Тақырыбы: Ұлыстың ұлы күні шежіресі

Ұлыстың ұлы күні. Баяндама. Автор: Аубакирова Асем Бейбитбековна 22 Наурыз – Жыл басы. Біздің данагөй халқымыз жаңа келген жыл басының алғашқы күнін 22 наурыздан бастап санаған. Бұл дәстүр Шығыстың басқа да халықтарында бар. Алайда наурыз айының бұл жұлдызында нағыз жаңа жылдың, жаңа күннің жаңаруы табиғи түрде бастау алатынын біздің бабаларымыздай дәл есептеп, уақытты мөлшерлей алған халық жоқ. Мейрамның бастау алуы Наурыз - өте көне мейрам. Мұнан 2,5 мың жылға жуық уақыт бұрын күн мен түннің а...
Раздел Музыка
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Ұлыстың ұлы күні. Баяндама.

Автор: Аубакирова Асем Бейбитбековна

22 Наурыз - Жыл басы. Біздің данагөй халқымыз жаңа келген жыл басының алғашқы күнін 22 наурыздан бастап санаған. Бұл дәстүр Шығыстың басқа да халықтарында бар. Алайда наурыз айының бұл жұлдызында нағыз жаңа жылдың, жаңа күннің жаңаруы табиғи түрде бастау алатынын біздің бабаларымыздай дәл есептеп, уақытты мөлшерлей алған халық жоқ.

Мейрамның бастау алуы
Наурыз - өте көне мейрам. Мұнан 2,5 мың жылға жуық уақыт бұрын күн мен түннің аспандағы теңелу нүктесі тоқты шоқжұлдызы тұсында болғандығы, оны бабаларымыздың білгендігі мәлім болып отыр. Бұл шоқжұлдыздың тоқты шоқ-жұлдызы аталуының өзі-ақ оны дәлелдейді. Егерде бұл шоқ жұлдыздан қойды, оның мүйізін көздеріне елестетпесе дәл осылай атар ма еді?

Әбу Райхан Бируни, ОмарҺаям, тағы да басқа ертедегі ғұламалардың шығармаларында наурыз мейрамы, оны сол кездегі халықтың қалай тойлағаны жөнінде деректер бар. Наурыздың парсы тілінде-гі «нау» (жаңа), «руз» (күн) деген сөзінен шыққанын еске алсақ, «нау» сөзінің индо-еуропалық халықтардың даралануынан да бұрын қолданы-лғаны, одан бері ғана 5000 жылдан астам уақыт өткендігі ойымызға оралады.

Жыл басы болу себебі

22 наурыз неліктен Жыл басы? Себебі, қысқы ұзақ түн қысқара-қысқара келіп, наурыздың 21-інде он екіде 12 сағаттық уақыт болып теңеледі де 22 наурызда секөндтеп жарығы ұзара береді. Бұл да 22 наурыздың жыл басы болуына ғаламдық заңдылыққа сәйкес. Қазақтар жыл санауда өзге халықтардай ай мен күнге емес, негі-зінен жұлдыздардың қозға-лысына сүйеніп, есептеу жүргізген. Жаңа жылдың 22 наурызда басталуы Жердің Күнді айналуы жолындағы қозғалуының да ерекшелігіне сәйкес дұп-дұрыс.

Және де көктем наурыз-дың жиырма екісінен, жаз маусымының жиырма екі-сінен, күз қыркүйектің жи-
ырма үшінен, қыс желтоқ-санның жиырма үшінен басталады. Жаңа жылдың 22 наурыздан басталуы Жерді Күннің айналуы жолындағы қозғалуы ерекшелігімен сәп-сәйкес.

Қызыр аралайтын түн

Қазақ халқының ежелгі наным-сенімі бойынша,Ұлыс келер түні әр үйді Қызыр (Қыдыр) ата келіп аралайды. Ол өте көп жаса-ған жан болғандықтан, оны Бақ жетелеп жүреді. Ұлыстың ұлы күнінің та-ңын көзімен атыру үшін Қызыр ата түн ортасы ауа дала кезеді. Сол түні Қызыр жолыққан адам өте бақытты болады. Адам баласының өмірінде оған Қызыр ата қарапайым адам түрінде үш рет жолығады. Ешкім де оны білмейді. Қызыр ата Ілияс пайғамбардың екінші аты деген де түсінік бар. Осыған орай Түркияның кейбір өңірлерінде наурызға Қы-дыр-Ілияс есімдерін қосып айтудан шыққан «Қыдыр- еллез» күні бар. Бұл күні түркиялық бауырларымыз от жағып, оның үстінен аттап өтіп, өзіндегі дертті аластап жатады.

Наурыз атаулары

Халықаралық Наурызмейрамын көп халық тойлайтындықтан, ол тұрмыс-салтында бағзы заман-нан-ақ орын алғандықтан, осынау үлкен мейрам әртүрлі аталады. Наурыз мейрамын ежелгі гректер «патрих», бирмалықтар «су мейрамы», тәжіктер «гүл гардон», «бәйшешек», «гүлнаурыз», хорезмдіктер «наусарджи», татарлар «нардуган», буряттар «сагаан сара», соғды-лықтар «наусарыз», армяндар «навасарди», чуваштар «норис ояхе» деп атап, сән-салтанатымен жоғары дең-гейде өткізген. Қазақтар бұл мейрамды «Әз-Наурыз» дейді. Халқымыздың ежелгі наным-түсінігінде «наурыз-дың алғашқы үш күнінде жер-көкті жарып ерекше дыбыс (гуіл) естіледі, оны тек қана жұмақтан шыққан қой, сол арқылы оны бағып жүрген қойшы ғана естиді. Бұл күні бүкіл табиғатқа, тіршілік иесіне, өсімдік, жан-жануарға ерекше сезім, қуат, қасиет нұры құйылады. Сол себепті, халқымыз «Әз болмай, мәз болмайды».

