чанчылдарын болгаш мергежилин туннеп, быжыглаары болгаш системажыдары. 2. Уннер болгаш ужуктернин ылгалы. Ажык болгаш ажык эвес уннер. 3. Тускай унну илеретпес ужуктер, алфавит-биле практиктиг таныжылга. 4. Сос, домак, чугаанын чуден тургустунары. 5. Слогтарнын дузазы-биле состу кожуреринин бодуун аргалары-биле практиктиг таныжылга. 6. ооренген ужуктерин болгаш оларнын сос терде каттыжыышкыннарын шын болгаш арай дурген тудуштур бижип билири. Улуг болгаш биче бижимел ужуктернин кезектерин барымдаалап шын бижиири. Бижимел болгаш парламал состсрни. домактарны. кыска созуглелди самбырадан, номдан, тускай карточкалардан дужуруп бижиири. Бижииринин темпизин чоорту дургедедиринге янзы-буру мергежилгелер чорудары. 7. Адаары болгаш бижиири карышкак эвес состерни болгаш домактарны башкы адап бээрге, бижиири. Домак эгезинге улуг ужук бижииринге, оон соолунге улуг сек салырынга чанчыктырары. Кижилернин ат, фамилиязын, адазынын адын улуг ужук-биле эгелеп бижиири. 8. Бижилге гигиеназынын дурумнерин сагып билири. Номчулга. Ужуглел соондагы уеде номчулга болгаш бижилгенин кайызы-даа кичээлге колдуунда хары угда чоруттунуп турар болгаш уругларнын чугаазын сайзырадыры-биле холбашкан. Бижикке ооредиринин уезинде номчулга болгаш чугаа сайзырадырынын талазы-биле алган билиглерин, мергежилдерин улам ханыладыр. Номчулганын чанчылдарын ханыладыр болгаш быжыглаары-биле ийи, уш болгаш оон-даа хой слогтарлыг элээн нарын состерни слогтаашкыннын принциптерин барымдаалап шын номчуур. Кыска, ок-биле адаар ажык уннерлиг болгаш узун хагдынчак (чар-ла, каът-та, чоок-тээр), улашкан (дакпырлаан) ажык эвес уннерлиг (саазын-нар, пар-лал-га, дыт-тар, дээш-шн-нер) слогтарны шын адап, ындыг янзылыг слогтардан тургустунган состерни хажыдыышкын кылбайн, слогтап-даа, слогтаашкын чокка-даа номчуп билир. Ангы-ангы домактарны болгаш созуглелдерни номчуур. Харылзаалыг созуглелдер номчуур. Харылзаалыг созуглелдер номчуп тура, ында абзацтарны эскерип билиринге ооредир болгаш абзац бурузунун утказын чугаалап шыдаптар кылдыр чанчыктырар. Номчаан чуулунун утказынга дууштур айтырыгларга аас-биле харыылап билир. Чамдык айтырыгларнын харыызын созуглел иштинден тыпкаш, дынналдыр номчуур. Диалогтар номчуп, рольдап номчуурунун эге базымнарынга ооредир. Башкынын айтырыгларын ёзугаар сюжеттиг чуруктарнын утказын аас-биле дамчыдып билир. 2-3 хире харылзаалыг домактардан тургустунган созуглелди башкынын дузазы-биле тургузуп шыдаар. Номчулганын темпизин чоорту дургедедиринин аргаларын башкы ажыглаар. Чыл тончузунде бирги классчыларнын номчуурунун дургени 1 минутада 25-35 хире сос болур. Кыска созуглелдерни иштинде медерелдиг номчааш, созуглелдин состерин ажыглап тургаш, башкынын дузазы чокка, оон утказын хире-шаа-биле дамчыдып шыдаар. Созуглелде болгаш