СЕЗЛЕРНИНЪ ДОГЪРУ ВЕ КОЧЬМЕ МАНАЛАРЫ. СЁЗЛЕРДЕ ЧОКЪМАНАЛЫЛЫКЪ

Тильде сёзлер озьара ве чевредюнья иле чокътарафлы, чешитли багъларда булунып, лексик системаны тешкиль этелер. Тильдеки сёзлер теркиби турмадан денъише, тильде бар олгъан сёзлернинъ сайысы белли олмайып, бир де бир тильде сёзлернинъ сайысы тек къарарнен косьтериле. Лексик системанынъ элементлери – сёзлер чевредюнья иле къарышыкълы багъларда булунаракъ, озьара багълылыкъ я косьтерелер, я косьтермейлер.   Ишимизнинъ актуаллиги.Къырымтатар тилинде сёзлернинъ догъру ве кочьме маналары меселесине да...
Раздел Математика
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

32

МУНДЕРИДЖЕ

КИРИШ……………………………………………………………………………3

Ι.БАБ. КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ СЁЗНИНЪ ЛЕКСИК МАНАСЫ.

1.1. Къырымтатар тилинде сёзнинъ лексик маналарнынъ хусусиетлери……..5

1.2. Лексик мананынъ структурасы…………………………………………..….7

1.3. Сёзлернинъ лесик маналарнынъ чешитлери……………………………….9

1.3.1. Асыл мана………………………………………………………………….11

1.3.2. Ясама маналарнынъ чешитлери……………………………………….....12

ΙΙ.БАБ. СЕЗЛЕРНИНЪ ДОГЪРУ ВЕ КОЧЬМЕ МАНАЛАРЫ. СЁЗЛЕРДЕ ЧОКЪМАНАЛЫЛЫКЪ.

2.1. Кочьме маналарнынъ чешитлери………………………………………......15

2.1.1. Метофора………………………………………………………………..…16

2.1.2. Метонимия………………………………………………………………...19

2.1.3. Синекдоха……………………………………………………………...…..23

2.2. Чокъманалыкъ чешитлери (ышысал чокъманалыкъ, зынджырсал чокъманалылыкъ, къарышыкъ чокъманалылыкъ)……………………….…....24

НЕТИДЖЕ………………………………………………………………….…….29

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ……………………………………………….30



КИРИШ

Тильде сёзлер озьара ве чевредюнья иле чокътарафлы, чешитли багъларда булунып, лексик системаны тешкиль этелер. Тильдеки сёзлер теркиби турмадан денъише, тильде бар олгъан сёзлернинъ сайысы белли олмайып, бир де бир тильде сёзлернинъ сайысы тек къарарнен косьтериле. Лексик системанынъ элементлери - сёзлер чевредюнья иле къарышыкълы багъларда булунаракъ, озьара багълылыкъ я косьтерелер, я косьтермейлер.

Ишимизнинъ актуаллиги. Къырымтатар тилинде сёзлернинъ догъру ве кочьме маналары меселесине даир япкъан тедкъикъий ишлер лексикология саасында олгъан бошлукъны толдурмакъ ичюн менбадыр. Чюнки бизим куньлермизде бу мевзу пек актуаль ве оны эр вакъыт даа терен огренмеге керек.

Тюркшынаслыкъта ве къырымтатар тилинде сёзлернинъ догъру ве кочьме маналары адиселери базы алимлеримиз тарфындан огренильгендир. Бир сыра малюмат Усеинов К. А., Ганиева Э. С., Сейдаметова Н. С. тарфларындан азырлангъан «Къырымтатар тили: Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография» адлы иште, Меметов А. М. тарафындан азырлангъан «Земаневий къырымтатар тили» адлы дерслигинде ве Акъмоллаев Э. С. ве Алиева Л. А. тарфындан азырлангъан «Къырымтатар тили (фонетика, имля, лексикология, фразеология)» серлевалы ишлеринде тапмакъ мумкюн.

Бизим ишимизнинъ макъсады - догъру ве кочьме маналы сёзлернинъ семантик структурасыны, эсас лексик-семантик вариантларыны, оларнынъ хусусиетлерини, озьара илишиклерини ве фаркълайыджы аляметлерини огренмек тевсие этмектедир.

Бу макъсаткъа етмек ичюн ашыгъыдаки вазифелер чезильмелидир:

  1. Къырымтатар тилинде сёзнинъ лексик манасыны ачыкъламакъ.

  2. Къырымтатар тилинде сёзлернинъ догъру ве кочьме маналары акъкъында умумий малюмат бермек.

  3. Земаневий къырымтатар тилинде кочьме манада сёзлернинъ рольни анълатмакъ.

  4. Сёзлернинъ кочьме маналарнынъ чешитлерини косьтермек.

  5. Къырымтатар тилинде кочьме маналы сёзлернинъ аляметлерини бельгилемек.

Курс ишимизнинъ объекти оларакъ биз къырымтатар тилинде сёзлернинъ догъру ве кочьме маналарнынъ чешитлерини, предмет оларакъ исе оларнынъ хусусиетлерини бельгиледик.

Ишимизнинъ макъсадына етмек ве къоюлгъан вазифелерни чезмек ичюн бир сыра усулларны къулланмагъа керек олды. Оларнынъ арасында бойле усуллар: анализ, синтез, денъиштирюв, къыяслав, умумийлештирюв, синхроник, тарихий.

Ишимизнинъ структурасы бойле къысымлардан ибареттир: кириш, эки баб, нетидже ве къулланылгъан эдебият.

Ишнинъ нетиджелеринен къошма материал оларакъ къулланмакъ мумкюндир.