Наурыздың Ұлыс күні деп жариялануы

Діни аңыздар бойынша, бір күні Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауына келген сәтте жердің бетін жай-лаған топан су кері қайтады. Осы кезде кемедегі жан-жануарлардың барлығының жерге табаны тиіп, бәрі де көктен түскен қасиетті қазаннан бірге дәм татады. Нұх пайғамбар сол сәт бұл күнді «Ұлыстың ұлы күні» деп жариялайды...



Ұлыстың мағынасы

Бұл мекен-аймақ, әкімшілік мағынасындағы көне түркі сөзі. Негізінен, ұлыс түркі-моңғол халықтарында бірне-
ше мағыналы. Алтыншы ғасырда ол мекен, қала мағынасында айтылды. 13 ғасырда Шыңғыс хан әрбір
ұлына иелік бөліп бергенінде олар ұлыс деп аталды. 16-19 ғасырларда Сібірді мекендеген буряттар мен қал-
мақтарда рулық бірлестіктегі әкімшіліктің атауы - ұлыс болды. Сөйтіп, әрбір ұлыс орда саналды, оны ноян биледі, ұлыстар аймаққа, хотанға бөлінді, оларды старшындар басқарды. Бір-неше ұлыстың нояндары тайшыға бағынып, халқы отырықшы тіршілікпен шұғылданды. Ұлыс - Орта Азия халықтарында аймақ мағы-насында. Оны Ноғай ұлысы, он сан ноғай ұлысы деген атаулар дәлелдейді.

Наурыз туралы әфсаналар

Наурыз мейрамына байланысты аңыз әңгімелер көп. Біз енді соның кең тараған кейбіріне ғана тоқталсақ:

* Бір күні Сүлеймен пай-ғамбар сиқырлы жүзігін жоғалтып алады. Сөйтіп, сәл-пәл патшалығынан көз жазып қалмайды ма. Кейін жүзігін тауып алады. Бұл наурыз айында болған оқиға екен. Пайғамбардың жүзігі табылған күн содан бері Наурыз мерекесі болып тойланып келе жатқан көрінеді...

* Парсы патшасы Жәмшіт аңға шыққанында тартқан садағы аңға тимей, жартасты жалап өтіп, содан от ұшқыны пайда болып, жердегі саман шөпті тұтатып, от жағылады. Осылайша от пайда болып, ирандықтар оны киелі санап, өшірмей, ұдайы жағып, оған табынатын болыпты. Сол от пайда болған шақ - Наурыз күні екен...

* Түрік қағанатының патшасы Илхан соғыста жеңіліп, жау оны бала-шағасымен бірге қырып тастайды. Жалғыз-ақ, кенже ұлы Қаян мен жиені Тұқыз құтылып, әйелде-рімен жан сауғалап, тау қоршаған бір алқапқа барып жасырынады. Олар бұл жерге Ергенеқон деп ат қояды. Біраз уақыттан соң бұлардың ұрпақтары ол жаққа сыймай кетеді. Тек сол жерден сыртқа шығатын жол табылмайды. Сонда бір темір ұстасы тау қуысында темір кені барын, соны отпен балқыту арқылы сыртқа шығатын жол салуға болатынын айтады. Ақыры солай жасалып, халық сыртқа шығады. Бұл наурыз күні көрінеді...

Ай аттарының мағынасы

Бір жылдағы он екі айдың атауы нендей мағы-наны береді, ол табиғат құбылыстарының қайсын меңзейді, көшпенді өмірдің қандай тұрмыс-тіршілігін байқатады, біз енді соған тоқта-лайық.

Қаңтар - күннің қаңтары-лып байланатын, одан сайын тұқырып, қысқара алмайтынын айтып тұрған жоқ па? Және де көнекөз қариялардың айтуынша, қаңтар сөзі аңшылықтың тоқтай-тын шағын, аңдардың күй ой-
наққа түсетінін білдіреді. Қаңтар - қазақтың «қаңта-ру», «қаңтарылу» сөзінен шыққан дейді, ана тілін зерттеушілер.

Ақпан - қазақтың «ықпа боран», «ақ ықпа» сөзінен пайда болғаны мәлім. Ақпанда мұндай боранды күндер бұрын жиі болған көрінеді.

Наурыз - (март) парсы-ның «нау» (жаңа), «руз» (күн) деген сөзінен шыққан. Ол жаңа жылдың бірінші күні деген мағынаны паш етеді.

Көкек (сәуір) - құстың келетін мезгіліне қарай айтылған. Екінші болжам: көкек сөзі «көк», «әлі көк», өсіп жетілмеген деген ма-ғынаны білдіреді. Бұл айда қар кетеді, күн жылынады, көкек шақырады. Көкек айын чулым татарлары қарғи ай, саяндықтар құстың шашқы айы, алтайлықтар кәндік айы, шорлар мен тофалар көрік айы деп атайды. Сәуір арабша - өгіз.

Мамыр - құстардың ұя басып, ұшпай жатқан шағы - «мамырға жығылды» деп айтылатындықтан шыққан атау. Қазақтар қаздың, аққудың жаңа туып, ұша алмайтын, топшысы бекімеген үрпек балапанын да мамыр деп айтады.

Маусым - отамалы деген де атауы бар. Жердің отайып, молыққанын білдіреді.

Шілде - парсы тіліндегі «шіллә» («чілле») сөзінен шыққан. Мағынасы - қырық. Жаздың қырық күн ыстық болатынын айғақтайды. Қазақтарда «қырық күн шілде» деген сөз бар.

Тамыз - сарша тамыз деген де атауы бар. Бараба татарлары «сарғақ ай», алтайлықтар «құраң сыбыржып», дейді. Тамыз атауы қазақ тіліне көне сирия тілі арқылы ежелгі вавилион тілінен ауысқаны белгілі. Бұл ай ежелгі вавилионша - «тамузу».
Қазақ халқында тамыз - «күйдіру» деген мағынаны білдіреді. Мұнан - тамыздық сөзі туындайды. Күннің қатты ысып, шөптің басының қурайтыны да осы айда.

Қыркүйек - қошқарға, текеге күйек байланатын ай екенін аңғартады.

