Конспекты по тувинскому языку на тему: Хуулгаазын тоолдар ( 7 класс)

План:

1. Хуулгаазын тооолдар дугайында билиг.

2. Хуулгаазын тоолдарнын оске тоолдардан ылгалы

А) хуулгаазын тоолдарнын болуушкуннары

3. Ажыглаан литературанын данзызы

Хуулгаазын тоолдарда маадырларнын амыдыралынга бир чамдыызы каржы, дошкун, а оскелери оршээлдиг, ачы-дузалыг элдептиг куштер ургулчу киржип турар. Ынчангаш бо болуктун тоол бурузу хуулгаазын болуушкуннардан озектелип тургустунар. Хуулгаазын тоолдарда дайзын амытаннар - мангыс, шулбус, чылбыга: болбаазын эдилелдер - чугурук идиктер, ажытталыр борт, чылан отпес шыргай арыг болу бээр шуур сыныы, боду хайныр паш, дээрге шаштыккан хая-даш болу бээр чаныы сыныы, хуулгаазын докпак, аргамчы, даш кожээ дээш оон-даа оске херекселдер бар. Хуулгаазын тоолдарнын маадырлары дириг амытаннар-даа болу бээр, чер, суг адаанче кирип, дээрже унуп-даа турарлар: ан-мен, куш, балык домаан билир, элдеп куштуг состерлиг-даа болгулаар. Хуулгаазын эдилелдерни кижи чуге чогаатканыл? Улус бойдустун бергелерин ажып эртеринин база амыдыралын экижидип, аас-кежиин чедип алырынын аргаларын дилээш, эрткен тоогулуг уелерде шын орукту тыппайн, бодунун кузелдерин боттандырып турар фантастиктиг, хуулгаазын чуулдерни чогаадып алган. Тывылган уезин шинчилеп коор чуве болза, хуулгаазын тоолдар аас чогаалынын бурунгу уеде укталган жанрларынга каттыжар. Оларнын чамдык овур-хевирлери уе-дупте боттанып келгилээн болгаш кижилернин бойдус дугайында эн-не баштайгы кенен билиглерин илередип чоруурлар. Ынчаарга соолзуреди тывылган хуулгаазын сюжеттерни илередиринге база-ла улустун бурунгу билиишкиннери салдарлыг. Хуулгаазын тоолдарнын амыдырал-биле харылзаазында онзагай чуве болза, оларнын делегей, бойдус дугайында шажынчы идеялар-биле холбаазынын кошкаа болур. Оларда чер, суг, тайга, танды ээзи, аза-четкер, бук, диирен дээн чижектиг хам, лама шажыннарынын хурумнуг чуулдери чок. Ынчангаш хуулгаазын тоолдарда шажынчы идеялар кончуг ховар таваржыр, оларда элдептиг сюжеттернин шажын дугайында чугаалар-биле харылзаазы чок. Тыва хуулгаазын тоолдар, дириг амытаннар дугайында тоолдар ышкаш, бойдустун куштерин бурунгу кижилернин ажып тиилеп алыр дээн кузелдерин илереткен чогаалдар болур. Тоолдарда хуулгаазын овур-хевирлер чоннун куш-ажылындан, демиселинден, кузел-бодалдарындан торуттунер. «Эрте-бурунгу шагда-ла улус агаарга ужударынын аргазын кузеп бодап чораан. Ол дугайын биске Фаэтоннун, Детальдын база оон оглу Икарнын дугайында легендалар, а ол ышкаш «ужар-хемевис» дугайында тоол чугаалап турар. Чер кырынга шимчээшкинни дургедедирин кузеп чорааш, аътты ооредип алган, «чугурук идиктер» дугайында тоолду чогааткан - деп, А.М. Горький чугаалаан. Улуг чогаалчынын бо состери тыва хуулгаазын тоолдарга дорт хамаарылгалыг. Тыва улус тоолдарында куш-ажылды чиигедирин, дурген аргыжарын, дайзынны мерген ажарын бодап чорааш, янзы-буру хуулгаазын, буянныг эдилелдерни чогаадып каан. Ынчангаш хуулгаазын тоолдар чеже-даа элдептиг болза, олар боттуг амыдыралдан тывылган. Тыва хуулгаазын тоолдарга «Оскус-оол биле Алдын дангына», «Тос шилги аъттыг Оскус-оол», «Оскус-оол», «Боралдай ашак», «Дон-Хоожук», «Дуктуг ашак» дээн ышкаш тоолдар хамааржыр Утказынын