Маком - өмірден сыр шерткен музыка 5 сыныпқа арналған сабақ жоспары

Сабақтың тақырыбы: Мақам-өмірден сыр шерткен музыка
Сабақтың мақсаты: Мақам музыкасының мәнін ұғындыру
Сабақтың типі: Жаңа сабақты меңгерту сабағы.
Сабақтың әдісі: Баяндау, әңгімелесу, сұрақ-жауап, талдау, өз пікірлерін айту.
Көрнекілігі: суреттер,плакаттар үнтаспа, тапсырмалар.
Барысы:
Ұйымдастыру бөлімі.
І Үй тапсырмасын тексеру (Сұрақтар арқылы).)
Жыраулық-жыршылық дәстүр болған өңірдің, сол өнер мектебінің өзіне ғана тән дәстүрлі әуен-мақамдары да болатыны белгілі. Алайда, уақыт өткен сайын, сондай қайталанбас музыкалық туындыларды дүниеге келтірген талант иелері көбіне көлеңкеде қалып, сол мектеп түлектерінен әр кезеңдерде тәрбие алған жырау-жыршылардың бірі болмаса, біріне телініп кететін жағдайлар жиі кездеседі.

Ол тұрмақ, кейде түпнұсқаның өзі, орындалу кезінде жыршы-жыраудың, не термешінің дауыс мүмкіндігі мен шеберлік деңгейіне байланысты үлкен өзгерістерге ұшырап, бастапқысынан да құлпырып, не керісінше, нәзік иірімдері, сұлу нақыштарынан айырылып, қарапайымданып кетіп жатады. Тіпті, соған дейін иесі бар болып келгендігіне қарамастан, уақыт өте келе не үйренушінің кезінде кімнің мақамы екендігіне көңіл бөлмегендігінен, не өзі сияқты жауапкершілікпен қарамаған біреуден үйреніп алуы салдарынан, ондай туынды басқа автордың шығармасы болып шыға келеді.

Осы арада айта кетерлік бір жайт, қазақ жырауларының өздері шығарған мақамдарына күй немесе ән сияқты ат қойып, айдар тақпағандығы және мақамның авторы нақты белгілі болған жағдайда, сол мақамның «пәленшенің мақамы», «түгеншенің мақамы» деп қана аталғандығы. Кейде мақамды халық арасына шығып, жырау атанбаса да, домбыраны жетік меңгерген және музыка өнерін жан-тәнімен сүйетін қарапайым жандардың да шығаруы мүмкін.

Мақамдарға ат қою соңғы жиырма-отыз жыл ішінде пайда болды. Өйткені, әсіресе, жыраулар мен жыршыларға қайта-қайта тыйым салынған кешегі кеңес үкіметі тұсында, ауылдардағы қарттардың өтініштерін аяқасты ете алмаған кейбір жыршы-жыраулар мен термешілер жасырынып жүріп, терме-толғау, не жыр айтқанда, мақам авторының аты-жөнін жасырып, кейде білместікпен, музыкалық шығармаға айтып бергелі отырған толғауының, не термесінің тақырыбын, кейде оны өзінен бұрын орындаған жыраудың, тіпті болмаса, мәтін авторының атын бере салуды әдетке айналдырған.

Алайда, мүндай ойланбай істелген әрекеттің дарын иелеріне жасалған қиянат екенін, қазақтың ғасырлар бойы жоғалмай жеткен ұлттық өнеріне, болашақ ұрпақтар үшін бабалар қалдырған бай мәдениетімізге деген жауапсыздық екенін түйсініп жатқан ешкім жоқ.

Өзгеге телінгендігін әркімдер-ақ айтып жүрсе де, осы уақытқа дейін нақты иесін таба алмай келе жатқан, біз сөз етіп отырған сондай шығармалардың бірі - Нұртуған ақынның «Кәнеки, тілім, сөйлеші» атты толғауы орындалып жүрген мақам.

Бұл мақаммен Сырдың төменгі ағысы мен Арал өңірінен соңғы 40-50 жыл көлемінде шыққан, есімдері елге белгілі жыршы-жыраулар, термешілер 7-8 буынға құрылған төкпе жырларды терме-толғауларды орындаған және қазір олардан үйренген өнерпаздар орындап жүр. Олар: Набат Ойнарова, Рысбек Әшімов, марқұм Мұрат Каримоллин, Берік Жүсіпов және осы мақаланың авторы, т.б.

