Бастауыш сыныптарда дамыта оқыту технологиясын қолдану тиімділігі

ӘОЖ

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ

Таттибаева Д.С.

№13 жалпы білім беретін орта мектебінің бастауыш оқу ісінің меңгерушісі

В статье рассматривается эффективность использования технологии развивающего обучения в начальной школе

Мақала мәтіні

Әдебиеттер

1. Оқытудың, тәрбиелеудің мазмұнын қоғам дамуының қарышты қадамына сәйкестендіріп, оны шырқау биіктерге көтеруге бағытталған тың әдіс - тәсілдер жасалуда. Нәтижесінде тұтас педагогикалық үрдістер өзгертіліп, білім берудің тиісті деп табылған жаңа технологиялары дүниеге келуде. Оқыту барысында жаңа технологиялық әдістерді пайдалану шәкірттердің ойлана білу қабілеттерін дамытады, олардың білім сапасын жақсартады, ой өрісін кеңейтеді, есте сақтау қабілеттерін өсіреді. Оқыту мен дамыту әдістерінің екеуі де жеке тұлғаның қалыптасуына үлкен ықпал ететін маңызды айғақтар болып саналады. Дамыта оқытуда оқушының ойлау, ізденушілік, зерттеушілік қабілеттері артып, талдау арқылы белгілі бір шешімге келуге, оны дәлелдей білуге, оқушының өз ой-пікірін айтуға мүмкіндік беріледі.[1] Бастауыш саты - бұл оқушы тұлғасы мен санасының қарқынды дамитын құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан бастауыш мектеп - оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Президент жолдауында: «Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады» - деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, оны дайындайтын ұстаз жауапкершілігінің өсуі, тынымсыз еңбек, сапалы нәтиже деген ұғыммен егіз.[2] Қазіргі мектеп жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс - тәсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны игерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, нақты тәжірибелік іс-әрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог - зерттеуші, ойшыл мұғалім болуын қажет етеді. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Сондықтан оқу-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық әдіс - тәсілдерді енгізу оқушылардың білімге деген қызығушылығын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол салу. Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда негізінен дамыта оқыту технологиясы басшылыққа алынады. Себебі қазіргі оқулықтар дамыта оқыту технологиясы негізінде жазылған. Сондықтан әрбір бастауыш сынып мұғалімі «Дамыта оқыту» технологиясындағы сабақтың құрылымын, әдіснамалық негіздерін толық меңгеріп, өз іс - тәжірибесінде шығармашылықпен қолдана білуі тиіс.[3] Оқу - адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген оқыту белгілі бір мөлшерде адамды дамытады. «Даму» ұғымы сөздікте «… мөлшерлік өзгерістердің белгілі бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы» - деп түсіндіріледі. «Даму» ұғымының психологиялық анықтамасы - жаңарту үрдісі, жаңаның өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып, өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге өтіп отырады. Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылыми жеткілікті дәрежеде дәләлдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың рөлін, алар орнын анықтаған көрнекті психолог Л.С. Выготский. Ол дамуды оқытумен тең, керісінше оқу мен даму екі бөлек үрдіс деген көзқарастарды қатты сынға алды. Ең алғаш рет бала дамуының төмендегідей екі аймағы болатындығы жайлы ілім ұсынды. 1. Бала дамуының жақын аймағы - баланың тек үлкендердің көмегі арқылы атқара алатын істері. 2. Бала дамуының қол жеткен аймағы - баланың үлкендердің көмегінсіз істей алатын істері.[4] Баланың дамуы бірінші аймақты меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол жеткен аймағы жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде дамуға өріс ашылады. И.Я. Лернер «даму» деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға негіздей отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы деп түсіндіреді. Мұндай анықтама интеллектуалдық іс - әрекетті жоғары орынға шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі болса, оны шешуге жұмсалатын ақыл - ой қызметі де соншалықты кең, аумақты, демек даму деңгейі де жоғары болады. Л.В. Занков ақыл - ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу, практикалық іс - әрекеттер атқара білу. В.