Конспект урока по внеурочной деятельности «Улусчу ужурлар»

Темазы: Тыва - мээң төрээн чуртум.

Сорулгазы: уругларны төрээн чуртунга ынак болурунга кижизидер;

даглыг, шөлдүг, хостуг чараш Тыва чурту кайда турарын өөредир ; ооң сүлде демдээниң, тугунуң, ыдык ырызының утказын өөренип көөр; уругларның угаан - медерелин, дыл домаан сазырадыр.

Дерилгези: Тыванын тугу, сүлде демдээ, « Азия төвү» тураскаалдың македи, Тываның картазы, Тыва Республиканың ыдык ырызы, компьютер, экран, проектор, чуруктар.

Класс шагының чорудуу:

1. Дыңнадыг. ( сыгыт, хөөмей аялгазы салып каан турар).

2. Өөренир чүүлүнүң, темазын,чылдагаанын тывары.

Тыва улустуң 30 чылдар эгезинде ырлап чораан ырызындан башкы бир одуруг номчуур .

Тыва чурту мээң -не чуртум,

Тынып чорда хостуг чуртум.

Топтап бодап, сактып көөрге

Даглыг, шөлдүг чараш чуртум.

( слайд даглар, хемнер чуруу).

- Ол ырда кирген даглыг, шөлдүг, хостуг чараш чурт кайда турарыл? Чүү деп чурттуң дугайында чугаалап турарыл?

( өөреникчилерниң харыызын дыңнаар).

- Кижи чурттуг, куш уялыг деп тыва чонувус чугаалажыр болгай. Кижиниң төрээн чурту чүден эгелээрил?

Тыны бедик төрээн чурттан

Дыңгылдайдан, хөөмейден,

Чаштың эге алгызындан

Чарын салган аңчылырдан.

- Уруглар бөгүнгү кичээлде чүнүң дугайында деп бодап тур силер? Ам чаа чугаалашкан, ырыларывыс, шүлүктеривис чүнүң дугайында - дыр?

- Эр - хейлер. Клазывыс шагының темазын кым номчуптарыл?

- Чүнү билип алыр бис, кандыг сорулга салып ап болур бис?

3. Кичээлдин темазы - биле ажыл.

- Уруглар Тывавыс дугайында чүнү билир бис?

- Бо чүл, кым көргенил? Каяа көрген силер? ( «Азия төвү деп тураскаалдың македин көргүзер).

- Чуге «Азия төвү» деп турарыл?

- Делегейде 6 дип бар. Оларның эң улуу - Азия ( Евразия). А Азияның таптыг - ла дал ортузунда чыдар бичии чуртту Тыва чурту деп адаар. Ол бистиң төрээн чуртувус Тыва. Ону картадан дораан тып ап болур бис, уруглар.

( Карта - биле ажыл). ( Уругларга тыптырар, уруглар тыппас болза башкы дузалажыр).

- Картадан көөр болзувуса Тыва Республика долгандыр турар найыралдыг кожаларның чурттары - биле кожа кызыгаарлажып чыдар.

- Мурнуу талазында моол чоннуң чурту. Артыы талазынды алтайлар, хакастарның чурттары, база чөөн талазында Иркутск хоорай азы облазы - биле кызыгаарлажып турар.

- Уруглар, силер төрээн чериңерниң - Тываның агаар - бойдузунуң ажыктыг байлааның, аң - меңиниң, ажыл- агыйының дугайында чүнү билир силер, чугаалап көрүңерем. Тываның найысылалы чүү деп хоорайыл.

- Тыва Республикавыс - Россияның составында өске национал республикалар - биле дөмей деңге хөгжүп, сайзырап чоруур республика.

- Тываның девискээри улуг эвес, ынчалза - даа ол бойдус талазы - биле эң - не бай чурт.

- Төрээн чериңерге чүү дээш чоргаарланып болур силер?