Ι. БАБ

КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ СЁЗНИНЪ ЛЕКСИК МАНАСЫ


  1. Къырымтатар тилинде сёзнинъ лексик маналарнынъ хусусиетлери

Сёз - белли бир тильнинъ эсас теркибий ве мана бильдириджи бирлемидир. Сёзлер чевредюньядаки шейлерни, оларнынъ аляметлерини, тюрлю олунтыларны адландырмакъ ичюн хызмет этелер ве эр бир тильнинъ фонетик ве грамматик къанун-къаиделери боюнджа шекилленелер. Сёзнинъ бойле теркиплери ола: фонетик теркиби, яни сёзни тешкиль эткен сеслернинъ бирлешмеси; морфологик теркиби, яни сёзни тешкиль эткен морфемаларнынъ бирлешмеси; семантик теркиби - сёзнинъ бильдирген маналарнынъ эписи.

Сёзнинъ лексик манасы - бир де-бир предмет, хусусиет, джерьян, адисе акъкъында инсан анъында пейда олгьан ве пекинген сёз мазмуныдыр. Сёзнинъ лексик манасы инсаннынъ фикирлеме фаалиетининъ махсулыдыр [5, с. 261]. Инсанлар дюньядаки предмет, джерьян ве адиселерге ад берелер ве ад алгъан предметлер инсан анъында беллилик къазаналар. Сёзнинъ манасы бир тюрден олгъан предметлерге берильген умумлештириджи аддыр демек де мумкюн. Меселя, сыгъыр дегенде, биз конкрет сыгъырнынъ бельгилеринден (тышкъы къыяфети: бою, терисининъ ренки ве иляхре) оларнынъ эписине умумлештириджи бир ад беремиз.

Куньделик яшайышта «сёзнинъ лексик манасы» ибареси ерине базан «анълам» сёзю къулланыла. Олар бири-бирине мазмунджа якъын, амма бири-бирининъ тыпкъысы дегиль. Анъламлар - неснелернинъ инсан анъындаки янсылары, несне ве онынъ эсас бельгилери акъкъында тасавурларыдыр. Анъламлар неснелерни алан ичине ала (ат - айван, эрик - емиш, эв - яшамакъ ичюн япы) ве инсанлар оларны фикирлеме бирлемлери оларакъ къуллана. Сёзнинъ лексик манасынынъ къаврамы анълам къаврамына коре кенъиштир. [17, c. 79]

Сёз айны заманда эм лексиканьшъ, эм грамматиканынъ бирлемидир. Грамматик бирлем оларакъ сёз - озьлерининъ маналарыны ташыйыджы шекиллернинъ системасыдыр. Лексик бирлем оларкъ сёз - шу шекиль иле ифаделеген там маналар системасыдыр. [17, c. 77] Озюнинъ семантик ве грамматик бельгилерине, аляметлерине коре сёз белли бир сёз чешитининъ теркибине кире, озюнинъ шекилиндже тильнинъ системасына уйгьун олып, грамматик маналарны бильдире, меселя, къырымтатар тилинде исимлер, сайы, келиш, мулькиет, хаберлик маналарны бильдирелер.

Сёзлернинъ маналарында инсанларнынъ бильги алув фаалиетлерининъ нетиджелери пекине. Сёзлерде анълам (къаврам)лар шекиллене, ифаделене ве башкъаларгьа еткизилелер. [13, c. 152]

Сёзнинъ лексик манасы муреккеп къурум олып, сёзнинъ семантик, прагматик, синтактик хусусиетлеринен бельгилене. Семантик бакъымдан сёзнинъ лексик манасы теркибинде сигнификатив (анълатыджы) ве денотатив (анълатылгъан) тарафларны косьтерелер. Сёзнинъ ичерки шекли де оларгъа къошула. Прагматик бакъымдан сёзнинъ лексик манасы теркибинде экспрессив-эмоциональ ренклер ве къошма маналар (коннотация) айырыла. [5, c. 261-263] Лексик мананынъ синтактик хусусиетлери белли бир сёзнинъ манаджа башкъа сёзлернен къошула бильмесинен ве синонимлер сырасында олгъан еринен ачыкъланалар. Лексик мананынъ темелини онынъ сигнификатив тарафы ве кимерде сёзнинъ ичерки шекли тешкиль этелер.

Тильде эр бир сёзнинъ лексик манасы бардыр, факъат о, тюрлюдже керчеклеше, тюрлю дереджеде мустакъиль ве айырылы ола. Ярдымджы сёзлернинъ лексик манасы оларнынъ мустакъиль сёзлерге къошулгьанында керчеклеше, замирлершшъ лексик манасы оларнынь номинатив сёзлернен багълылыгъында ифаделене.

Лексик мананынъ темелинде олгъан анълатылгьан ве аньлатыджы арасында мунасебетлер денъише билелер, шу себептен сёзнинъ лексик манасы да денъишмек мумкюндир. Лексик мана денъишмесининъ белли бир себеплери, нетиджелери ве шекиллери бардыр. Лексик мана медений-тарихий, психологик, тиль системасынынъ ичерки себеплерден ола биле. [10, c. 19]

Сёзнинъ лексик манасы денъишмесининъ нетиджесинде кочьме маналыкъ пейда олмакъ мумкюн, я да джоюлмакъ мумкюндир, аддашлар мейдангьа кельмек мумкюнлер. [5, c. 262] Лексик мана денъишмесининъ шекиллери (усуллары) киби мана кенълешюви, мана тарлашувы, чешит къошма мана ренклернинъ пейда олмасы, мананынъ четлешмеси (антонимия), мана чапразлашмасы (меджаз) косьтерилелер.

Тильдеки сёзлернинъ чокъусы догъру ве кочьме маналы олгъаны себебинден сёзлернинъ лексик маналарыны чешитлерге больмек ве лексик мананынъ семантик структурасыны (къурулышыны) косьтермек керек ола.