оон ангы-ангы кезектеринде кымнын азы чунун дугайын чугаалап турарын тодарадып билир. Номчулга уезинде (башкынын удуртулгазы-биле) бижик демдектерин барымдаалап, интонацияны, паузаны сагыыр. Хемчээли улуг эвес домактарны, утказы нарын эвес болгу дег состерни, медерелдиг, шын, илдик чокка слогтап, дынналдыр номчуур. Бижимел созуглелдерни самбырадан болгаш тускай карточкалардан номчудар. Номчаан домактарынга, созуглелдеринге, корген чуруктарынга хамаарыштыр башкынын салган айтырыгларынга боттарынын хире-шаа-биле харыылап шыдаар. Номчаан чуулун башкынын дузазы-биле-даа, дузазы чокка-даа бодунун состерин, бодалдарын киириштирип тургаш, катаптап чугаалаарынга чанчыктырар. Тоолдарны номчууру болгаш тоолдаары. Шулуктерни аянныг номчууру болгаш шээжилеп алыры. Класс мурнунга тура дынналдыр тода чугаалап билир. Экскурсия чорааш чуну коргенин, чуну билип алганынын дугайында чугаа кылыр. Дыка нарын эвес болгаш 2-3 слогтардан тургустунган состерни слогтарга чарбайн, чоорту будуну-биле адап домактар номчууру. Номчулганын темпизин чоорту дургедедири. Кыска созуглелдерни иштинде номчуп, утказын сактып алыры. Созуглелде болгаш оон ангы-ангы кезектеринде (абзацтарда) кымнын азы чунун дугайында чугаалап турарынга харыылап шыдаар.

Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы. Номчулганын кол сорулгазы - уругларны шьш, медерелдиг аянныг болгаш чугурту номчуурунга ооредир. Чувени медереп билип тура номчууру аянныг, шын номчулганын ундезини болур дээрзин билиндирер.Оон ангыда, номчулга уругларны ном-биле ажылдап , оон билиг тыварынга чанчыктырар сорулгалыг. Ном-биле ажылдап тура оореникчилер номчаан чуулунун кол утказьш ылгап билиринге, бодалдарнын аразында харылзаазын тыварынга, чогаалды ниитизи-биле сайгарарынга ооренир.Номчулга кичээлдеринге уругларнын ооренир чуулдери бойдус болгаш ниитилел дугайында билиглерни бербишаан , оларнын кижизидилгезинге улуг салдарлыг. Эрес-дидим , ак сеткилдиг, куш-ажылга ынак, толептиг кижилер дугайьшда чуулдерни номчуп, сайгарары-уругларнын моральдыг мозу-шынарын кижизидер.Торээн чурт, оон бойдузу, чону; эртем, техника болгаш культура талазы-биле чедиишкиннеринин дугайында чуулдер уругларны ада-чуртунга ынак болурунга кижизидер. Номчулга -уругларнын эстетиктиг кижизидилгезинге болгаш угаан-медерелинин , сос -домаанын сайзыраарынга, словарь курлавырларын байыдарынга, бодунун бодалын аас-даа, бижимел-даа хевирге дамчыдып шыдаар кылдыр ооредиринге улуг ужур-дузалыг. Номчулга программазынын тургузуу. 1класска номулга программазы мындыг дорт кезектен тургустунар: 1 .Номчулганын тематиказы( уругларга бээр билиг аайы-биле номчуур чогаалдарны темалар ёзугаар болуктээни). 2.Номчулганын чанчылдары. З.Созуглел-биле ажыл. 4.Чогаалдарнын хевирлери-биле практика кырында таныжары.