болгаш темазынын аайы-биле хуулгаазын тоолдарны кижилернин бойдус-биле демиселин коргускен, чоннун демократтыг узелдерин илереткен, ооредиг-суртаалдыг деп уш болукке хуваап болур. Кижини бойдусту чагырып алыр дээш демиселин коргускен тоолдар назы-хар талазы-биле эн-не улуг. Оларда социал утка чок, маадырлар бай, ядыы деп ылгаттынмаан, болуушкуннар кижинин бойдустун куштеринге удур демиселинден унуп кээп турар. Чижээ, «Тумен хоор чылгылыг Тумендей ашак», «Боралдай ашак», «Дон-Хоожук» Эрте - бурунгу сюжеттерлиг чогаалдарнын санынга «Боралдай ашак», «Мун кара хойлуг Бумбаадай ашак» хамааржыр. Мында овур-хевирлер (куйда чурттап турар, шупту бора хойларлыг, хаваанын ортузунда чангыс карактыг Шулбус; мун кара хойдан торуттунген чангыс ак хураган, кускуннар, борулер, аъттар, Курбусту хаан) шупту хуулгаазын шынарларлыг кылдыр чуруттунгулан. Бирги болуктун хуулгаазын тоолдарында Хаан-Херети, Чылбыга, Мангыс, Шулбус деп фантастиктиг овур-хевирлер хой таваржып турар. Оларнын унген алыс угу амдыызында шинчилеттинмээн. Ынчалзажок Хаан-Херети куш хевирлиг, Мангыс - чылан, Чылбыга - херээжен кижи, а Шулбус - куйларнын «дошкун ээлери» кылдыр билдинип турар. Ийиги болуктун эн-не сурагжаан чогаалдарынга «Оскус-оол биле Алдын дангына», «Тос шилги аъттыг Оскус-оол», «Оскус-оол» деп оолдар хамааржыр. Оларда тыва улустун чоокку чус чылдарда амыдыралын, чырыткылыг кузээшкиннерин фантастиктиг сюжеттерде сиирип коргускен. Адаттынган тоолдарнын кайызында-даа кижилер дарлакчылар болгаш дарлатканнар деп ийи чарылган. Ол ийи болуктун аразында чидиг демисел чоруп турар. «Тос шилги аъттыг Оскус-оол» деп тоолда сюжет маадырнын Караты_хаан биле аразында чорулдээзинден ооскуп унер. Хаанга ур уеде уйгу чыдын чок ажылдап берген садыызынга Оскус-оол «чел, кудурук чок шодан шокар бе» алыр. Ол хуулгаазын амытаннын коступ келгенинден эгелээш, Оскус-оолдун амыдыралы оскерлир болгаш кедизинде барып. Караты-Хаан-биле маргылдаага тиилеп унер. Оскус-оол аас-кежикти хуулгаазын дузалакчыларынын («шоданшокар бенин», Бору хаанын, илби-шидилиг Алдын дангынанын) ачызында чедип алыр. Социал чоптуг чорукту, шынны чаалап алырынын боттуг аргазын дарлаткан арат чон билбес чораанынын хараазында оон тоолдарынга карачал маалырларнын салым-чолунун эки болурунга кузелден тывылган хуулгаазын куштер шиитпирлиг рольду ойнаар кылдыр чуруттунган. «Тос шилги аъттыг Оскус-оол» деп тоолга хуулгаазын шинчи кирип турар чуве-ле хой. Ол база тос шилги аътты торуур шодан-шокар бе, илби-шидилиг Бору хаан, база оон уруу Алдын дангына,ыт;Караты-Хаанын борт, сооскен, чамырак мыйыстыг оле шары кылдыр, Оскус-оолдун ине, чускук, хомур бооп хуулуп турары,Осус-оолга дузалаар, кижи дег угаанныг, чугаалыг аннар, балыктар, алдын хааржактан дойлуп унеп келир демир докпактарлыг демир кижилер. Тоолда Оскус-оолдун овур-хевири кол черни ээлеп турза-даа, болуушкуннарга оон чогум бодунун шиитпирлиг киржилгези чок. Ол Караты-Хаанны Алдын дангынанын хуулгаазын аргазынын ачызында тиилеп алыр. Тыва хуулгаазын тоолдарда чамдык овур-хевирлер, темалар оске улустарнын аас чогаалынын овур-хевирлеринге чоок. Чижелээрге, Чылбыга орус тоолдарнын баба-Яга, Шулбус грек аас чогаалында Циклоп деп персонажтарга домей

5