  1. Лексик мананынъ структурасы

Тильшынаслыкъта эки тюрлю анъламны фаркъ этелер: 1) сёзнинъ семантик структурасы ве 2) лексик мананынъ структурасы. Сёзнинъ семантик структурасы дегенде, сёзде булунгьан лексик-семантик вариантларнынъ эписини анълайлар. Лексик мананынъ структурасы исе «семантик учькоше» принципи эсасында япыла: тыш тарафы - сёзни тешкиль эткен сеслернинъ (я да графемаларнынъ) бирлешмеси. Бу сеслер бирлешмеси инсаннынъ анъында ве тиль системасында барлыкътаки белли бир шейнен, адисенен, эснаснен, аляметнен багълы ола, дигер тарафтан да шу шей акъкъында къаврамнен, тасавурнен багълы ола.

Денотат (лат. denotatum - бельгилейиджи) - лингвистика ве логи-када 1) экстенсионал; 2) десигнат; 3) референт; 4) мананынъ семантик озеги киби анъламларны ифаде эткен термин. Денотат экстенсионал-чевре дюньядаки неснелер, озелликлер, мунасебетлер, дурумлар, вазиетлер, процесслер (эснаслар), арекетлерге берильген адламалардыр. [16, c. 72]

Сигнификат (лат. significatum - бельгилениджи) - сёз бельгисининъ анъламы, мазмуны, денотат акъкъында инсан анъында пейда олгъан янсылардыр. [16, c. 72]

Меселя, «догъру» сёзю ичюн сигнификат «эгри олмагъан, бир уджундан башкъа уджуна къадар ёнелишини денъиштирмеген» анъламы ола. Шу сёзнинъ денотаты «тюз, сагъгъа-солгъа бурулмагьан, къыйшмагъан» тасавурнен багълыдыр. Денотат барлыкътаки бир сой шейлернинъ инсан анъында олгьан тасавуры олса, сигнификат да шу тасавурнынъ мамуныдыр. Меселя, «бибер» сёзю анъымызда белли бир зарзаватнынъ ады оларакъ янсытыла (денотат), онынъ тарифини береджек олсакъ, «ешиль бир зарзават, себзе, аджджы ве татлы джыныслары олгьан бир осюмлик» дермиз (сигнификат). Денотатлар чокъ элементли олмакъ мумкюнлер. Айны заманда, чокъ элементли денотатлар (Меселя: Ай, Чолпан, Гаспринский) ве бош денотатлар (Меселя: дев, аждерха, шейтан) да бар. [17, c. 80] Бойледже, эм денотат, эм сигнификат сёзнинъ лексик манасынынъ олушмасында ер тутып, манадашлыкъ (синонимия), къаршыманальтлыкъ (антонимия), аддашлыкъ (антонимия), аддашлыкъ (омонимия), чокъманалылыкъ (полисемия) ве башкъа лексик категорияларнынъ озелликлерини ачыкъламагьа ярдым эте бильген анъламлардыр. Меселя, манадаш сёзлернинъ маналарыны ачыкълайыкъ: «ачькозь» ве «къызгъанч». Сёзлери айны аляметни бильдирселер де (инсаннынъ къытмыр, хасис олгъаныны бильдирелер), оларнынъ анъламлары, мазмунлары фаркъ этер: «ачькозь» тоймагъа бильмеген, башкъаларнынъ шейини алмагъа севген бир кимсе, «къызгъанч» озь мулькюни башкъаларгъа бермеге истемеген бир кимсе. Яни бу сёзлернинъ денотаты бир олса, сигнификатлары башкъа-башкъадыр ве бу сёзлер манаджа фаркълы синонимлер сайылырлар [25, c. 116].

Бойлеликнен, денотат ве онынъ чешитли сигнификатлары лексик мананы семантик бакъымдан тешкиль этиджи компонентлердир.

Базы сёзлернинъ лексик маналарыны тешкиль этювде сёзнинъ ичерки шекли де иштирак эте. Сёзнинъ ичерки шекли - бир де бир шейнинъ ады ичюн темель олгъан ве лексик мана ичюн себепчи олгъан аляметтир. Меселя, балкъурт (бал джыйгъан ашерат), тырнавуч (тырнамакъ ичюн къулланылгъан алет). Бир чокъ сёзлернинъ исе ичерки шекли синхроник бакъымдан анълайышлы олмай. Меселя, демирджи ве демиръёл сёзлери «демир» тамыры иле мотивленгенлер. Амма демир сёзюнинъ мотивленгенлиги ве ичерки шекли этимологик талиль тышында анълашылмай.[17, c. 80]

Бойлеликнен, лексик мананынъ структурасында денотат ве сигнификат даима булунсалар, сёзнинъ ичерки шекли даимий элемент дегиль, чюнки сёзлернинъ чокъусы озьлерининъ ичерки шекиллерининъ мотивленгенлигини джойгъанлар, ве бойле сёзлернинъ лексик манасынынъ озегини сигнификатив тарафы тешкиль этер. [17, c. 80-81]

1.3. Лексик маналарнынъ чешитлери

Юкъарыда къайд эткенимиз киби, сёзнинъ лексик-семантик вариантларынынъ эписи сёзнинъ семантик структурасыны тешкиль этерлер. Сёзнинъ лексик-семантик варианты дегенде, чокъманалы сёзнинъ айры бир лексик манасы назарда тутула. Сёзнинъ лексик-семантик вариантлары арасында асыл ве ясама, кочьме ве хусусий маналар да олмакъ мумкюнлер. Белли тильшынас В. В. Виноградов япкъан таснифке коре, сёзнинъ бельгиленген объектке мунасебетини козьде тутаракъ, бойле маналар ола билелер: 1) эсас номинатив лексик мана, 2) ясама номинатив лексик мана, ве 3) экспрессив-стилистик лексик мана. Сёзнинъ синтактик озелликлерини эсапкъа аларакъ, 1) сербест, 2) фразеологик багьлы, 3) функциональ сынъырлы маналарны айыралар. Сёзнинъ линтагматик озелликлерини эсапкъа аларакъ, 1) сербест, 2) фразеологик багълы ве 3) функциональ сынъырлы маналарны айыралар.