Номчуур чогаалдарны тематика талазы-биле болуктээн чорук номчулга кичээлдерин ооредилге-кижизидилгелиг ажыл, амыдырал-биле холбаарынга уругларны билиг-биле чепсеглээрин болгаш кижизидерин системниг боттандырынга чагырткан. Программада номчуур кылдыр айыткан чогаалдар данзызы чижек данзы болур. Бойдуста уе аайы-биле болуп турар оскерилгелерни хайгаараары-биле чыл дургузунда экскурсияларны болгаш предметтиг кичээлдерни ой-шаанда чорудары чугула. Экскурсиялар , хайгааралдар туннээн беседаларны номчулга кичээли-биле холбаштырып чорудар. 1-ги классчылар берге эвес состерни шьш, медерелдиг, чоорту (будун состеп), а берге состерни слогтап номчуурун, состерни шьш, тода адаарын, домак соолунге интонацияны болгаш домактар аразынга паузаны кылырынга чанчыкккан турар. Башкынын номчаан азы чугаалаан чуулун кичээнгейлиг дыннаарынга чанчылды база алган болур. 1-ги класска-ла созуглел-биле ажыл эгелээр: номчаан болгаш корген чуулунге хамаарышкан айтырыгларны харыылап билири, башкынын дузазы-биле номчааны чогаалдын кол утказын, илередип, кезектерге чарып билири; номчаан чуулунун ниити утказын башкынын дузазы-биле болгаш боду дамчыдып билири; созуглелге хамаарышкан чуруктун утказын дамчыдып шыдаары. Созуглелде болгаш чурукта киржикчилерни илереткен, бойдустун чурумалын илереткен состерни болгаш домактарны даалга ёзугаар тып , оларны ушта бижиири, тоол ыдып, шулуктер чугаалап билири. Уруглар практика кырынга шулук, тоол, рассказ дээн хевирлиг чогаалдарны ылгап билир ужурлуг. Класстан дашкаар номчулга-эге школанын мурнунда салдынган ооредилге-кижизидилгелиг сорулгаларны кууседиринге улуг ужур-дузалыг. Кол сорулгалары: 1 .уругларнын класска номчулга уезинде алган билиглерин улам ханыладыр. 2.херек номну библиотекадан тыварынга, номдан материал дилээринге ооредир. 3.ном-биле ажылдаарынга уругларны чанчыктырар болгаш оларнын кандыг-бир эртемге сонуургалын хайныктырар. Класстан дашкаар номчулганы чугле кичээлге хынаарындан ангыда тус-тус оореникчилер-биле беседа кылып, оларнын библиотекада карточкаларын болгаш номчаан чуулдеринин дугайында боттарынын демдеглелдерин коору чугула. Класстан дашкаар номчуур чогаалдарнын чижек данзызын программада капсырылга кылдыр киирген. Уругларнын номчулга талазы-биле алган билиин быжыглаарда болгаш хынаарда туннел кичээлдер улуг рольдуг. Туннел кичээлди кандыг-бир разделге хамаарышкан чогаалдарны ооренген соонда улдун азы чыл тончузунде чорударын сумелеп турар.
Алфавиттин ужур-утказы: Алфавиттин ужуктерин шын адап билири. Состернин доора болгаш дорт утказын тодарадып билири. Сос тургузуу: Торел состер- биле таныжылга. Чангыс дазылдыг состер. Дазыл болгаш кожумак. Сос тургузуунун сайгарылгазы. Морфология. Чугаа кезектери: Ниити би лиглер. Чуве ады. Чуве адын оске чугаа кезектеринден ылгап билири. Чуве аттарынын саннарга оскерлири. Хуу аттарны шын бижиири. Дем дек аттары. Демдек адынын дугайында нити билиг. Демдек адынын чуве ады- биле холбаазы. Домей болгаш удурланышкак демдек аттары-биле таныжылга. Кылыг созу. Кылыг созунун дугайында нити билиг. Чуну кылганыл? Чуну кылып тур? Канчап тур? деп айтырыгларга харыылаттынар чувелернин кылдыныын илередир состер-биле практика таныжып, оларны домакка айтырыглар аайы-биле ылгап билири. Шын бижилгенин дурумнери. Шын бижилгенин онзагай чуулдерин хайгараар, шын номчуур болгаш частырыг чокка дужуруп бижиир; состерни болгаш домактарны сос каттыжыышкыннарын адап берип турда, состун ун-ужуктуг анализинге даянып шын бижииринге, ооренген дурумнерин херек кырынга ажыглап билири. - кыска болгаш узун ажык уннерни - ыыткыр болгаш дулей уннерни - ок-биле адаар ажык уннерлиг состер - эгезинге т-д, п-б деп ужуктерлиг состер - эгезинге к-х деп ужуктерлиг состер - ф, ц, щ ужуктелиг состер - е, е, ю,я деп ужуктерлиг состер. - состу кожурери; - орфографтыг словарны ажыглаары; - домак эгезинге улуг ужук, хуу чуве аттарынга; - домактын соолунге бижик демдектери: улуг сек, кыйгырыг демдээ, айтырыг демдээ. - ла, -ле, на, не, - даа деп артынчылар, оларны шын бижиири

1-ги классты доозуп турар уруглар торээн дылынын бугу уннерин болгаш ужуктерин, оларнын кол ылгалын билген турар.