Қазан - парсы тілінде - күз. Осы уақытта алғашқы үсік жүреді, күн суыта бастайды. Ауа-райы үнемі бұлттанып, жаңбыр жиі жауып, жел көтеріліп, қураған шөптер салқын желдің әсерінен қарайып кетеді. Қазақтар мұны «қазан ұрды» деген.

Қараша - осы айдағы жер-дің оты кетіп, бет-бедерінің қоңырайланып қараятынын меңзейді. Сондай-ақ, орта ғасырларда бұл айда хан мен бектер халықтан салық - қараж жинаған. Қараша осы қараж, қаржы деген сөзден шықты дейтіндер де бар.

Желтоқсан - кейде оны тоқсан деп те жатады. Әуелде күз айлары желдіден басталып, тоқсанмен аяқтал-ғандықтан, осы екі сөз бірігіп, қыстың бірінші айы осылай аталған.

Айлардың асыл тастары
Ежелгі наным-сенім бойынша әр адамның қолдаушы пірі, жебеуші періштесі бар. Және де адамның туған күніне байланысты тек өзіне ғана тән жұлдызы болады деп есептелді. Соған сәйкес зодиактік шоқжұл-дыздар тобының әрқайсының он екі айға тән асыл тастары мынандай:


Наурыз - көгілдір (көгілдір - жасыл) - алмаз - гауһар - күш - қуат тасы.
Мамыр - жасыл - изумруд - зәмүруд - береке, махаббат тасы.
Маусым - ақшыл көк - жемчуг - меруерт - тазалық тасы.
Шілде - қызғылт - рубин - жақұт -сәт тасы (сәттілік).
Тамыз - сарғылт жасыл - хризолит - Жазағ - денсаулық тасы.
Қыркүйек - көк - сапфир - лағыл - даналық тасы.
Қазан - ала - опал - ақық - бақыт тасы.
Қараша - сары топаз -асаф - адалдық тасы.
Желтоқсан - көкшіл - бирюза - пәруза - батылдық тасы.
Қаңтар - қызыл - гранат - дүр (тила) -үміт тасы.
Ақпан - күлгін - аметист - жамсат - шындық тасы.

Апта күндерінің асыл тастары


Жұма (Шолпан) - бриллиант, рубин, сердолик, оникс.
Сенбі (Санжар) - яшма, холцедон.
Жексенбі (Күн) - гиациит, бриллиант.
Дүйсенбі (Ай) - изумруд, бриллиант.
Сейсенбі (Арай) - аметист, бриллиант.
Сәрсенбі (Айқыз - Болпан) - порфир, топаз.
Бейсенбі (Шонай) - аквамарин.

Ғаламшарға (планета) сәйкес асыл тастар


Әйелдер «аталық» тасты, еркектер «аналық» тасты тағады. Жұлдызшылардың пайымдауынша, асыл тастар ғарыштық қуатты бойына жұтып, сақтайды. Бұл қуат ғаламшардың (планета-сайран), жұлдыздардың орнын өзгертуіне байланысты түрлі мөлшерде болады. Сол себепті, әркім өзінің жұлдызына, айына сәйкес асыл тастарды таңдағаны жөн.


Күн: гауһар (алмаз) жазағ (хризолит) т.б.
Ай: ақық (опал), маржан (коралл), берил т.б.
Айқыз (Болпан) - Меркурий: зәмүруд (измруд), ағат, т.б.
Шолпан: меруерт (жемчуг), лағыл, т.б.
Арай (Марс): жақұт (рубин), дүр (гранат),яшма, т.б.
Шоңай (Юпитер): пәруза (Фируза), лазурит, т.б.
Санжар (Сатурн): жамсат (аметист), асаф (топаз), т.б.

Ұлыстың ұлы күнінде

* Қытайдың ескі тарихи жазбаларында мынандай деректер бар: Ғұндардың патшасы (Тәңір құтылары) Наурыз күні таң алдында, Күн шығып келе жатқанында таудың басына көтеріліп, Күнге бетін бұрып, екі қолын көкке жайып тұрып, өзіне, еліне Тәңірден амандық пен жақсылық тілейді екен. Патша тілегін аяқтап, артына бұрылып қарағанында абыз 9 қоңыр күй тартады. Оның күйі аяқталғанында 365 жігіт қолындағы қобызымен 365 күй тартып, содан кейін ғана той басталады...

* Ертеде грек патшасы Ұлыстың ұлы күні алтын тағынан түсіп, өзіне ұнаған қызметшісін оған бір күн отырғызған.

* Ұлыстың ұлы күні байырғы Иран патшасы әділ уәзіріне өз шапанын сыйға тартқан.

* Қазақтар ұлыстың ұлы күні басталатын түнде үйдегі ыдыстардың бәрін ырысқа (азық-түлікке), аққа және бұлақ суына толтырып қоятын болған.











Қазақ шежіресіндегі Наурыз. Мерекелік іс - шара.

Ертеден келе жатқан қазақ шежіресінде Наурыз, Алаш деген есімдер кездеседі. Олар бірге туысқан адамдар. Осы шежі-ренің жыр түріндегі үлгісін-де мынандай жолдар бар:
Қазақтан - Наурыз, Алаш - екі ұл туған,
Наурыздың деп айтады үлкен жасын.
Ұрпақсыз өлген Наурыз жазғытұры,
Келер жыл көктемде оның беріпті асын.
«Наурыз», - деп қойыпты атап жылдың басын.
Наурыз - жорамал
1. Егерде «Қызыр» түні-нен кейін күн жанған оттай қызарып, қан-қызыл болып атса, ол жылы өлім-жітім, өрт көп болады, соғыс, қантөгістердің де тұтануы мүмкін.
2. Егерде күн түсі сары қы-
зыл тартып, ыстық леп бірден бетке ұрып, шақы-райып шықса, ол жылы құр-ғақшылық болады.
3. Егерде күннің түсі күң-гірт, қараланып, солғын көрінсе, ол жылы жауын-шашын ерекше көп болады.
4. Егерде күн сәулесі жан-жаққа шашырап, шанағын төге рауандап атса, ол жылы жанға жайлы молшылық болады.