«Къырымтатар тили. Фонетика. Лексикология» дерслигинде исе сёзнинъ лексик маналарыны бойле чешитлерге айыралар [1, c. 91-93] (умумийлештирильген тарзда):

1. Асыл ве кочьме маналар

1.1. Асыл-адлайыджы (номинатив)

1.2. Ясама-адлайыджы

а) ясама-асыл

б) ясама-кочьме

1.3. Экспрессив-стилистик мана

2. Сербест ве багьлы маналар

2.1. Сербест маналар

2.2. Багълы маналар

а) фразеологик багълы

б) функциональ-стилистик сынъырлы

в) конструктив шартлы мана.

Тильшынаслыкъта дигер таснифлер де бардыр, амма олар чешит назариелернен багълыдырлар.

Эр бир лексик-семантик вариант бир къач семадан олушыр. Семалар белли бир тертипте бирлешип, тюрлюдже олурлар: устюн сема - умумий, джыныс мананы бильдире, фаркълайыджы сема - айырдылыкъ, тюр манасыны бильдире, потенциаль семалар бир де бир шейнинъгизли экинджиль хасиетлерини, маналарыны бильдирирлер. Меселя, юрьмек, сюйрекленмек, чапмакъ, учмакъ киби фииллернинъ архисемасы «арекет», «аякъ вастасынен», «ерге ятьп», «пек тез», «къанат вастасынен» семалары - дифференциаль семалар, гизли потенциаль семалары исе «къыйналып» ве башкъаларыдыр [7, c. 57]. Сёзнинъ лексик манасыны эр тарафлама огренмек ичюн, сёзнинъ семантик структурасыны да, лексик мананынъ структурасыны да талиль этмеге керек ола.

1.3.1. Асыл мана

Ишимизнинъ юкъарыдаки болюклеринде биз сёз ве онынъ манасы не олгъаныны, насыл олушкъаныны анълатмагъа тырыштыкъ, ве шу малюматны умумлештирип, сёзнинъ лексик манасы дегенде, сёзде (сеслер комплексинде) насыл бир мазмун мундеридже олгьаныны козьде тутула, деп айта билемиз. «Сёзнинъ лексик манасы - барлыкътаки шейлер я да адиселернинъ инсаннынъ фикиринде белли бир тюшюндженен багъланып, сёзде акс олунмасыдыр» [7, c. 58].

Лексик мананы сёзнинъ тамыры ифаде эте. Инсаннынъ анъында чевредюньядаки несне, олунты, процесслер, алякъаларнынъ янсынмасынен догърудан-догъру багьлы олгьан лексик мана - сёзнинъ номинатив (асыл, догъру) манасыдыр. Меселя: къашыкъ (несненинъ ады), дюльбер (аляметнинъ ады), орьмек (арекетнинъ ады), докъуз (сайынынъ ады), тез (арекет аляметининъ ады). Номинатив манасы олгъан сёзлер сербест сёз бирикмелерини тешкиль этелер. [37, c. 184]. Номинатив (асыл, адлайыджы) мана несне, олунты, озеллик я да арекетни адлама узеринде юзеге чыкъа. Бу эснада сёзнинъ сеслер комплекси дос-догъру чевредюньядаки олунтыгъа ёнельген ола, адлайыджы мана сёзнинъ адланыджы олунты иле вастасыз, дос-догъру нисбетлешкенини акс эте. Асыл маналы сёзлернинъ башкъа сёзлернен багъ ве мунасебетлери тиль ичине аит дегиль де, несне-мантыкъий къануниетлер иле тайин этиле. Бу типке аит сёзлернинъ сынъырлары кениш, башкъа сёзлернен багьлары чешитли, маналарнынъ юзеге чыкъмалары контекст иле багьлы дегиль. Адлайыджы маналар сербест маналардыр, демек мумкюн. Амма бу типтеки сёзлернинъ башкъаларнен бирикме сербестликлери сынъырсыз дегиль, бирикме бильгенлерине сёзлер арасьндаки неснель-мантыкъий мунасебетлер сынъыр чекелер. [17, c. 84] Яни адлайыджы маналы сёзлернинъ башкъа сёзлернен чифтлешмелери, бирикмелери мантыкълы, акъылгъа ятыджы олмалылар. Меселя, узун сыфатнынъ аякъ, бой, бурун, тиль, таякъ, ёл киби исимлернен чифтлешмелери мантыкълы, амма сют, чамур, козь, шорба, сув киби сёзлернен бирлешмелери исе мантыкъсыз, ве, демек, имкянсыздыр. [17, c. 84] Эсас лексик мананынъ озегине къошма семантик я да стилистик ренклер къошула биле. Бу къошма маналар сёзнинъ стилистик ренклерини ве сёйлейиджининъ тюрлю ис-дуйгъуларыны акс этерек, нутукъкъа тантаналылыкъ, ачыкълыкъ, алчакълыкъ къошалар. Меселя, котеклемек, шаплавуз, къоджаман киби сёзлер процесс, адам, аляметлерни адламакътан гьайры сёйлейиджининъ дуйгьуларыны ве дегерлерини де акс этелер.

