КъЧРни китаб къудурети

3-чю класслада ачыкъ дерс

Джарашдыргъан,

дерсни бардыргъан да

Хетагурланы Сусана,

1-чи лицейни устазы.

Джёгетей Аягъы - 2014дж.

Дерсни темасы: Къарачай-Черкес республиканы китаб къудурети (Книжный мир КЧР) Дерсни мураты: сабийлени китабланы тюрлюлери бла танышдырыу, аланы ичлерине неле киргенлерин айырыу, халкъыбызны тарихин эсге тюшюрюу, бегитиу; аууз чыгъармаладан билимлерин тинтиу, бегитиу оюн халда; кеслерини ана тиллерине сюймекликлерин ёсдюрюу. Десге керекле: суратла, китабла тюрлю-тюрлю жанрладан, карточкала. Дерсни барыуу

1. Сабийлени дерсге къурау.

• Таууш этмей сёлешген,

2. Ал ушакъ.

3. Китабланы къауумларына къарау.

1. «Къарачай халкъны эл берген джомакълары» деген китабда, бизни миллетибизни аууз чыгъармаларын - эл берген джомакъланы билмеген билген да эсде тутарча джыйылыбды. Аны джарашдыргъан Алийланы Чорнаны джашы Солтанды.

• Юй тюбюнде - агъач сибиртги. (Сабий)
• Юй башында ала кюйюз. (Джулдузла)
• Минг къарнашны - бир юйю. (Бал четен)
• Тышы къая - ичи зая. (Гаккы)
• Къарт анамы къараууз уну:

• Бир атым барды да, Анга минмеген киши джокъ. (Шиндик)
• Тёрт кишини - бир бёркю. (Стол)
• Биз-биз биз эдик, Бирер ариу къыз эдик, Джиб болуб тизилдик, Бир-бир болуб юзюлдюк. (Мынчакъла)
• Таууш этмей сёлешген, Халкъгъа акъыл юлешген. (Китаб)
• Джарыкъ юйге барыучу, Акъыл-билим алыучу. (Сохта)
• Урсанг къоркъмайды, Къууаныб ёрге чынгайды. (Тоб)

2. Бу китабны ичинде Къарачай-Черкес Республиканы ичинде джашагъан миллетлени (къарачай, черкес, абаза, ногъай) нарт сёзлери бла айтыулары, кеслери тиллеринде да орус тилде да джазылыбды. Аны хазырлагъанла: Ортабайланы Абул-Керимнм къызы Римма, Мижев Михаил Исмаилович,Чикатуева Сакинат Урусбиевна, эм Ашим Имам-Маземович Сикалиев:

• Ата джурт алтын бешик.
• Батыр бир ёледи, къоркъакъ минг ёледи.
• Таукел адам тау ояр.
• Бирликде тирилик
• Сёзде бар да, ишде джокъ. / Ашда - бёрю, ишде - ёлю. (эринчек)
• Ашаса, ашамаса да бёрюню ауузу къан.
• Тюлкю джети бёрюню алдар.
• Ташны ата билмеген башына урур.
• Ач аш айырмаз.
• Къуйругъу юзюлген кеселеккеча.
• Иги тенг джолгъа тартар, аман тенг джолдан атар.
• Акъыллыгъа бир айт, Телиге минг айт.
• Бир акъыл - иги, Эки акъыл - ашхы.
• Тау таугъа тюбемез, адам адамгъа тюбер.

3. Ортабайланы Римма «Джетегейли - джети джулдуз» деген джыйымдыкъ китабында сабийлеге: нарт таурухла («Сосуркъа бла эмеген», «Ёрюзмек бла джашчыкъ», «Генджакешауай», «Сибилчи»), таурухла («Эки къуш», «Кюн батарыны аллы бла нек тохтайды», «Сатанай гокка ханс», «Къарашауайны къара сууу», «Орайда»), джомакъла («Алимджашар», «Кичи-Батыр», «Бакъ улу Бакъ», «Дакка бла Джокка», «Борсукъ бла бёрю»…), ныгъышда айтылгъан хапарла («Ныгъышда», «Элмырза»…), белляула, джырла, тергеуле, оюнла («Белляу», «Бирем-бирем», «Тарта-соза»…), нарт сёзле эмда эл берген джомакъла.
4. Шидакъланы Магометни «Айюкай бла бёрюкай» деген китабында сабийлеге кеси джазгъан назмула бла таурухлары барды (назмула: «Огъурлу», «Саугъа», «Нек ауруду Акъайчыкъ»; таурухла: «Айюкай бла бёрюкай», «Айю бла тюлкю», «Кёк бёрю). Алада ол джаныуарланы халилеринде адам шартланы айгъакълайды.
5. Къобанланы Хамзатны «Эгиз джашчыкъла» деген поэмасы таурух халда джазылгъанды. Ол таурухда эки эгиз джашчыкъны джашауларын, аланы кёрген къыйынлыкъларын, ала этген тириликлени таб келишдириб, адам эрикмей окъурча джазгъанды.
6. Ёзденланы Рашидни «Бёрючюк» деген сабийлеге китабында назмулары, таурухлары, эльберлери да барды. Китаб кеси да Мижаланы Умарны карандаш бла салыннган суратлары бла джарашдырылыбды. Хар чыгъарманы кесини сураты барды.
7. Магъаяланы-Гапполаны Аминат «Джылны чакълары» деген китабында назмула, нарт-сёзле джылны чакъларына кёре хазырлагъанды, излеген адам кёб китабха къарамазча.

• Март - суу бла, апрель - кырдыгы бла.
• Джай - джарлыны анасы.
• Къач - къышны багъасы.
• Къар - къышха тыйыншлы.

8. Школда окъугъан заманда окъуу китабладан сора да керекли китабла боладыла. Былагъа тюрлю-тюрлю сёзлюкле, классдан тышында окъуллукъ чыгъармала джыйылгъан китаб.
9. Ата джурт къазауатны заманында къазауат этген, анда ёлгенлени юсюнден чыкъгъан китабла да боладыла.

4. Энди оюн ойнайбыз, акъылны барыбыз сайлайбыз.

• Санау ребусла (картачкалада сёзлени окъуйдула тюзюне).

• Мен башлайым, сен боша. (нарт сёзле бла айтыула)

Джууаблары

• Биле эсенг - айтчы! (эл берген джомакъла)

• Не барама, не барама,

• Къанаты джокъ - учады.

• Къарангы бауда - акъ къозула.

• Къарангы юйде - къанлы балта.

5. Дерсни тамамлау. Сабийленибилимлерине багъа салыу.