Әсіресе, кейінгі жылдары бұл мақамды білмейтіндер кем де кем десек, артық айтқандық болмас. Өйткені, жыршы-термешілерді былай қойғанда, бұл толғауды жаңа көріне бастаған әнші-өнерпаздарға дейін айтады.

Соңғы жылдары бұл шығарманы сахнада термешілерден гөрі, әншілер жиі орындайды. Олай болуының басты себебі - әуеннің ойнақы да сазды иірімдерінде, кең тыныстылығында, Нұртуған толғауының осы мақаммен ерекше үйлесім табуында жатыр. Терме-толғауларды эстрадалық ыңғайға салып айтуға алғашында қарсылық білдірген пікірлер де аз болған жоқ. Егер, мұндай жағдайда мақам үйлесім тауып, бұрынғысынан да құлпырып, жүрекке жылы тиіп жатса, неге ансамбльдің сүйемелдеуімен айтпасқа?!

Өйткені, бір шығарманы әркім өзінше түрлендіріп, құбылдырып айту жыршы-жырауларға да, әнші, күйшілерге де, жалпы өнер адамына ортақ құбылыс екені даусыз. Суырып-салмалық - тек ақындарға ғана емес, бүкіл өнер иелеріне тән қасиет. Бұл қасиет - қазақ халқының ғана емес, өнерге жақын халықтардың барлығының да қанына сіңген, ықылым

Әрине, кез-келген мақамды әр жырау, жыршы-термеші өз шамасына, дауыс мүмкіндігіне қарай орындайтыны белгілі. «Аяз, әліңді біл, Құмырсқа, жолыңды біл» деп ұлы бабамыз Майқы би айтып кеткенмен, жолын да, әлін де білмей әлекке түсетін кейбіреулердің кесірі ұлттық музыкалық қазынамыздың өз құндылығын жоғалтуына септігін тигізетіні өкінтеді. Өнер туындысында өзгерістердің пайда болуының екінші және басты себептерінің бірі - әуендер мен мақамдарды үйренушілер мен оларға үйретушілердің осындай ұқыпсыздығында, әсіресе, аспапта ойнау, сүйемелдеу шеберлігінің жетімсіздігінде, дауыс ырғағының мөлшері мен табиғи дарынының кемшіндігінде екені даусыз.

Бұл турасында: «Мұндай ойнақы да толқымалы, мың құбылып, сиқырлы сазымен жаныңды баурап алатын әуендер мен мақамдарды өзінің түпнұсқасында меңгеріп алуға «әу» дейтіндердің бәрінің бірдей шамалары жете бермейді. Олар нәзік те ғажайып иірімдерді икемге келтіре алмай, туралап тартып, төпелеп кетеді де, бастапқы сырлы да сымбатты әуен, не мақам бар болмысы мен тамаша саздылығынан жұрдай болып, құр айқайға құрылған жұтаң шығарма болып шыға келеді. Сіздер сөз қылып отырған мақам да осындай тағдырға тап болған туындылардың бірі», - дейді өнер иесі Ә.С.Оспанов бізбен сұхбатында.

Кезінде төл өнерімізді тудырған өрен жүйріктердің мұндай ұлттық өрнекке бай, қазақ халқының мінез-құлқына, өскен ортасы мен күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тән сипаттағы жыр мақамдарының және ән әуендерінің түпнұсқадан азды-көпті ауытқуына себепші тағы бір жайт - қазіргі дыбыстық техника дамыған заманда өмір сүріп жатқан, осы саламен шұғылданып жүрген, ұлттық колорит пен ғасырлар бойы қалыптасқан, әбден екшеліп таза күйінде жеткен туындылардың ерекшелігін, тарихын байыптамай, қалай болса солай өзгертіп (аранжировка жасап) жатқан жас буын өкілдерінің өзімбілемдігі.