Тильде асыл-адлайыджы маналы сёзлерге синоним олгъан сёзлер де бар ки, оларнынъ маналарыны анджакъ шу доминант маналы сёзлер ярдымынен ачыкъламакъ мумкюн. Къырымтатарджада буларнынъ белли бир къысмы орта асырлар классик эдебият девринден къалма арабча ве фарсча сёзлер исе, базылары да асыл тюркий сёзлердир: чегим - козъ; леб - дудакъ; надан, джаилъ - бильгисиз; къалъб, дилъ - горек; морукъ, къарталоз, тинтон, пинпирик - къарт эркек. Бу мисаллердеки козъ, дудакъ, бильгисиз, юрек, къарт эркек сёзлери эсас, доминант мана ташыйыджы, о бирлери де экспрессив-стилистик я да экспрессив-синонимик маналы сёзлердир. [17, c. 85]

Илькель адландырма (номинация) процесслери земаневий тиллерде олдукъча аз расткелелер, тиллерде экинджиль адландырма процесслери кениш даркъалмакъта ве инкишаф этмектелер. Шу себептен де тильде чокъманалылыкъ, меджазий маналар пейда олып, юзеге чыкъалар.


1.3.2. Ясама маналарнынъ чешитлери

Ясама-номинатив маналар адламаларны бир неснеден башкъасына авуштырылмасы нетиджесинде юзеге чыкъалар. Бу сой маналарнынъ бойле чешитлерини косьтере билемиз: 1) ясама-асыл ве 2) ясама-кочьме маналар. Сёзнинъ ясама-номинатив (адлайыджы) манасы семантик бакъымдан эсасий олмагъан, экинджи дередже манасыдыр, о инсан анъында чагърышым (ассоциатив) багълар темелинде пейда ола. Эгер сёз асыл манада бир денотат (несне) иле багълы олса, кочьме манада о, бир заманнынъ ичинде эки я да зияде денотат иле багьлы олур - асыл манасынынъ денотаты ве озюнинъ денотаты (денотатлары). Бу эснада кочьме мананынъ денотаты асыл мананынъ денотатына коре бир джеэттен бенъзейиш косьтерген киби ола [1, c. 92]. Меселя, агъ сёзюнинъ асыл манасы «индже йип, тель, сыджым кибилерни бою ве энине усть-устьке чекип япылгьан козенекли орьгюдир», балыкъ агъы, орюмчек агъы ибарелерде де бу сёзнинъ манасы асыл манадыр. Амма демирёл агъы, телефон агъы, электрик агъ киби чифтлеринде агъгьа бенъзетювлер япылгьаны ачыкъ корюне. Агъыз сёзюнинъ асыл манасы «эки ченъге арасындаки, ашамагьа-ичмеге ве сесни чыкъармагъа ярагъан бир бошлукъ, бу бошлукънынъ дудакълар иле черчивеленген, тышарыгьа ачылгъан болюми». Баланынъ агъзы бирлешмесинде бу сёз асыл манасында келе, къуюнынъ агъзы, оеннинъ агъзы, кечитнинъ агъзы киби ибарелерде нее агъызгьа бенъзетювлерни коремиз. Бойлеликнен, кочьме маналарнынъ имгеселликлери (образность) асыл мананен кочьме маналарнынъ зенгинлигинден, инсаннынъ анъында чешит корюльти, тасавур ве бенъзейишлер уяндыра бильмесиндедир [1, c. 92]. Демек, ясама-кочьме маналар имгели (образлы) маналардыр.

Ясама маналарнынъ даа бир чешити - ясама-асыл мана - озюнде дуйгьусаллыкъ булундырмай. Меселя, чанакъ тёгерек, чукъурча бир савут - сёзнинъ асыл манасы, чанакъяпракъ - бир осюмликнинъ ады - ясама-асыл, дуйгъусаллыкъ булундырмагьан мана, чанакъялар айнеджи озь менфааты ичюн дигерлерге бутюнлей бойсунабильген бир адам - ясама-кочьме, дуйгъусаллыкъ ташыгъан мана.

Вакъыт кечтикче, сёзлернинъ кочьме манада къулланылмасы норма олып къала ве дуйгьусаллыкъ, имгеселлик джоюла биле. Меселя, кунь догъды бирикмесиндеки фиильде экспрессивлик дуюлмай. Амма аслында догъмакъ фиили анджакъ джанлыларгьа нисбетен къулланыла. Бес-белли узакъ заманларда бу ибареде дуйгьусаллыкъ элементи бар олгъандыр. [17, c. 85]






ΙΙ. БАБ

СЕЗЛЕРНИНЪ ДОГЪРУ ВЕ КОЧЬМЕ МАНАЛАРЫ. СЁЗЛЕРДЕ ЧОКЪМАНАЛЫЛЫКЪ.

2.1. Кочьме маналарнынъ чешитлери

Бир сёзнинъ чокъ маналар къазанмасынынъ себеби шунда ки, сёйлейиджилер о сёзнинъ анълаткъан керчек несне ве аляметлерге (шекиль, тышкъы корюниш, ренк, дегерлилик, ичтимаий дурум, айны грамматик вазифени беджерюв) янъы, кочьме маналар берелер. Эгер асыл мана сёз ве несне арасындаки дос-догъру багьлылыкъны акс этсе, кочьме маналар бу багълылыкъны башкъа сёзлернен тенъештирюв ёлунен акс этелер. [17, c. 92]

Чокъманалы сёзлерининъ биринджи энъ эсас манасы догъру мана сайылыр, лякин шу эсас догъру манадан пейда олгъан маналаргьа кочьме маналар денилир. Юкъарыда къайд эткенимиз киби сёзнинъ къулланылувына коре асыл ве кочьме маналар айырыла, сёзнинъ асыл манасы бу онынъ догъру манасыдыр. Меселя, чанта (инсангъа керекли шейлерни ташымакъ ичюн хызмет эткен бир предмет), кьалем (язмакъ ичюн къулланылгъан алет) ве иляхри.