Ажык байлаан үүжелээн

Азий диптиң чүрээн ээлээн

Сүлде туктуг, ыдык ырлыг -

Сүзүү бедик төрээн Тывам.

- Уруглар, бо чүү - дүр?

- Тыва Республиканың сүлдези.

Сүлде демдээн көргүзер.

Сүлде демдектиң даштыкы хевирин, ооң чуруунуң утказын өөреникчилерден айтырар.

Сүлде демдээниң чуруун тудуп алгаш, тайылбырлаар.

- Бо сүлдениң даштыкы хевири частып келген чечек ышкаш 5 талалыг, Сүлдениң чөөн - соңгу талазындан эртенги хүн үнүп орар, Хүнче уткуштур аъттыг кижи ужуктурп чоруур. Бо дээрге малчын тыва чоннуң сайзыраңгай болгаш аас - кежиктиг келир үеже чүткүлү - дүр. Ооң адаанда Тыва деп бижик бар.

Тываның тугун тудуп алгаш бир өөреникчи чугаалаар.

- Кандыг - даа күрүне ыдык туктуг болур. 1993 чыл сентябрь ай - бистиң тугувусту ыдыктап бадылаан. Туктуң хевири мындыг: сып талазында сарыг өңнүг үш - булуңчук бар. Ол сарыг шажынныг чон дээни ол.

2 азыгдан ак кожа каттыжып келгеш, туктуң ортузундан бадыпкан. Мында Бии - Хем биле Каа - Хем кттышкаш Улуг -Хем апраганы дээни ол. Туктуң 2 талазында чырык ак - көк өңнер бар. Бо дээрге Тываның арыг дээриниң, арга - ыяжының, аржаа суглуг, хөлдериниң демдээ - дир.

- Чүү деп ырыны ырлап турда шупту туруп алырыл?

- Тыванын ыдык ырызы чоокта чаа өскерли берген. Тываның ыдык ыры, ол чоннуң чуртунга ынаан, хүндүткелин көргүзүп турар.

- Тываның ыдык ырын дыңнаар.

2 кезээ.

- Силер бажыңыңарга « Тываның каас - чаражы» деп буклет кылып экээр болган силер.

- Ам ол буклеттеривис дугайында чугаалажып таалыңнар. ( уруглар боттарының кылган буклеттерин чугаалаар).

Самбырада таблицаны уруглар көөр.

Тыва

170,5 муң км

Даглар

80%

Мөнгүн - Тайга

3976м

Арга -арыы

50%

Хөлдер

400 хире

Балыктары

18 хевири

Үнүш

1500 хире хевири

Куштар

240 хевири.

Рефлексия.

- Бөгүн кичээлден чүнү билип алдыңар?

- Чүү солун болду?

- Ам - даа чүнү билип алыксап тур силер?

Түңнел.
- Ынчангаш бистиң төрээн чуртувус Тыва - ол хире кайгамчык, чараш, аңгы дылдыг, ыдык ырлыг, сүлде демдектиг, туктуг, балык - байлаңныг, хемниг -хөлдүг, бедик дагларлыг онза тускай чер болуп турар. Төрээн чериңерге, чуртуңарга ынак, ооң бойдус, байлаан камгалап чоруулуңар.

Харлыг дүвү улдап - ширбип, халдып эртер

Кадыр Саян ханаланып хаажылаан,

Угбашкы дег ийи хемнер каттышкаштың

Улуг - Хем бооп, океанче орун изээн,

Азий диптиң төвү,чүрээ-Бурун Тывам,

Ам- даа сайзырап, чечектел - ле Төрээн Тывам!

Барыын - Хемчик кожууннуң

Эрги - Барлык муниципалдыг ортумак ниити билиг школазы

Кичээл планы

Темазы: «Тыва - мээң төрээн чуртум».

Донгак Зинаида Доржуевна

Эрги - Барлык - 2013.