В. Давыдов ақыл - ойдың дамуының көрсеткіші ретінде жинақтай, қорытындылай алу дағдысын есептейді.[5] Тұтас алғанда барлық авторлардың даму туралы ойлары оқыту барысында баланың психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды және оның басты шарты ретінде әрекет алынады. Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл - ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үрдісін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен тәжірибелік әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз. Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл - ой әрекетін меңгеруге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым - қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың ақыл - ойының көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Кейінгі жылдары дамыта оқыту психология мен педагогика ғылымдарының келелі мәселесіне айналды. Жүйенің авторлары «дамыта оқыту деп - оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс - тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды» атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі - баланы оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Дамыта оқыту - дәстүрлі оқытуға соңғы уақыттарға дейін балама жүйе деп қарастырылды. Оның нәтижесінде әр оқушы өзін - өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту барысында лайықты жағдайлар жасау үлкен нәтиже берді. Дамыта оқытуда баланың ізденушілік - ойлау әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезетіндей жағдайға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады. 1. Оқу мақсаттарының қойылуы. 2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру. 3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу. Бұл - үшеуі дамыта оқытудың Д.Б. Элконин - В.В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі құрылымдары. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлінде шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкііндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенмен әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді. Дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың ойларын жетілдірудің маңызы зор. Біріншіден - дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы өз оқу әрекеті арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде жаңа ақпарат жайлы не білетіндіктерін ортаға салып, мәселені өз беттерінше шешуге талпынады. Сөйтіп олар осы мәселе туралы өз білімдерінің жеткіліксіз, таяз екенін сезіну арқылы сабаққа деген қызығушылықтары оянады, ішкі түрткілері пайда болады. Екіншіден - дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мәселелерді шеше отырып өзінің санасының саңылауларын ашады. Әр оқушының өзінің деңгейіне дейін дамуға қол жеткізе алады. «Жақсы оқушы", «Жаман оқушы" ұғымының болмауы, балаларды танымдық әрекеттерге ұмтылдырады, құштарлығын арттырады. Үшіншіден - оқушының жеке басын дамытатын басты құрал - ол өзінің әрекеті. Сол себепті дамыта оқытудағы оқыту әдістері оқушыны белсенді жұмыс жағдайына қоя отырып, мәселелерді, қайшылықтарды шешу мақсатын қояды. Төртіншіден - дамыта оқыту жүйесінің нәтижелі болуы оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым - қатынасы арқасында ғана өз жемісін береді. Сол себепті дәстүрлі жүйедегі әміршілдік стиль бұл жерде тиімсіз, оқушы - «орындаушы", «мұғалімнің тасасындағы" объект емес. Ол өз пікірін ашық айта, ойын дәлелдей, дәйектей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын тыңдап, көзқарасын құрметтей білуге үйренген жаңа сападағы Дамыта оқыту технологиясының нәтижелері: 1. түрлі әдістерді пайдалану сабақтың нақты мәнін терең ашуға көмектеседі; 2. оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік туады; 3. олардың әрқайсысының деңгейін анықтауға болады; 4. оқушылардың көбін бағалауға мүмкіндік бар; 5. оқушыларды ізденіске баулып, өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді; 6. оқушылардың қабілеттері, сөз саптау еркіндігі, ұйымшылдығы, шығармашылық белсенділігі артады; 7. жеке тұлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын шыңдауға, өзіне деген кәсіби сенімін қалыптастырады. Бастауыш білім беру деңгейінде қолданылатын оқыту технологиялары төмендегі негізгі талаптарға сәйкес болуы керек.  Оқу үрдісінде білім алушылардың өздерін еркін сезінуіне жағдай туғызу.  