Асыл манадан мейдангъа кельген маналаргъа, кочьме маналар дейлер.

Меселя, «богъаз» сёзюнинъ биринджи манасы догъру мана сайылыр, къалгъан маналары исе кочьме маналардыр:

1) инсаннынъ баш алтында ерлешкен, бир мучесидир: Богъазымда кемик къалды;

2) эки денъиз арасындаки сувнынъ тар фезасы: Геми Босфор богъазына кирди;

3) сырадагъларнынъ кечюв ичюн онъайтлы ери: Биз Байдар богъазындан кечтик;

  1. атешли силянынъ къуршун кечип чыкъкъан агъызы: Бабам тюфек богъазыны темизледи;

  2. янардагънынъ усть къысмында ерлешкен терен агьызы: Янардагъ богъазындан атеш фыгикъыра эди.

Бир несне, алямет, арекет хусусиетлерининъ башкъа бир несне, алямет, арекетке кочюрюв бельгилерине коре мана кочювлерининь учь чешити бар - метафорик (меджазий), метонимик (бир чешити синекдоха) ве функция япув чешитлеридир. [17, c. 92]

2.1.1. Меджаз


Меджаз (метафора < юн. metaphora - кочюрме) - шейлер (предметлер), адиселер арасында олгъан нисбий бенъзев эсасында бирисининъ адынен экинджисини адландырув. [35, c. 19]

Меджазий маналар бир несне ве адисе бельгилерининъ башкъа несне ве адиселерине бенъзегенлери эсасында япылгъан мана кочюрмелер нетиджесинде пейда олалар. [17, c. 92]

Меселя:

  • шекилине коре: «козь» инсаннынъ «корюм органы» - «ине козю», «эвнинъ козю», «чекмедже козю» метафорик маналары пейда ола;

  • ренкине коре: алтын мадени - алтын кузь;

  • ерлешкен ерине коре: инсаннынъ башы - сокъакънынъ башы;

  • тюшюнджелерге, дуйгъуларгъа коре: къара дефтер - къара девир;

  • инсангъа хас чизгилерини табияткъа кечирюв нетиджесинде: инсан юкълай - табият юкълай.

Бу сой метафорик маналарны эр кес къулланылгъаны ичюн, олар бутюн тильге аит метафоралардыр. Заман кечмеси иле метафорик маналарнынъ чокъусы образлыкъ ве ташкъынлыкъларыны джоя, нетиджеде (масанынъ) туягъы, (шишенинъ) богъазы, (сёзнинъ) тамыры, тазе (ель), учакънынъ къанаты киби метафорик маналар адлав шекилине кече.

Чокъусы метафоралар тек фикирде тасавур этмесинден пейда олалар. Бойле вакъытларда муэллифнинъ тасавурында тасвирнинъ объекти ве конкрет образы пейда ола. Бу образ экинджи предметнинъ образынен къыяслана ве тасвирленген объектнинъ образына якъын келе. Бутюн бу процесс ички нутукъта олып кече, экспрессив нутукъта исе о азыр тасвирий васта киби косьтериле. [7, c. 60] Белли олгъаны киби, ошатув эсасында япылгъан кочювлерде сёз янъы, февкъуляде бир муитке (в чрезвычайной ситуации) огърай ве бу муитте олгъан сёзлернен багълана. Метафоранынъ пейда олмасына умумлешкен комплекске контекст дейлер. Контекст ичинде сёз метафоризациягъа огърай, бу адисеге оны лексик-семантик багьнен багълангьан сёзлер кетирелер.

Коммуникациянынъ тюрлю чешитинде метафоралар белли семантик функциялар беджерелер - олар предмет я да адисенинъ ильки информанты олып чыкъалар.

Узуаль я да оказиональ аляметине коре метафоралар лексик ве нутукъ сойларына болюнелер. Лексик метафоралар контекстсиз де анълашыла, нутукъ метафораларынынъ манасы исе контексттен анълашыла. Лексик метафора сёз акъкъында биринджи информант киби олып келе. Нутукъ метафорасы исе бедий эсерлерининъ тилинде, публицистикада, ильмий ишлерде эмоциональ тесирнинъ вастасы киби къуллана. [3, c. 296-297]

Семасиология бакъымындан метафоралар эки чешитке болюнелер: метафорик маналар (лексик метафоралар) ве метафорик къулланмалар (нутукъ метафоралар). Метафорик мана сёзнинъ семантик тизимининъ айырылмаз къысмы олып келе. О эсасен маддий (материальный) ве кельме - метафорик мананы анълата.

Метафирик мананы чокъ зенаат-унер, терминологик сёзлерде,
антонимлерде, антропонимлерде, топонимлерде, эвфемизмлерде, фразеологизмлерде сечмек мумкюн.

Меселя:

Инсаннынъ богъазы - Азов богъазы;

Антернинъ этеги - дагъ этеги;

Бир къач сание кечти - Сание кельди;

Бизим къапымызнынъ огюнде кучюк озен бар - Кучюк озен кою аде олып кечкен вакъиалар;

Къысмет (удача, счастье) къысмети ачыкъ - кьысмети япыкъ ве иляхри.

Шаир ве языджыларнынъ иджадында индивидуаль метафоралар муим къысым киби олып келелер. Олар юксек ифаделигинен, тасвирий олмасынен айырылалар. Метафораларнынъ бедий эсерлерде кенъ къулланылувы оларны нутукъта тургъун сёзлю сималар киби менимсемеси ве метафораларнынъ лексик чешитине кечмесине имкян бере. Озь лексикализациясына бакъмадан, бу чешит озь экспрессив хусусиетини джоймайлар ве эр вакъыт тасвирий васта киби олып къалалар. Амма лексик метафораларынынъ образлыгъы шахыс ве анъаневий метафораларына коре бираз азджа.