Оореникчилернин кол мергежилдери болгаш чанчылдары: состерде уннерни ылгап, оларнын туружун тодарадып билир; ажык, ажык эвес уннерни болгаш ужуктерни , кыска, узун ажык уннерни болгаш ужуктерни бот-боттарындан ылгап билири; домактарнын болгаш состернин анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан состерни ылгап тывар; улуг болгаш биче ужуктерни шын, чараш, тода бижип билир; бижимел болгаш парламал шрифт-биле бижиттинген состерни , домактарны иштинде слогтап адап ора, шын дужуруп бижип; адаары болгаш бижиири дуушкек 3-4 берге эвес состен тургустунган домактарны адап бээрге, ужуктер кагбайн шын бижиир; домак эгезинге улуг ужукту бижиири; соолунге улуг секти салыры; Чараштыр бижилге. Улуг болгаш бичии ужуктернин кезектеринин аттарын болгаш бижииринин домейлешкээн барымдаалап дараазында чурум ёзугаар болуктерге чарар. Бичии ужуктер: и,ш,г,п,р,у,у.; й,л,м,ц,щ,н,н,ь,ы; о,о,а,ю,ф,б,д,я; с,е,ё,ч,ъ,в; э,х.ж,з,к. Улуг ужуктер:И,Ш,Ч,Ц,Щ,Л,М,А.; 0,0,С,Э,Х,3,Я,Е,Ё,Ж; У,У,Н,К,Ы,Ю,Р,В,Ф; Г,П,Т,Б,Д. Оореникчилернин номчулга талазы-биле алган билиглеринге, чанчылдарынга кол негелделер. Нарын эвес состерни слогтавайн чугурту номчуп , оларнын шын, медерелдиг, аянныг болурун сагыыры; состерни тода адавышаан , домак соолунге интонацияны , домактар аразынга паузаны кылыр; башкынын номчаан азы чугаалаан чуулун кичээнгейлиг дыннаар болгаш утказын сактып алыр; номчаан чуулунге хамаарышкан айтырыгларны харыылаары болгаш башкынын дузазы-биле оон кол утказын илередири; ону кезектерге чарары; созуглелди иштинде номчааш, утказын билип алган шаа-биле чугаалап шыдаар; номчаан номнарынын адын , авторун шын адап билир; доктаадып алган шулуктерин аянныг чугаалап билир; номчулганын негелделерин болгаш шынарларын шын сагывышаан, номчуурунун темпизин дургедедип шыдаары; чыл тончузунде номчуурунун дургени 1 минутада 25-35 хире сос; сюжеттиг чуруктар-биле харылзаалыг чугаа тургузары. Номчаан номнарынын авторун, адын шын сактып ап, 5-8 хире биче хемчээлдиг шулуктерни шээжи-биле аянныг чугаалап билир. Бижик демдектерин барымдаалап домактарны шьш номчууру; оларнын аразынга ун доктаашкынын кылып билири. Сюжеттиг болгаш темалыг чуруктарны коруп тургаш, 3-4 домактан тургустунган харылзаалыг аас-даа, бижимел-даа чугааны тургузуп билири.

© 2010-2022