12 жылдық білім беруде бастауыш сыныпта жеке тұлғаны қалыптастырудағы халықтық педагогиканы қолданудың әдістері

12 жылдық білім беруде бастауыш сыныпта

жеке тұлғаны қалыптастырудағы

халықтық педагогиканы

қолданудың әдістері

Баяганова Т. И.

Көкшетау қаласы №18 орта мектебінің

бастауыш сынып мұғалімі

Тұлғаны қалыптастыруда халықтық әдісі қандай да бір жаңа

Зандылықтар ашудың емес, ой мен идеяны тексерудің сәтті тәжірибеден

туған құралы, немесе белгілі зандылықтарды нақтылаудың тәсілі қызметін

атқарды, яғни бұл әдістің көмегімен халық педагогикасында бұрыннан

белгілі сыни тұрғыда қайта қаралды. Ал әңгімелер халық педагогикасынын

дамуындағы ең кең тараған бастаулар болды.Тәрбиешілердің бір-бірімен

әңгімелесулері, ата-анамен, ата-әжемен тәрбиеленушілердің өздерімен

әңгімелер педакгогиқалық ойланулар үшін қашанда саналуан және құнды

материал берді және педагогиқалық мәдениеттің биіктеуіне ықпал етті.

Халық даналары әңгімелерді тәрбиенің озық тәжірибесін таратуда, бақылау

лары мен жеке сынақтарында және басқа жағдайларда пайдаланды, яғни әң-

гімелер халдық педагогикасының дамуына ықпал еткен көмекші құрал қыз-

метін атқарушытәріздес.

Халыққа сөзбен әсер етудің сан түрлі тәсілдері белгілі, сезім мен сана

ға ықпал ету шараларының көптеген түрлері бар. Дәстүрлі бата-тілектер

әсерлі ықпал етуді көздеді. Әрине шаралар қолдану мен сөзбен әсер етуде,

халықтық педагогика сезімге ықпал жасау шарттарын естен шығармады.

Балалар достарына, есейе келе өзіне, үлкен ағаларына, ата-аналарына, ауыл-

дастарына ант берді. Балалар ортасындағы серттер сөзге, борышка,достық-

қа берік болу міндеті сипатында болды.Халықтық пікір анттарға байыпты

қарым-қатынасты ұдайы қолдап отырды. Балалар мен жастар ортасының

аса тиімді құралдарының келесі бірі-ойындар. Халық педагогикасы олар-

дың бала өсуі, дамуы мен қалыптасуы факторын көрді. Оның «Бала өсір-

ген ата-ана бала болып ойнайды, Бала оқытқан ұстаздар бала болып ойлай-

ды» деді осыдан.

Ойындар тек жұбаныш пен уақыт оздыру, сауық-сайран мен балалар

үшін қуаныш қана емес. Көптеген балалар ойындарының дене күштерін да-

мыту, көркемдікке және адамгершілікке баулуда маңызды мәні бар. Мәсе-

лен, балалар ойындарын этнографиялық және педагокиялық тұрғыдан тал-

дауға ұмтылған Ә. Диваев талпынысы үлкен ғылыми қызығушылық туғы-

зады.

Әрбір және кез келген халықтың педагогиқалық мәдениетінде жетілген

адам идеясын жүзеге асыруға бейімделген өзіндік табыстары бар.Бұл табыс

тардың жекелеген кейбіреулері тек тұлғаның бір немесе бірнеше жақтарына

қатысты болса, ал өзгелері кемелденудің халықтық идеяны жан-жақтыашып

көрсетеді. Халықтық тәрбиенің демократиялық мәні оның негізі идеялары-

ның, формаларының, құралдарының және т. б. сабақтастығын қамтамасыз

етеді.

Халықтық тәрбие түрлері халықтың әлеуметтік өмірінің бүкіл өзге сала

ларымен, сенім-нанымдарымен дәстүрлерімен, салттары және әдеп-ғұрыпта

рымен, шаруашылық кәсібі түрлерімен, қоғамдық тәртіп қалыптарымен ажы

рамас бірлікте алға шығады. Бұл қалыптар орнықты әлеуметтік қатынастар

жиынтығымен бірге ең ақырында, қоғам мүшелерінің әдеттері мен тәртіпте-

рін белгілейді, белгілі өмір тәжірибесі сондай-ақ ішкі мақсат пен дағдылан-

ған әрекеттер тудырып, жеткіншек тұлғасының дамуы мен қалыптасуы жоба

лайды және бағыттайды. Төменде автор мақалаларымен және балалар мен

жастар ойындары жайлы баяндалатын өзге де бір қатар шығармалардан мәлі

меттер берілген.