Метафоранынъ эмиети ве ролю пек буюктир буны ашагъыда, бедий эдебияттан кетирильген Шукри Аппазовнынъ шиири исбатлай.

Огъланчыкъ ве нур


Шенъ кунешчик -

Алтын нурчыкъ

Ёл четинде секире,

Отургъычта огъланчыкънынъ

Зытын арай, эриштире.

Даяналмай,

О адымлай

Нур ойнагъан тарафкъа.

Мына бастым, деген анъде

Нур тырмаша чорапкъа.

Огълан токътап,

Алдап, оплап;

Орьте нуру элинден,

Бу сефер де иши юрьмей -

Нур авуша белине,

Бельден энип,

Эркеленип;

Гуль тюбюне сокъула,

Шу арада кучюк авджы

Юзукъоюн йыкъыла... [20, c. 342]

Бойлеликнен, метафора - бу предмет аляметлерининъ, адиселерининъ ошамасы нетиджесинде асыл бир муиттен янъы бир муитке кечюви эсасында пейда олгъан лексик манадыр. Окъуйыджы метафораны онынъ аддан тыш лексик-семантик багъыдай анълай.

2.1.2. Метонимия


Метонимия (юн. metonymia - адыны денъиштирмек) - шей я да адиселернинъ озьара даимий багъланувлары эсасында бирининъ намынен экинджисининъ адланмасы. [35, c. 19]

Метонимик маналар бир несне я да адисенинъ адыны онъа якъын тургъан я да онынънен насылдыр бир багълылыкъта булунгъан башкъа несне я да адисеге авуштырмакъ нетиджесинде пейда олалар. [17, c. 93] Меселя, пиала къырылды (асыл манада) - учь пиала ичти (кочьме манада); сыныфны аваландырмакъ (сыныф одасыны - асыл манада) ве сыныфны кезмеге алып чыкъмакъ (талебелерни - метафорик ад денъиштирюви); аудиторияны тамирлемек (университетенинъ одасыны тамирлемек - асыл манада) ве аудитория динълей (аудиториядаки студентлер - метонимик кочьме манасында); кирез (терек - асыл манада) ве кирезге минмек (кочьме манада).

Метонимия предмет ве ичиндеки шей мунасебетине коре (бир стакан сув ичтим ерине бир стакан ичтим), заман-вакъыт мунасебетине коре (он яшта я да онгъа етти), муэллифнен эсери арасындаки даимий багъгъа коре (Юсуф Болатны окъумакъ, демек Юсуф Болатнынъ эсерлерини окъумакъ) ве башкъа бойле эсаста озьара багьлангъан предметлер, тюшюнджелер олгъанынен пейда ола. [7, c. 62]

Предметлер озьлерине аит арекет-ал, хусусиет киби джеэттен малюм умумийликке малик олувы мумкюн. Ана шойле алларда да бир предметнинъ намы башкъасыны адлав ичюн къулланыла. Меселя, авлакъ сёзю темелинде овяпылгьан ерни бильдирген. Белли олгъанына коре, ав япылгъан ер адамлар яшагъан ерден четте, узакъта ола. Демек, бу сёзде «четлик», «узакълыкъ» алямети бар. Шу алямет эсасында авлакъ сёзю адамлар яшагъан ерден чет, узакъ ерни ифаделемек ичюн къулланмагъа башлангьан, шойле ернинъ адына айлангъан: Авджылар ав(лакъкъа)гъа чыкътылар. Селименинъ бабасы шеэрден авлакъта яшай. Авлакъта, дагъ тёпесинде къар ята. Къарылгъач ве бешик сёзлерининъ ашагьыдаки мисаллерде кетирильген экинджи джумледеки маналарына дикъкъат этинъ: Бир къарылгъач келъгенинен бааръ башланмаз. Кечкен асырнынъ башларында халкъымызнынъ къарылгъачлары Тюркиеге кетип окъудылар. Бешиктеки бала онынъ огълу эди. Октябрь инкъилябынынъ бешиги Санкт-Петербург олды. Къарылгьачларнынъ учып кельгени баарьнинъ эсас аляметлеринден бири сайыла. Шунъа коре бир де-бир янъы ишни башлагьанларны къарылгъач сёзюнен адландыргъанлар. Баланынъ догъгъан сонь оськен ве башлангьыч тербиени алгъан ери эвельде бешик олгьан. [4, c. 300-301] Шунъа коре, бир де-бир адисе пейда олгъан, шекилленген эсас ерни бешик сёзюнен адландыргьанлар, яни шу эсаста ад кочюви имкяны олгьан.

Тильде ольчев бирлиги адынен ольчеген алет адландырыла. Саат сёзюнинъ ашагъыдаки эки манасына дикъкъат этинъ: Алиме саатлер девамында китапханеде китап окъуды. Дивар саати секиз кере урды. Бу да метонимиянынъ бир чешитидир. [7, c. 63]

Умумен, метонимия эсасында ад кочюви исимлерге коре алямет ифаделейиджи сёзлерде аз расткеле.

Фииль сёз чешитине аит сёзлерде де ад кочювининъ метонимия я да метафора эсасында олгьаныны фаркълав исимлердеки шу адисени фаркълавгъа коре агъырджадыр. Чюнки фииль бильдирген арекетлер арасындаки бенъзев конкрет шекильде олмай. Нетиджеде бенъзевлик умумен алякъадарлыкъ олып корюне. Меселя, бозулмакъ фиилининъ маналарыны алайыкъ: Саат бозулды. Ава бозулды. Эт бозулды. Бозулмакъ фиилининъ кетирильген учь джумледеки манасы башкъа-башкъа маналар сайыла. Лякин бозулмакъ фиили бильдирген бу учь тюрлю арекетнинъ бир бенъзев тарафы бар. О да олса, «нормаль, асыл алы ярамай тарафкъа денъишмек»тир. Ад кочюви тыпкъы шу бенъзевлик эсасында, демек, метафора эсасында олгъан.