Мақсаты: Оқушыларға Ұлыстың ұлы күні туралы және дүниежүзі халықтарының Наурыз мерекесін тойлауы туралы толық мағлұмат беру, халқымыздың салт - дәстүрін, әдет - ғұрпын үйрете отырып, "Наурыз" қазақтың ұлттық мейрамы екенін ашып көрсету.
Түрі: тәрбие сағаты
Көрнекілігі: нақыл сөздер жазылған плакат, слайдтар, ұлттық киімдер, ұлттық тағамдар .
Тәрбие сағатының жүрісі:

1. Наурыз - думан.
2. Наурыз - жыл басы
3. Дүние жүзі халықтарының Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі
4. Наурыздағы салт - дәстүрлер
5. Ата - салтың - қазынаң.

1-жүргізуші: Құрметті ұстаздар, оқушылар, ата - аналар! Сіздерді қазақтың ұлттық мерекесі Ұлыстың ұлы күні - Наурыз мерекесімен шын жүректен құттықтаймыз! Бүгінгі болғалы отырған«Нұр себеле, Ұлыстың ұлы күні!» атты тәрбие сағатымызға қош келдіңіздер!

2-жүргізуші: Құрметті ұстаздар, оқушылар, ата-аналар! Сіздерді келіп жеткен көктем мерекесімен құттықтап, сіздерге шаттық тілей отырып, мерекелік тәрбие сағатымызды ашық деп жариялаймыз.

І. Наурыз - думан

Ән: «Наурыз думан» - орындайтын Кеңес Сайфолла.

Аманбек: Уа, жарандар, жарандар!
Бәрің бері қараңдар,
Берікқали: Аманбысың ардақты халқым менің
Ардақта Наурыз тойын салтыңды елім.
Мереке басы болсын берекенің
Игі еңбектің жемісін бәрің жегін!
Наурыз тойға жиналған халқым менің
Бәріңнің ойға алғаның жарқын сенім.
Бүгінгі той, ертеңгі ардақты ісің,
Ғажап болсын таппайтын тепе-теңің.

Айдана: Наурыз мейрам жүректерге нұр сепкен,
Маңдайымнан сүйіп жатыр күн-көктем.
Жарығымен, шуағымен күн-ана
Алып келді жер бетіне гүл көктем.
Қош келдің, Науырызым ардақты
Халқым саған бар үмітті арнапты
Жылда осылай келе берсін жасарып
Гүлге бөлеп, жырға бөлеп аймақты.

Сағыныш: Қиыры жоқ менің байтақ далама
Әсем, көркем ауылыма, қалама
Наурыз келді дүр сілкінтіп жерімді
Сырлы әніне құлақ түрмей болама?
Наурыз қайтып оралды аты да аңыз,
Сұрамаймыз алғыс та, ақы да біз
Үй - дастархан, даламыз - сахнамыз,
Ұлы мейрам Наурызды қарсы аламыз.

Би: «Қара жорға» - орындайтын сынып оқушылары.

ІІ. Наурыз - жыл басы

Тәуелсіз биік халқымның
Желбіреп туы шалқысын.
Әз Наурыз келіп еліме
Жер - Ана бойы балқысын.
Жаңғырар дәстүр-салтымның
Көзелсін бұлақ жылғасы
Қастерлі менің халқымның

Мереке Наурыз - жыл басы! - дей келе ендігі кезек Наурыз мерекесінің шығу тарихына тоқталсақ.

Динара: Наурыз - өте көнеден келе жатқан мейрам. Күні бүгінге дейін жер шарындағы көптеген халықтардың дәстүрлі мейрамына айналып отырған бұл мерекенің қашаннан бері тойланып келе жатқанын дөп басып айту қиын. Бұл күні күн мен түн теңелетін, жан-жануарлар төлдеп, адамдардың аузы аққа тиетін, жер үстінде шаттық орнаған күн. Қазақ елі осы күнді «Ұлыстың ұлы күні » деп атаған. Наурыз сөзі парсы тілінің «Нау - жаңа», «руз - күн» деген сөздерінен қалыптасып, жылдың бірінші күнін білдірген. Ал қазақ тілінде «Наурыз» сөзі біріншіден жыл басына байланысты думанды халықтық мейрам, екіншіден Наурыз айы, үшіншіден Наурыз күні жасалатын көжеге қатысты айтылған.

ІІІ. Дүние жүзі халықтарының Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі

Жүргізуші: Бізге қазақ халқының Наурыз мейрамын тойлау дәстүрі мәлім, ал өзге елдердікі ше? Олар да біз сияқты бұл мейрамға аса назар аударып, ерекше көңіл бөле ме екен? Қане, бір сәт зер салайық.

Түрік елі: Ежелгі түріктер Ұлыс күндері жаңа киімдерін киіп, сақал - мұрттарын түзеп, шаштарын алады. Алты күн садақ тартып машықтанған соң, жетінші күні алтын теңге - «жамбы» атып жарысады. Егер кімде-кім жамбыны бірінші боп атып түсірсе, сол адамға «бір күн» патша болуға, ел билеуге ерік беріледі.

Иран елі: Иран патшасы Наурыз күні қол астындағы адамдардың біріне патша шапанын сыйға тартады екен. Тіліміздегі күні бүгінге дейін айтылатын. «Құлға бір күн азаттық» деген сөзде осы бір көне рәсімге қатысты болса керек.

Мұсылман дініне дейін Күнге табынған иран елдері Наурыз күні сөзінің бас әрпі «шинмен» басталатын жеті түрлі затты дастарханға қоятын: шарап, шир (сүт), шырын, шекер, шербет, шам, шона (тарақ). Ежелгі ирандықтардың түсінігі бойынша шарап - өрлеу, сүт - пәктік, тәттілер - шаттық, шекер - ризалық, шербет - демалыс пен қонақжайлылық, шат отқа табыну, тарақ - әйел сұлулығы.