Оқушылардың оқуға деген қызығушылығын дамыту, күтілетін нәтижелерге жетуге талаптандыру.  Жеке бас дамытуға бағытталған әдіс - тәсілдерді қолдану.  Өз бетімен жұмыс істеп, шешім қабылдауға мүмкіндіктер туғызу. Аталған талаптардың бәріне жауап бере алатын технология ретінде дамыта оқыту технологиясын таңдадым. Жалпы «дамыту», «даму» терминдеріне баланың белгілі мөлшерден шығып, саналы іс - әрекет сатыға ауысуы деп анықтама беріледі. Дамыта оқыту технологиясын көрнекті ғалымдар Л.С. Выготский, М.Я. Лернер, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Д.Б Эльконин толық зерттеп, дәлелдеген. В.В. Давыдов «Дамыта оқыту дегеніміз - ақыл - ойдың дамуының көрсеткіші ретінде жинақтай, қорытындылай алу дағдысы» - дейді. Дамыта оқытуда баланың ізденушілік - зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің осы кезге дейінгі білетін тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып оның білім алуға деген ынтасы артып, білім алуда әрекет жасайды. Дамыта оқыту жүйесіндегі сабақтардың типологиясы:  Оқу міндетін қою сабағы  модельдеу сабағы  түсінікті нақтылау сабағы  нақтылау сабағы  бағалау сабағы. [6] Дамыта оқыту белгілері: 1. Педагогикадағы түсіндірмелі - көрнекі әдісі алмастырады. Бұл әдіс тұлға дамуымен тығыз байланыста. 2. Дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастың өзіндік деңгейі мен ерекшелігіне сәйкестендіріледі. 3. Балаға іс - әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады. 4. Балаға қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект рөлі беріледі. 5. Тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген. 6. Баланың жақын даму аймағында жүзеге асады. Осылайша, дамыта оқыту бойынша сабақ кезеңдерінде  оқушылар сабақтың мақсат, міндетін өздері анықтайды  мәселені шешу жолын іздестіреді  жаңаны өздері табады  ақылдасады, кеңеседі Аталған әрекеттері арқылы әр оқушының мәселені шешу, ақпараттық, коммуникативтік құзыреттіліктері қалыптасады. Құзыреттілік қалып-тастырудың келесі міндеті әр сабақтың өмірлік жағдайлармен байланыстылығы. Бұл орайда құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар қолданылады. Дамыта оқыту жүйесі бойынша сабақтарды даярлау және өткізу этаптары І. Әдістемелік іс - әрекет жағдайында мақсат пен міндеттерді меңгеруі  Сабақтың мазмұны  Оқу жағдайын ескеру  Әдістемелік тәсілдерді қолдану ІІ. Келесі сабақтың моделін жоспарлау  Сабақтың негізгі мақсаттарын анықтау (аралық міндеттер мен шешу жолдары)  Сабақтың әр кезеңіндегі оқушының негізгі әрекет түрлерін анықтау  Оқушы әрекетін ұйымдастыру әдіс - тәсілдерін таңдау. ІІІ. Сабақты жүргізу.  Әр сабақтағы баланың іс - әрекетін ұйымдастыру  Оқушымен жанама қарым - қатынас  Жұмыс барысын бақылау жұмысы IV. Рефлекция (Сабақтың қорытынды бағасы)  Қойылған мақсатқа жету  Тақырып бойынша өзгерістер енгізу  Оқыту нәтижесіне талдау (жетістіктер мен кемшіліктер) Дамыта оқыту оқушылардың ізденгіштік - зерттеушілік іс - әрекетіне тән. Оған тән сипаттар: - оқушының алдына ізденуді жүзеге асыру қажеттілігін тудыру керек; - іс - әрекеттің бастапқы кезеңі - оқушылардың алдына олардың әрекет жағдайын жаңаша талдап, оны жаңаша түсінуді талап ететін оқу міндеттерін қою; - осы міндеттерді шешуді, яғни іздену іс - әркетін ұйымдастыру, мұнда үлгі көрсетуге болмайды, сондықтан мұғалім оқушыларды іздену іс - әрекетіне таратуы қажет ол үшін екі шартты орындау керек. 1) Мұғалім өзара ізденуге басқарушы болмай, шын мәнінде қатынасушы болу керек. 2) Ол оқушылар жүргізіліп жатқан ізденуді шын мәнінде жүзеге асыру керек, оларға дұрыс шешім көрсету керек. 3) Оқу міндеті шешілгеннен кейін мұғалім табылған шешімнің бағасын ұйымдастырып оның басқа міндеттерді шешу үшін қаншалықта пайдалануға болатынын түсіндіреді. Дамыта оқытуда мұғалімнің басты міндеті: Оқу материалдарын оқушыға дайын күйінде көрсету емес, оқушымен бірлесіп, жалпы іс - әрекетті ұйымдастыра отырып, алға қойған міндеттерді түсіндіру, оларды шешудің тәсілдерін, жолдарын іздестіру арқылы өз іс-тәжірибесінде қалай қолданады? 1) Оқу әрекетін қалыптастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік, этикалық, эстетикалық қарым - қатынасқа дайындау, дара тұлғалық адамгершілік қалыптарын меңгерту. 2) Оқу барысында баланың бойындағы дамытуды қалыптастыруды дағдыға айналдыру. 