Айтып біткен соң, мен: «Толғау Нұртуғандыкі, бірақ мақамы кімдікі?» дедім, жігіттің өзгешелеу айтып отырғанын аңғарып. Ол: «Жаңаберген жыраудыкі» деді. Мен: «Жоқ, бұл біріншіден, Жаңаберген жыраудыкі емес, Құттық Мұсабай жыраудыкі. Екіншіден, былай орындалады» деп, жаңағы сіздерге көрсеткен нұсқаны тартып бердім. Отырғандар аңырысып, бір-біріне қарап қалды. Сонан соң, мен өзім жинаған мұрағаттар мен кезінде жырау, сері болған әкем Оспаннан естігендерімді тілге тиек етіп, дәлелдеп берген соң, олар мойындауға мәжбүр болған-ды» деді.

Әбдісаттар ағаның әкесі, бала кезінен жыршылық, күйшілік, әншілік өнерді бойына сіңіріп, қырықтан асқанша серілік құрып, ел аралап өнерімен сол өңірге танымал болған Оспан, өзінің бозбала кезінде, сол Құттық Мұсабай жырауды (қартайыңқыраған шағында) той-томалақта жиі кездестіреді екен.

Кейінірек Оспан: «Сондай кездесулерде Мұсабай үнемі тойды өзінің «Менің атым Мұсабай» деген әзіл әнімен бастайтын еді» дей келіп, баласына:

Менің атым - Мұсабай,

Ат жібердім тұсамай,

Өзім жырау болыппын,

Ата-анама (3 рет) ұқсамай.

А-а-а-а, ата-анама ұқсамай.

Қайырмасы:

Мен жыраумын, жыраумын,

Қамысқа түскен қыраумын.

Ақша берсең алмаймын,

Жанқалтама (3 рет) салмаймын.

А-а-а-а, жанқалтама салмаймын...

деген мәтінді жоғарыда біз ағаның орындауында тыңдаған әуенмен орындап береді. Ә.С.Оспанов бұл әнді Берденов Тәжімбет жыраудан да талай рет естіген екен.

Қай шығарманың да өз деңгейінде шырқалуы орындаушы өнерпаздың ой-өрісіне, туабітті талантына, қабілет-қарымына байланысты. Жырлап отырған жырау-жыршының мінез-құлқы, бет-әлпетіндегі құбылыстар, ішкі талғам-түсінігі, шабыт шақыруы, мақам мен өздерін сүйемелдейтін кез-келген аспапты меңгеру дәрежесі орындалатын шығарманың сәтті аяқталуына, тыңдарманның көңілінен шығуына үлкен әсер етеді. «Жүйрікте де жүйрік бар, әліне қарай шабады» деген нақыл осындай ерекшеліктерге орай және дәл айтылса керек.

Бұл арада біз «бір жыршы дұрыс, бір жыршы бұрыс жырлайды» деуден мүлде аулақпыз. Айтпағымыз - «мақамның өзгермеуіне, жоғалып кетпеуіне атсалысып, онсыз да талай тағдыр тәлкегін көрген, ғасырларды артқа тастап, бізге жеткен, бізден болашақ ұрпағымызға мұра болып қалатын қасиетті қазынамызға ұқыпты қарайық, түпнұсқасын жоғалтып алмайық» деу ғана.

Әр нұсқаны салыстыра отырып, олардың құрылымындағы өзгерістерді ашып айтқанымызбен, әрбір жыршы-жыраудың орындау ерекшеліктеріне байланысты бір-бірінен өзгешелік болмай тұрмайтынын, тіпті, бір адамның өзі бір мақамды он рет орындаса да әртүрлі болып шығатынын да атап айтқан ләзім. Бірақ, орындаушы бір мақамды аспапта әртүрлі дауыс деңгейінде (тональность) орындаса да, өзіне тән қағыстары онша өзгермейді. Мақамның сондай дауыс тембрімен алынған әуезі де өзгермеуі мүмкін. Мақамдар көптеген жылдар бойы жырау репертуарында әбден пісіп-жетілген кезінде ғана импровизациялық қасиеті арта түспек. Жырау өзіне әбден сенімді болатын дәрежеге жеткенде, аспапты кез-келген жерден тоқтатып, мақамды дауыс арқылы-ақ әрлендіріп жібереді.

Үйге тапсырма.

Тақырыпты оқып келу.

Қорытынды.

Оқушыларды бағалау