Ауған елі: Ауғандарда Жаңа жылды мейлінше шаттық - құрметпен қарсы алады. Ауған елінде "алғашқы түрен" - "кулькабаши" деп аталатын ғұрып бар. Ол бойынша шаруалар егіс алқабына барып, алғашқы түрен түсіреді, ал соқаның соңынан сый - құрметі мол шаруалар еріп жүреді. Жеті күн бойына жеті түрлі жемістерден аса дәмді сусындар жасалады, міндетті түрде жаңадан киім - кешектер тігіледі, осыған орай бүкіл елде жаңа жыл «жаңа киім күні» деп аталады.

Араб елі: Арабтар мейрам салтын өзгертіп, бас әрпі «ай» сөзінің басқы әріпі-«синнен» басталатын мүлде бөлек өзге жеті затпен алмастырады: сарымсақ, бидай, жиде, сірке суы, рут шөбі, егеу.

Парсы елі: Парсы тілдес халықтар Наурызды бірнеше күн тойлаған. Олар бұл күні әр жерге үлкен от жағып, отқа май құяды, жаңа өнген жеті дәнге қарап, келешек егін жайлы болжам жасайды. Жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже «сумалақ» ұсынады. Соқа мен жер жыртады, ат шаптырып, жамбы атысып жарысады. Ескі киімдерін тастап, ұсталған шыны - аяқты сындырады. Бір - біріне гүл ұсынып, үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою - «күн» белгісін салады, үйдің тіреу ағашына гүл іледі.

Үнді елі: Үндістанда жаңа жыл бір жылда он рет тойлап өткізіледі. Оңтүстік Үндістанда бұл той түрі наурыз айында басталады, үйлер өрілген гүлдермен айшықталады.

Наурыз мейрамын әр ел түрліше атаған.

Наурыз мейрамын бирмалықтар «Су мейрамы», тәжіктер «Гүл гардон», «Бәйшешек», «Гүлнаурыз», хорезмдіктер «Наусарджи», татарлар «Нардуган», буряттар «Сагаан сараң», соғдалықтар «Наусарыз», армяндар «Навасарди»,чуваштар «Норис ояхе» деп атаған.

Би: «Әлқисса» - орындайтын Байғали Дана, Мұрат Айзада.

IV. Наурыздағы салт - дәстүрлер

Қазағымның салт-дәстүрі жаңғырған
Тәлімді ой сынағы, тәрбие көзі қалдырған
Салт-дәстүрді ардақтайық ағайын,
Қазақ атты үлкен, кіші балдырған
Жиналыппыз сәтті күні бәрімізде
Үлкен, кіші, жасымыз, кәріміз де
Төрлетіңіз, қадірменді қонақтар

Гүл-гүл жайнап мына біздің төрімізге - деп ендігі кезекті Наурыздағы салт-дәстүрлерге берсек …

Наурызшешек - наурыз айында өсетін жапырақты түрлі - түсті гүлді, қауашақты әсем шөп. Майының дәрілік қасиеті бар. Қазақстанның таулы аймақтарында оның бірнеше түрі өседі. «Наурызшешек» «Қызыл кітапқа» енген, сирек кездесетін, бағалы өсімдік.

Наурызкөк - наурыз айында ұшып келетін көктем құсы. Қарасы шағын ғана, осы құсы шығыс елі күтіп жүреді. Оны алғаш көргендер «Наурыз келдің бе?» деп шақырып, жем шашады. Наурызкөкті ешкім қумайды, үркітпейді.

Наурызнама - шат - шадыман, ойын-сауық. Тойда ат - жарыс, палуан күрес, басқа да спорт сайысы, айтыс, түрлі ойындар өткізіледі, көңілді жұмбақтар, ән, өлеңдер, наурыз жырлары айтылады. Наурызнамада қыз - жігіттер жиналып, бас қосып, ұйқыашар әзірлейді. Ол ет, уыз сияқты дәмді тағамдардан жасалады. Жігіттер қыз - келіншектерге сақина, сырға, айна, тарақ сияқты сыйлықтар береді. Оны «селтеткізер» деп атайды. Бұл дәстүрлі сыйлықтағы айна - пәктік пен жастықтың, тарақ - әдемілік пен сұлулықтың, иссу - бүршігін жаңа жарған жауқазындардай құлпырудың, жайнай түсудің белгісі.

Бұл күні қарттарға арналып жылы - жұмсақ тағамдардан «бел көтерер» деп аталатын дәм дайындалып, тартылады.

Наурызша - Наурыз айында жұп - жұқа, қиықша қырбық қар түседі. Оны халық «наурызша» деп атайды.

Наурыз көже - Наурыз тойына тән көпшілікке арналған мерекелік тағам. Оны әр үй жеті түрлі дәмнен: сүт, ет, су, тұз, тары, құрт, жеміс, т.с.с тағамдардан жасап, оған қазы шұжық сияқты сыйлы мүшелер қосып, мерекемен құттықтауға келгендерге ықыласпен ұсынады. Наурыз көженің дәстүрлік, мерекелік, ұлттық тағылымы өте зор.

Ән: «Қазақы дастарханым» - орындайтын Ғилым Гүлназ.

V Ата - салтың - қазынам

Қазақтың түрлі - түрлі дәстүрі бар,
Оның сырын ашқанға жұрт қызығар.
Жауаптарын таба ма екен ата - аналар,
Сол себептен қоятын сұрақтар бар.

1. Ертеде жеті жігіт жеті шырақ жағып, ауылды аралайды екен. Неліктен? (Жауабы:Жаманшылық ескі жылмен кетсін деген ниетпен жеті шырақ жағып ауылды аралаған.)

2. Наурыз күні дастархан үстінде қандай тағамдар болуы керек? (Жауабы: Наурыз көже, бауырсақ, жеті нан, қазы-қарта т.б.)