3) Оқу мен тілдің арасындағы байланыстылыққа аса көңіл бөлу. 4) Сөздік қоры мен тілдің арасындағы байланыстылыққа аса көңіл бөлу. 5) Оқушының сезіміне әсер етіп, логикалық ойын дамыту. 6) Жалпы оқушының жан дүниесін дамыту. Оқу - коммуникативті білік дегеніміз- оқу жұмысы кезінде адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас процессінде өзіне көмектеседі, оны мазмұнды, қызықты етіп, мақсатқа бағыттай түседі. Ол біліктер: Ең негізгісі - тыңдай білу білігі. Оқу кезінде тыңдай білу- ойды бір жерге жинақтауды, біршама ұзақ мерзімге біркелкі зейін қоя білуді талап етеді. Сондықтан арнайы жұмысты қажет ететін жүйке жүйесі мен психиканың тұрақтылығына байланысты болып келетін қиын біліктің бірі. Біршама қиын біліктер қатары: v Мұғалімді тыңдай отырып, сол мезгілде оның айтқанының мазмұнын жаза білу. v Мәтінді оқи отырып мұғалімнің нұсқауын тыңдай білу; v Өз ойын әдеби тілмен жеткізе білу, оқу пәнінің негізін құрайтын ғылым сөздерін пайдалану; v Аудитория алдына шығып сөйлеу; v Шығып сөйлейтін сөзінің жоспарын жасау; v Тезисті айта білу; v Нақтылайтын сұрақ қоя білу; v Нақты дәлел келтіріп, тыңдаушының көзін жеткізе білу. Жоғарыдағы аталған біліктер адмға жаңа білімді игеруге ғана көмектесіп қоймайды, сонымен бірге ол нағыз білімділіктің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады 4. Қорытынды. Жаңа технологияларды еңгізу барысында мұғалімнің даярлығы мен жаңаға оқыту мазмұны жайында білгені жөн: Мұғалім нені білу керек? Мұғалім не істей алуы керек? Мұғалім қандай іс-әрекеттреді дұрыс ұйымдастыру керек? 1. Жаңа технология көмегімен шешілетін мәселелерді; 2. Жаңа технологияны қолдану арқылы алынатын нәтижелерді; 3. Жаңа технология мәнін, алынатын нәтижелердің теориялық негізін; 4. Жаңа технологияда мұғалім қолданылатын әдіс-тәсілдерді; 5. Оқушыларды жаңа технологияда жұмыс істеуге үйрету әдісі; 1. Оқу бағдарламасының түрлендірілген нұсқаларын құрастыру: § Дамыта оқыту бағытында; § Модульдік курс үшін; § Әлеуметтендіру бағытында § Ұжымдық жүйедегі оқыту; § Басқа технологиялар үшін; 2. Күнтізбелік- тақырыптық жоспарлау. 3. Әр сабақты жоспарлау. 4. Жаңа технология бойынша жүргізілетін әр түрлі типтегі сабақ жоспарларын жасау. 5. Оқу модулін құрастыру. 6. Модуль бойынша оқушылардың өзіндік жұмыстары үшін таратпалы материалды дайындау. 7. Модульдерге байланысты оқушыларға арналған өзіндік тапсырмаларды құрастыру. 8. Оқушыларды топтық жұмыс үшін берілетін тапсырмаларды дайындау. 9. Оқу жобаларының мазмұнын анықтау. 10. Оқу жобалары бойынша оқушыларға арналған тапсырмаларды құрастыру. 1. Жаңа технологияда пайдаланылатын жекелеген әдістер мен тәсілдерді қолдану. 2. Әртүрлі типтегі сабақтарды өткізу. 3. Өткізілген сабақтарға талдау жасау, жіберілген кемшіліктердің жасырын себептерін анықтау. 4. Жаңа технологияда қолданылатын оқу әрекеттерінің әдістерін оқушыларға үйрету. Қоғамның білім беру жүйесінің алдына қойған талабы: оқыту барысында баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға қалыптастыру міндетін шешу. Жалпы, қазіргі заманғы жаңашыл ұстаздардың проблемасы оқытудың жаңа технологияларын қолдана отырып сабақтың тиімділігін арттыру. Сонымен қатар оқушыларды өз бетімен жұмыс жасауға тәрбиелеу, үйрету, шығармашылық қабілетін дамыту. Тақырып бойынша деңгейлік тапсырма жүйесі дамыта оқыту жүйесін іске асырады. Өйткені, ол оқушының ойлауын, елестету мен есте сақтауын белсенділігін, дағдысын, білім саласының дамуын қамтамасыз етеді. Сабақтың ерекшелігі және оның тиімділігін арттырудың негізгі бөлігінің бірі- әр мұғалім сабақ жоспарын құрастырған кезде нақты мақсаттар қойып, соған жету жолдарын ізденушілік, жауапкершілік көз қараспен қарауы. Жан-жақты дайындалуы, өз білімін өзі шыңдау, шығармашыл қабілеттерін үнемі арттырып отыру қажет. Оқушының танымдық белсенділігін қалай дамытуға болады? Сабақтың тиімділігін қалай арттыруға болады? Жаңа технологиялардың осы мақсаттарға жетудегі пайдасы қаншалықты? деген сұрақтарға өз жұмысымда жауап беруге тырыстым. Бұрын бастауыш мектеп мұғалімінің басты міндеті баланы оқуға, сануға үйрету болса, қазір бастауыш мектеп - оқушының тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Сондықтан жоғарыда аталған мүмкіндіктерді жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану - мұғалімнен үлкен шеберлікті, ізденушілікті, шығармашылықты талап етеді.