Ғылыми жоба Құмды шөлдің қорғаны - Сексеуіл

Тақырыбы: Құмды шөлдің қорғаны - Сексеуіл.

Мақсаты: Сексеуілдің қасиетті ағаш екенін айту, өсімдіктің сипаттамасын ашу, оның түрлерін ажырата білу, Қазақстанның қай жерлерінде кездесетінін білу, қара сексеуілді толық сипаттай алу, қорғау шараларын ұйымдастыруды іске асыру.

І) Кіріспе

ІІ) Негізгі бөлім

А) Сексеуіл өсімдігіне сипаттама. Ә) Мүшелер құрылысына сипаттама. Б) Сексеуіл түрлері.

Кіріспе Сексеуіл қасиетті ағаш. Ілгеріде ата - бабаларымыз сексеуілдің бірер немесе томарын үйдің үстіне шығарып қоятын еді. Үлкендердің сөзіне қарағанда бұл ырым «жамандықтан сақтайды, найзағай ұрмайды» деген сенімдікті беретін көрінеді. Алайда шөл даланың көркіне айналған, елді мекендерді құм көшкінінен қорғайтын сексеуілге жанашырлық жасау, адамдар санасынан кемшілік көруде.Шөл дала көркі болып саналатын сексеуілге зерттеу жүргізетін болсақ, мынадай нәтиже көруге болады.

Негізгі бөлім

А) Сексеуіл өсімдігіне сипаттама. Сексеуіл - бұта немесе кішкене ағаш түріндегі алабота тұқымдас өсімдіктердің бір туысы. Биіктігі 12 метрге дейін жетеді. Cексеуілдің «галаксилон» деген грекше аты «тұзды ағаш» деген мағына береді. Бұл атау сексеуілдің тұзға төзімділігіне байланысты шыққан. Сексеуіл көпжылдық бұта тектес өсімдіктер қатарына жатқызылады.

Ә) Мүшелер құрылысына сипаттама:
1. Тамыры: Тамыр жүйесі өте күшті дамыған. Жанама тамырлары топыраққа 10 - 11 метрге дейін таралған. 2. Сабағы: Сабағы мен бұтағы бунақты, бұлардың діні қисық, мықты, морт болып келеді. Бұжыр - бұжыр сабақ діңінің сүрегі ауыр, суға батып кетеді.
3. Гүлі: Сексеуілдің гүлі ұсақ, қосжынысты, бірүйлі, қабыршық тәрізді гүл жапырақтың қолтығында 4 - тен орналасады. Гүлсеріктің қүлте жапырақшалары бесеу, аталығыда бесеу болады. Аналығы - біреу. 4. Жапырағы: ұсақ қабыршақ тәрізді.
5. Гүлдеу мерзімі: Сәуір, мамыр айларында гүлдейді. 6. Жемісі: - қанатты жаңғақша.
7. Жемістің пісіп жетілу мерзімі. Қыркүйек, қазан айларында пісіп жетіліеді. Қараша айларында жерге төгіледі.
8. Көбеюі: Тұқымынан көбейеді.

Б) Сексеуілдің түрлері. Қазақстандағы орман қорының жартысына жуығын сексеуілді тоғай алып жатыр. Оның көлемі 5 млн шаршы метр деп есептеледі. Қазақстанда сексеуілдің 3 түрі өседі. Олар мыналар: 1. Ақ сексеуіл. 2. Қара сексеуіл. 3. Зайсан сексеуіл. Сексеуіл туысы көбіне Маңғышылақ, Ақтау, Қызылорда облыстарының құм далаларында , Жамбыл облысының Шу аудандарында, Алматы облысының Балқаш ауданының жерлерінде, Балқаш, Зайсан көлдерінің айналасында кездеседі.

Енді сексеуілдің Қазақстанда кездесетін түрлеріне тоқталайық. Оның ішінде Қара сексеуіл (Саксаул черный) түріне тоқталайық. Биіктігі 10 - 12 метрге жететін бұта немесе ағаш тектес өсімдік.Сұрғылт қоңыр түсті діңінің диаметрі 35 см. Оның ұшында жоғарыға қарай тік өсетін әжептеуір шырынды жас бұтақтары бар. Жетілмеген жапырақтары сүйел тәрізді. Жер асты суы жақын бекіген тығыз құмы бар. жазық алқаптағы ойпаттарда жақсы жетіліп, онда көбіне тығыз тоғай құрай алады. Әсіресе, республиканың құмды, сорлы және тақыр жерлерінде өседі. Таралу аймағы: Қара сексеуіл Үстіртте, Арал теңізі, Сырдария, Шу, Іле өзендерінің жағасында, Бетпақдала мен Қызылқұмда тараған. Республиканың солтүстігінде және таулы аудандарда кездеспейді. Топырақтың тұздылығына төзімді. Тұқымдары және түбірінен шыққан сидам шыбықтары арқылы көбейе алады. Өте мықты қатты ағаштары сұрғылт қоңыр түсті. Ағашының көлденеңінен сынуы өте қиын, оның есесіне ұзынынан жақсы қақырап сынады. Отын үшін пайдаланылады. Бұтақтары ерекше болғандықтан одан әр түрлі бейнелер жасауға болады. Шөлді аудандардағы ауылдарды құм басудан сақтау үшін өсіруге болады.

Қорғау шаралары. 1. Сексеуілді ұрлап сататын қарақшыларға тиым салу.
2. Әлі жас өскін сексеуілден 4 түлік малдарды алшақ жаю.
3. Сексеуілді сындырып бүлдірушілерге орман қорғау мемлекеттік мекемесі бекіткен штраф (айып пұл) салу.