3. Наурыз тілек деген не? (Жауабы: наурыз тілек - достық көңіл мен тілектестіктің, адамгершіліктің, белгісі әр тойдың жарасты салтының бірі ретінде айтылған. Әр адам өзіне, отбасына немесе туыс - туғандары мен дос - жарандарын Ұлыстың ұлы күнімен құттықтап, жақсы тілек тілейді, бір - бірінің үйіне кіріп дәм татады)

4. Қыдыр ата қай күні адамдар арасына келетін болған? (Жауабы: 21 наурыз)

5. Наурыз бата дегеніміз не ? (Жауабы: халықта батаның түрлері көп. Соның бірі - Наурыз бата. Мұнда наурызнама өткізгендерге осы күнге арнап, «наурыз көжеге» шақырғандарға, тойда өнер көрсеткен ақын, әнші, палуандарға т.б. өнерпаздарға, жас талапкерлерге ақсақалдар мен әжелер, ел ағалары бата береді)

1 - жүргізуші: Ендігі кезекте өнер көрсеткен оқушыларға үлкендерден наурыз бата сұраймыз.Қазим ата балаларыңызға батаңызды берип жіберіңіз!

Наурыз бата

Сұрасаң бата берейін,
Үстем болсын мерейің.
Ықыласпен қол жайсаң,
Ақ тілекті төгейін.
Ұлыс оң болсын,
Ақ мол болсын!
Қайда барсаң жол болсын!
Ұлыс бақты болсын,
Төрт түлік ақты болсын!
Ұлыс береке берсін,
Бәле - жала жерге енсін!
Ұлы халқым тоқ болсын,
Көйлектерің көк болсын!
Уайым - қайғы жоқ болсын,
Қуаныштарың көп болсын!

2 - жүргізуші: Сәулесіндей көріндей таңғы үміттің,
Басын қостың салт - дәстүр сан ғұрыптың.
Жаса Наурыз, жарқыра көкте күндей,
Мерекесі достықтың, мәңгіліктің - деп тәрбие сағатымызды аяқтаймыз.

Ұлыстың Ұлы күні Наурыз

Ұлыстың Ұлы күні - Наурыз
(Балалар әдемі музыкамен залға кіріп орындарына отырады)
Жүргізуші: құрметті ата-аналар, бүгінгі мерекеге шақырылған қонақтар! Хош келіпсіздер! Бүгін ұлыстың ұлы күні - Наурыз құтты болсын!
Наурызбен ұласып көктем жеткен,
Үлкен-кіші көңілін көкке өрлеткен!
Жан-жануар, табиғатты түрлетіп
Ескі жылмен реніш, өкпең кеткен! -дегендей.
Жаңа жыл тек жақсылық ала келсін, төрт түлігіміз төлдесін, ақ мол болсын, егін өсіп, ел тоқ болсын!

Жүргізуші:Балалар осы мерекеге бізге қонақ келе жатқан сияқты, қане қонақты қарсы алайық.(Осы кезде залға Көктем аруы кіріп келеді)
Көктем аруы: Сәлеметсіздерме барша жиналған қауым! Наурыз мейрамы құтты болсын !Жаңа жыл бізді жарылқасын!
Жайнатамын бар гүлді,
Сайратамын бұлбұлды.
Төгілтіп ән-күй жырды,
Мейрамдайық бұл күнді.
Тіршіліктің бастауы
Көктем аруы - мен болам!
Жүргізуші: Ал балалар, жарыса билеп, ән салып, ойын ойнап, тақпақ айтып, өнерді ортаға салайық.
Наурыз тойы-береке
Наурыз тойы-жыр аңыз
Қызып дулы мереке
Қызық думан құрамыз.
Адай Наурыз шаттық әніміз
Салтанатты сәніміз
Ән салайық бәріміз
Би билейік бәріміз.
Гүлназ Асатаяқ ,даулпаз сыбызғыдан
Төгілген күй толқиды домбырадан
Жырлайды қазағымның сырын шертіп
Назды әуен,сиқырлы күй,сырлы сазан.
Жазира Көктем,көктем,көктемде
Құстар келіп жеткенде
Қуанып біз қаламыз
Асия Әңімен қарсы аламыз
Салтымызды жанғыртып
Наурыз тойды тойлаймыз.
Жүргізуші: Осындай тойда қазақ халқы жиналып айтыс та өткізген
Лейла Айтыс деген халқымызда өнер болған
Әзіл шынды астарлаған өнер жағы
Бәр өнерді жаңгіртар келер ұрпақ
Биік болсын көрінер асқар тауы.
Айша Хош келдің,Наурызым,ардақты
Халқым саған бар үмітім арнапты
Жылда осылай келе берсін жанарып
Лүлге бөлеп,нұрға бөлепаймақты.
Жүргізуші:Балалар біз білеміз Наурыз мейрамы күн мен түннің теңелген күні, Самарқан тасының жібіген күні деп те жатады халқымыз.Ал, балалар бүгінгі мерекені одан әрі жалғастыра отырып, кезекті тамаша әнге берсек қайтеді.

Ән: «Көктем»

Жүргізуші: Қадірменді Көктем аруы біздің балалар сіз жайлы әдемі ән орындап берді. Мүмкін сіздің де біздің балаларға әкелген әдемі сыйыңыз бар шығар, дегенімен бүгінгі күн ерекше Ұлыстың Ұлы күні !
Көктем аруы:Балалар бүгінгі ұлы тойды тамаша бір ойынмен мерекемізді бастайық!

Ойын: «Орамал алу»
Көктем аруы:Ортаға біздің кішкентай көрермендерді шақырып ойынды қайталайық.
Жүргізуші : Әрине, қандай той ойын күлкісіз болады Көктем аруы ойыныңыз тамаша екен біраз сергіп демалып қалдық.
Көктем аруы: Рахмет сендерге балалар!

Жүргізуші: Тоты құстай құлпырып,
Билеп, билеп берейін.
Тал шыбықтай иіліп,
Бір отырып, бір тұрып,
Билеп, билеп берейін - деген кішкентай қыздарымызды ортаға шақырамыз!
БИ: «Домбыра БИІ»

Көктем аруы:Ей, балалар, балалар,
Енді маған қараңдар.
Нарызды тойлайық,
Қызық ойын ойнайық.