А.А.Диваев «Қазақ балаларының ойындары» мақаласында ер балалар

мен қыздардың саз балшықтан жануарлардың түрлі мүсіндерін жасау, қуыр-

шақтарына киім тігу қабілеттері көрсетіліп, «Соқыр теке» «Көк сиыр»

«Бөрік жасырмақ» т. б. ойындардың мазмұнын ашады. Сондай-ақ «Қырғыз

жастарының көне ойындары» мақаласында, тойда, айттарда ауыл жастары-

ның ат жарыстары «Қыз қуу», «Көкпар», «Аударыспақ» т.б. ойындары жай-

ында мағлұматтар береді. Әрине бұл ойындардың дене тәрбиесінде алатын

орны өзгеше, әсіресе, спорт саласында.А. Диваев «Қырғыз балаларының

ойыны» деген еңбегінде ойынның бала тәрбиесіндегі ролін айта келіп, жас

өспірімдерді негізінен үш топқа бөледі:

1. Бір жастан жетіге дейін - нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін боз-

бала, ал он бестен отызға дейін-жігіт.Осыған орай ойындарды да сәбилер

ойыны, бозбалалр ойыны және жігіттер ойыны деп негізінен үш топқа бөл-

ген, Диваевтың ойынды үш топқа бөлгенде біріншісі ежелгі қазақ ойындары

екіншісі қозғалмалы ойындар, үшіншісі спорт ойындары. Сондай-ақ А.Дива-

ев мына мәселеге ерекше көңіл бөлген: «бұл жерде менің айтарым, егер қыз

баланың қолдан жасайтын қуыршақтары мен ер балалардың өздерінің бал-

шықтан жасап алатын жылқы мен түйе сияқты жануарлар мүсіні болса,қазақ

тың балалар ойыншығы мүлде жоқ. Бірақ та антрапологиялық к­өзқараспен

қарайтын болсақ, олардың осы ұсқынсыз ойыншықтары баланың өзтворче-

стволық қиялымен туғандықтан құнды болып есептеледі»

Басқа бір зерттеуші Сәкен Сейфуллин өзі «Біздің ауылда барлық жерде

әнді де, ертегіні естуге болатын. Кештер, ойын-сауықтар,айтыс жиі ұйымдас

тырылатын. Бала жастан осы әндер, айтыстар,ошақ қасында естіген осы ерте

гілер мен аңыздар менің санамда қалып қойдығ»- деп балалар ойындарын

әндермен, айтыстармен байланыстыра қарастырады. Одан соң жетім қалған

үйлерді де тігіседі. Ең соңында отау үйлерді қалдырып, аяғын ойын-сауыққа

айналдырып әкетеді» -деп жазған екен Ғабит Мүсірепов «Ұлпан» повесінде.

Х1х ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын Сібірге жер аударыл-

ған поляк А. Янушкевич өзінің жазып жүрген күнделіктерінде қазақтың

сауығының халықтық тұрмыс-тіршілімен, әдет-ғұрпымен қоршаған ортамен

астасып жатқанын таң-тамаша еткенін сөз етеді. «Кешкісін біздің үйде бір

қызық болды. Ол әртүрлі аңдар мен құстардың, әсіресе түенің, құланның,

бүркіттің дауысын айнытпай салады. Бұны одан артық айнытпай салу

ешкімнің қолынан келмейді » -деп таң-тамаша болған.

Жаңылтпаш ойыны. Бұл ойынды әуелде тілінің мүкісі бар, әр әріпті,

дыбысы дұрыс айта алмайтын балалар үшін пайдаланған халық педагогика

сының бір саласы. Кішкене кезіңде «р» -дың орнына «и» дыбысының ау-

ыстырып айтуға байланысты халық үні,әуені әдемі, өлеңдетіп:

Дегенде,ей,Тайқарбай, ей, Тайқарбай,

Қойынды мол жусанға жай, Тайқарбай,

Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,

Әй,Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?

• деп балаларға әр дыбысты өз орындарында айтуға дағдыландыру арқылы

тіл мүкісін түзетуге көмектескен -ойын түрі. Халық ойнатып отырып, ойла-

нып сөйлеуге баулыған.

«Соқыр теке» ойыны. Оның шарты қатысулардың әр қайсысына мал аты

Қойылады. Ең соңғы аталған бала «Тентек теке» болады:

Бұзау,бота, құлыншақ

Тоқты,серке, тай торпақ,

Тана,тайлақ,құнан,дөнен, бесті бар

Малдың жасын айыра біл, естіп ал,

Бұқа, бура, айғыр, қошқар, теке бар

Сүзегенсің, тентек теке,жеке қал.

Көзін байла, теке-теке «бақ-бақ»

Соқыр теке қайдан бізді таппақ.

Ойын үлкен шеңбер ішінде ойналады. Ойынды бастаушы «Тентек

текені » көзін байлап, ортаға шығарып: «ал ойын басталды» дегенде,

«Тентек теке» былай дейді:

Қараңғыда көзім жоқ

Тиіп кетсем сөзім жоқ,

Маған жақын келіңдер,

Бір қыз ұстап беріңдер!

Балалар көзі байлаулы «Соқыр текені» мазақтап өлеңдетіп:

Соқыр, соқыр, соқырақ,

Оң көзіне топырақ

Топырағын алатын,

Тотияйын салатын.