Ойын: «Қыз қуу»- деп аталады ортаға Бір ұл, бір қыз баланы шақырамын.
Жүргізуші:
Бауырласқа тәнтіміз,
Бұзылмаған салтымыз,
Кең даламның ежелгі,
Қазақ деген халқымыз.
Өзге ұлттай біздің де
Бар дәстүрмен салтымыз - деп, бүгіні тойға Қыдыр ата мен әжелеріміз де келіп қалды, қарсы алыңыздар!(ата мен әже кіреді)
Қыдыр ата: Армысыздар,балалар
Армысыздар,халайық
Шегі жоқ бүл даңқымыз
Бақыты үшін халқымыз
Ақ пейілмен дос болам
Жамандарды қостанам
Құтты болсын Жаңа жыл
Құтты болсын Наурызым
Сәлем берем бәріне!
Әже: Сәлеметсіңдер ме балалар. Ұлыс оң болсын! Ақ мол босын ,
Төрт түлік түгел болсын! Аспанымыз ашық, жаңа жыл құтты болсын!
(шашу шашады, төрге барып жайғасады.)
Жүргізуші:Қыдыр ата, Әже Наурыз оң болсын төрлетіңіз! Жер әлемді жайнатып, Наурыз тойы біздерді шақырады әрдайым татулыққа, достыққа деп, Наурыз мерекесіне дайындап келген тақпағымызды атамызға, әжемізге айтып берейік.
Диас: Тақпақ айтам,атасы
Құлақ салып тыңдашы
Бар балаға өзіндей
Тыныш өмір сыйлашы
Елдияр: Келіндер,Наурыз тойын қарсы алайық
Билейік,жыр жырлайық,әң салайық
Каһарлы қыстан өтіп Наурыз келіп
Арқанды кеңге салшы,уа, халайық!
Ойын : «Арқан тартыс» (Атамен әже қатысады)
Ата: бүл ойыннан кейін шамалы жасарып кеткен сияқтымыз.
Әже: Дүрыс айтасың (екеуі күледі)
Жүргізуші: Ұлыстың ұлы күні еліміздің басын қосып еркіндікке жол салған бабаларымызды еске алмасақ болмас.
Саида: Төле би айтқан екен:
Біліп айтқан сөзге құн жетпейді
Тауып айтқан сөзге шын жетпейді
Өзің білмесен,білгендерден үйрен
Үйренгеннен ештенен кетпейді.
Аружан: Қаз дауысты Қазыбек би айтқан екен:
Арадан шыққан жау қиын
Таусылмайтын дау қиын
Шанышқылаған сөз қиын
Дәл осындай жағдайда
Пана болмас өз үйін
Іске аспаған іс қиын
Не істерінді біле алмай
Ашиды сонда бас миың.
Мадияр: Айтеке би айтқан екен:
Ашу бар жерде ақыл тұрмайды
Ашу деген ағын су
Алдын ашсаң арқырар
Ақыл деген дария
Алдың тоссаң тоқырар
Кісі бір- бірімен туыспау керек
Туысқан соң сөз қуыспау керек
Сөз қуған пәлеге жолығар
Жол қуған олжаға жолығар.
Жүргізуші: «Домбырасыз сән қайда
Домбырасыз ән қайда»,-деп біздің қазақ халқы бір тойды да өткізбеген.
Ән: «Домбыра сазы»
Жүргізуші:Қазақтың салт-дәстүрлерін біліп,есте сақтап,кезекті тағы тақпақтарға берейік:
Дарина: Қарды ертіп жылғасы
Наурыз келді жыл басы
Шуақ төқті жарық күн
Мейрамына халықтың
Мадина: Бата беріп атамыз
Бата беріп апамыз
Тәтті болып жасалған
Наурыз көжеден дәм татамыз
Ата: Жас кезімізде біз таннан кешке декті атқа мініп ; «Менім тұлпарым»-деп әңді қалай айтатын едік!
Жүргізуші: Енді «Тұлпарым» деген әңді тындайық.
Көктем аруы:Кезекті тағы біздің кішкентай көрермендерге берейік:
Ойын: «Гүл құрастыру»
Малика: Құт баурсақ шашылып
Наурыз тойы ашылсын
Бір-бірімен мынау жұрт
Көрімдігін асырсын
Айткүл: Өнім еккен дәніміз
Бүршіқ жарған базымыз
Төлдеп жатыр малымыз
Қазан толы ақ уыз.
Жүргізуші:Жасай берсін жаңа күн!
Туа берсін жаңа күн.
Дүр сілкінсің дала бір.
Құтты болсын Жаңа жыл! - деп құрметті жиналған қауым қазақтың қай тойы «Қара жорға » биісіз өтеді? Келесі кезеті біз «Қара жорға биіне » береміз
Би: «Қара жорға» (Ата-әже,көктем аруы қосылып)
Қыдыр ата: Ал, балалар қолдарыңды жайыңдар бүгінгі ұлыс күнінде батамды менің алыңдар!
Бата: Сұрасаң бата берейін,
Үстем болын мерейің!
Ықыласпен қол жайсаң,
Ақ тілекті төгейін
Құт әкелсін жеріме,
Ұлыс күні бүгінде
Бақ - дәулет қонсын еліме.
Балалар ақылды болып,
Елін - жерін қолдасын
Әумин!
Әже: Күттіріп келген жыл басы
Бізбен бірге жырлайық
Дастарқанға елімнің
Береке-ырыс сыйлайық!

Жүргізуші:
Ұлыс қазан толса ,
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы ісіден бата алса,
Сонда олжалы жыл болар - деп балалар әжелеріңнің пісірген наурыз көжесінен ауыз тиіңдер. Наурыз құтты болсын, қош сау болыңыздар!

Тақырыбы: «Ұлыстың ұлы күні»

Мақсаты:
Оқушыларды ұлттық ойындар ойнату арқылы, өз салт - дәстүрін, әдет - ғұрпын, білімдерін шындап, ой - өрісін кеңейту.
Оқушыларды ұлтжандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: слайд,сурет, мақал - мәтелдер,тыйым сөздер.

Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру кезеңі.
Құрметті ұстаздар, ата - аналар мен оқушылар! Бүгінгі "Ұлыстың Ұлы күні" деп аталатын тәрбие сағатымызға қош келдіңіздер! Сіздерді
22- наурыз көктемнің Ұлыстың ұлы Наурыз мерекесімен құттықтаймын. Келген қадамдарыңыз құтты болсын! Жүздеріңізге нұр, құшақтарыңызға гүл тілейміз.
Той деп бүгін көңіл шіркін тасиды,
Той деп бүгін халқым шашу шашады.
(Бір ата - ана шашу шашады)
Мұғалім:
Ата - аналық - үлкен сын,
Бала өсіру - ұлы өнер.
Жақсылардың артынан
Жарқын ұлмен қыз өсер - демекші, «Ұлыстың ұлы күні!» атты тәрбие сағатымызды бастауға рұқсат етіңіздер!
- Тәрбие сағатымызды бастамас бұрын қатысып отырған әділқазыларды таныстырып өтейін.
Той бастаңдар балалар, той бастаңдар,
Той бастаған балалар, көп жасаңдар,
Бүгінгі күн,сейсенбі, той қылыпсыз.
Құтты болсын тойыңыз деп бастаңдар!!!
Балалар Наурыз тойына кімдер тілек айтады?
1- оқушы:
Сәрсембек Иса
Ұлыстың ұлы күні оң болсын!
Ақ мол болсын!
Наурыз тойы құтты болсын!
2- оқушы: Қажымұқан Аида
Наурыз тойы салтымыз,
Аман болсын халқымыз.
Көңілдері жадырап,
Жүрсін аман қартымыз.

3- оқушы:
Жақан Зарина
Наурыз айы тамаша,
Жар салайық жаңаша!
Мереке көп наурызда
Қуанатын балаша
4- оқушы:
Тойлыбеков Мирамбек
Көкпар, бәйге, қыз қуу, асық ойын
Наурызда ойналады ұлттық ойын
Төлдейді сиыр,түйе, бие,қойын
Құтты болсын жанары келген тойын
- Балалар мына менің жедел сұрақтарыма жауап берейік
- Қазір қай мезгіл?
- Наурызда қандай мереке бар?
- Наурыз қай мезгіл?
- Наурызда біздің сыныпта кімдердің туған күндері бар?
Қазақ халқының аса бір құрметтеп, асыға күтер мерекесі- Наурыз. Наурыз- «Жаңа жыл » деген мағынаны білдіреді.Наурыздың 22- жұлдызы күн мен түн теңеледі. Жаңа жылдың бірінші күні- Ұлыстың ұлы күні деп аталады. Наурыз мерекесі кезінде халық жақсы киімдерін киіп, жастар қарттарға жарқын жүзбен сәлемдесіп, батасын алып, мерекемен құттықтайды. Ұлттық ойындар ойналып, ән айтылып, би биленеді. Қара қазандарға жеті тағамнан тұратын Наурыз көже жасалып, тегін таратылады.
- Ендеше балалар, ұлттық ойынымызды бастайық. «Хан талапай»
Ойынының шарты: Асықты таңдап алып, сол асықтағы тапсырманы орындайды. Егер сол тапсырманы дұрыс орындаса, асықты ұтып алады

- Асықтағы тапсырмалар:
- Ұлттық ойындарды ата.
- Жеті атаны таратып айтып беру.
- Дүниеде ең жақынын кім?
- Дүниеде не қымбат?

- « Қара жорға» биі орындалады.
Ойынның шарты: Теңгенің артындағы сұрақтарға жауап беру.
1. Ұлттық тағамдарды ата.
2. Қыз балаға байланысты тыйым сөздерді ата.
3. Дүниеде не тәтті, не жұмсақ, не қатты?
- Балалар, келесі ойынымыз « Қыз қуу» ойыны.

- Қызға сұрақ қойылады.
1. Жеті байлық дегеніміз не?
- Қыздың жауабы.

- Ұл балаға сұрақ қойылады.
- Жеті қазына дегеніміз не?
- Ұлдың жауабы.
- Келесі ойынымыз « Ат жарысы» . Ойынның шартты:
- 3 оқушы атпен жарысып, шарды жарып, жазылған сұрақ - тапсырмаларды ата - аналарға жеткізу.
1- ші ат жарысынан озып келген оқушының сұрағы.
1.Қазақ халқының ұлттық тағамдары.
2. Қыз қуыршақ дейді, ... ... ... .
3. Жеті санына байланысты.
Жауаптары:
1.Ет, жент, қымыз,сүт...
2. Бала құлыншақ дейді.
3. Ата, жұт, қазына, жетім.

2- ші ат жарысынан озып келген оқушының сұрағы.
1. Мұсылманның парызы.
2. Балаң жаман болса, ... ... ... .
3. Үш санына байланысты.

Жауаптары:
1. Меккеге бару.
2. Көрінгеннің мазағы.
3. Жұрт, тәтті, арсыз, мақсат.

3- ші ат жарысынан озып келген оқушының сұрағы.
1. Қазақтың төрт тойы.
2. Қыз бен ұл балаға байланысты мақал- мәтел айту
3. Үш алысты атаңыз
Жауаптары:
1. Наурыз, қымызмұрындық,сабантай, соғым басы.
2. Баланың ұяты - әкеге,
Қыздың ұяты - шешеге.
3. Жер мен көк, кәрі мен жас, жақсы мен жаман
- Келесі бөліміміз: «Ас адамның арқауы» дей келе ата- аналар өз қолөнерімен жасаған ұлттық тағамдар көрсете отырып, қалай жасалғанын түсіндіру.

- Келесі ойынымыз « Арқан тартыс» ойыны. Ойынның шарты: қыз балалар мен ұл балалардың ата- аналары ортаға шығып, арқан тартысады.
- Осымен бүгінгі «Ұлыстың ұлы күні» атты тәрбие сабағымызды аяқтай отырып, әділқазылар алқасына және ата- аналарға сөз беріледі.
- Сіздерге «Ұлыстың ұлы күні!» сіздерге, отбастарыңызға құт- береке, мол бақыт әкелсін!
- Сау болыңыздар! Рахмет!

Кері қайту









© 2010-2022