Ал ұстап көр, батырым,

Міне, келе жатырмын!

деп әр жаққа қашады. Ары қарайойын жалғаса береді.

Сәбит Мұканов өзінің «Өмір мектебінде» кейбір ойын-түрлері жайлы бы-

лай деп баяндаған екен: «Хан» деген сөзді мен кішкене күнімнен білем.Ау-

ылдың баласы есін білер-білмес кезде, асық ойнай бастайды.Асықтың да

«ханы» болады.Ол әрі оңқай, әрі қошқар сияқты үлкен қойдың асығы. «Ханды» балалар кынаға бояйды. Асық ойынының бір түрі: ойынға қатынасатын балалар сан мөлшерін бірдей ғып асық шығарады да ұтысады.

Ұтыстың тәртібі: әуелі ойынға қатынасатын балалар «ханды» жағалай иіріп шығыды да, кім алшы түсірсе, ойынды сол бастайды. Ойын бастаған бала, балалардың ойынға салатын асықтарын жерге шашып жібереді. Тәртіп: бүкті бүкпен ғана, шікті шікпен ғана, тәйкені тәйкемен ғана, алшыны алшымен ғана, шомпыны шомпымен ғана ату, және бір ғана үсік саусағымен ату...Бала ең алдымен «ханды» атып алады. Атқан асығына тигізе алмаса, екінші балаға кезек береді ... Асықты алғаш шашқанда, «хан»

Алшы түссе, «хан таламақай» болады, онысы-шашылған асықты үлгерген-

ше талап алу.... Бұл «таламақай» да, әр бала қолына «ханды» түсіруге ты-

рысады...

«Хан» ойынының бұл-бір түрі. Екінші түрі, балалар түнде жиналады да, екіге бөлініп, әр топ орталарынан бір баланы «хан» сайлайды. Екі «хан-ды» арасы алшақ екі жерге отырғызып, ол араны «орда» деп атайды.Аржа-

ғындағы тәртіп «Ақ сүйек» ойнау. Онысы - екі топтан бір бала шығу керек те, даярлап қойған малдың қу сүйегін (әдетте ол жілік болуы керек) алысқа

апарып лақтырып келуі керек. Сол сүйекті балалар іздеп, тапқан бала, өз «ордасына» алып қашу керек. Ол баланы өзге балалар қуғанда, қашқан баланың жақтастары, екінші топтың балаларына сүйекті бермеуге тырысып, қай жүйірігі қағып әкете береді. Жеткен балаға, қай топтың баласы болса да, сүйекті қарсыласпай береді. Сүйек келген «орда» жеңген жақ болады. Жеңілген жақ айыпқа бала береді. Мақсат-баланы қөп ұту.Егер бір «орда»

балаларын түгел ұтқызса, ол «орданың ханын» балалар түйебас қылады.

«Хан» ойынының үшінші түрі, қыз-бозбала жиналғанда «хан жақсы ма?» ойнайды, оның тәртібі: ойынды басқаратын «хан» мен «ханшы» және «уәзір» сайланады. (Әдетте «хан үйленген» жігітпен, «ханша» келіншектен болады. «Уәзір» қай жігіт болса да мейлі. Ойынды басқаратын «ханның»

Бұйрығы бойынша, бір қыз, бір жігітпен араласа отырады. Хан жігіттерді кезекпен шығарып, әртүрлі өлеңдер айтқызады.) Хан бұйыратын өлеңнің

Барлық саны 24 ауыз және жігіттер бірін-бірі қайталамай, тыңнан өлеңдер

Табуы керек… Осы бұйрықты орындап шыққан жігітке «ханның» берер

сыйы - таңдаған қызының қасына отырғызу. Бұйрықты орындай алмаған жігіт өзінің отырған орнынан айырылып қалады. Қу «хандар» өлеңді ақшамен де, немесе орамал, айна, тарақ сияқты заттармен де өтеді. Бірақ

борышын олай өтеген жігіт, тек орнынан ғана айрылмайды, сүйгенінің олай

өтеген жігіт, тек орнынан ғана айырылмайды, сүйгенінің қасына отыра алмайды. Ойын осы тәртіппен өткеннен кейін, «уәзір» ойынға қатынасу-

шылардан «хан жақсы ма?» деп сұрайды. Әдетте жастар ойынды «ханды»

мазақтаумен аяқтайды. Балалардың да, жастардың да осылар сияқты «хан»

сайлайтын шағымызда талайлардан естідік те, естігендерімізді өзгелерге де

айттық. Солардың ішінде қылығына қарай жақсы көрген де, жек көргенде

«хандарымыз» болады...- дейді.

Қолданылған әдебиет:

1. З. Әбілова, Қ. Қалиева. Этнопедагогиқалық оқулығы. Алматы 1999.

2. А.А. Диваев. Игры киргизских детей. Туркестанские ведомости, Ташкент, 1905.