Метонимия эсасында арекет бильдириджи сёзлернинъ янъы манагьа малик олувына бакъмакъ фиилининъ ашагъыдаки маналарыны косьтермек мумкюн: Анифе дёрт козънен ёлгъа бакъа. Бекир бала чагъында бабасынен айван бакъа эди. Багъны бакъсанъ - багъ олур, бакъмасанъ - дагъ олур. (Аталар сёзлери) Анасы баланы пек яхшы бакъа. Козьнен ёлгъа бакъмакънен айван бакъмакъ, багъ бакъмакъ, бала бакъмакъ арасында бенъзев ёкъ. Лякин бу арекетлер арасында алякъадарлыкъ (багъланув) бар. [7, c. 63-64]

Ярцева В.Н. метонимия джерьяннынъ он эки чешитини айыра:

1) Савутнынъ ады онынъ ичинде олгъан шейине я да онынъ колемине кече. Меселя: «табакъ» - бу «савут» эм де «онынъ ичиндеки»;

  1. Маденнинъ ады шу маденден япылгъан шейге кече. Меселя: «алтын» - бу «маден» ве «юзюк» ола;

  2. Ернинъ ады анда яшагъан адамларгъа кече. Меселя: Бутюн кой онынъ устюнден кулъди;

  3. Арекет-арекетнинъ нетиджесине, ерине кече. Меселя: «токътав» - бу «арекет» эм де «аетобуснынъ токътав ери»;

5) Мундеридженинъ ифаделюв шекли онынъ мундериджесине кече. Меселя: «къалын китап» - предметке аит, я «меракълы китап» - онынъ мундериджесине аит;

6) Бильги саасындан, фенден илимнинъ предметине аит олмасы мумкюн ве аксине. Меселя: «грамматика» - тильнинъ грамматик къурулышы ве тильшынаслыкънынъ къысмы;

7) Ичтимаий адиседен онынъ азаларына кечмеси мумкюн. Меселя: «конференция майыста оладжакъ» ве «конференция муим бир къараргъа кельди»;

8) Ичтимаий тешкильден онынъ хадимлерине ве одагъа кечмеси мумкюн. Меселя: «Газета бастырмакъ» ве «газетагъа язмакъ»;

9) Бутюнден къысымгъа кечюв ве аксине. Меселя: «армут» - бу «терек» ве «емиш».

Тильшынаслыкъта къысмынынъ ады бутюн предметке кечсе - бу адисе синекдоха деп адландырылыр. Синекдоха метонимиянынъ чешити оларакъ къайд этиле.

  1. Эмоциональ алдан онынъ себебине кечюв. Меселя: «дешет» - бу «къоркъу» ве «дешет вакъиа»;

  2. Иджад ерине языджынынъ аданы къулланылув. Меселя: «Шамиль Алядинни чыкъармакъ» - онынъ китабыны бастырмакъ, «Исмаил Гаспринскийни окъумакъ» - онынъ эсерлерини окъуп чыкъмакъ.

12) Хусусиет ташыйыджы - хусусиетке кече. Меселя: «Гузелим, сен денъизге бенъзейсинъ», «лебинъден бал шербет тама» (Ю. Къандым) Биринджи мисальде къызнынъ козьлерининъ рейки козьде тутула, экинджи мисальде яхшы «татлы» лаф эткени козьде тутула.

4, 6 ве 10 чешитлери аз расткеле.

Д. Н. Шмелёв сёзлернинъ метонимик къулланылмасына хасиетнаме бергенде, догъру къайд эткен эди: «Не приобретением словами новых актуальных значений, а подчинением их общей метонимической модели нужно объяснять такое употребление», Л. Б. Ефремов исе «видит в этом экономию словесных средств, достигаемую при помощи метонимии».

Предметлер, аляметлер, арекетлер арасында тек бенъзевлик я да тек алякъадарлыкъ дегиль, бельки буларнынъ экиси де олувы мумкюн. Шу себеп иле бир де-бир предмет, алямет я да арекетнинъ ады метафора ве метонимия эсасында башкъа предмет, алямет я да арекетке кочюви мумкюн, яни бир сёз метафора ве метонимия эсасында янъы маналар ифаделеви мумкюн. Меселя, козь сёзюнинъ баш манасы - «корюв азасы». Онынъ «назар» манасы (козълерим ёлда), «корюв къабилиети» манасы (козю кескин, козю зайыф) метонимия эсасында пейда олгъан. Пенджеренинъ козю, тахтанынъ козю, чешменинъ козю бирикмелердеки манасы исе метафора эсасында пейда олгъан. [7, c. 63 - 64]

2.1.3. Синекдоха

Метонимиянынъ хусусий бир чешити синекдохадыр (юн. synekdoche - айны манада анъламакъ). Бир де бир шей (предмет) къысмынынъ адынен бутюн шейни, я да аксине къысмыны бутюн шейнинъ адынен адланмасы. [35, c. 32] Меселя: Топлашувда адам олмаз (адамлар), эрменинъ бири (инсанынъ ады ерине бутюн миллет ады), онынъ китабы чокъ (китапханеси зенгин), йигирми баш (къой), душман юкъламаз (душманлар ерине).

Функциональ мана кочювлери айны вазифелерни беджерген неснелер анълаткъан сёзлери илериге келелер: «къанат» къушнынъ ве учакънынъ - учмакъ ичюн.

Синекдоха мана кенълешюви я да тарлашувына да бенъзеп келе. Лякин бунда принципиаль фаркъ бар. Меселя, тар манадаки сёз кенъ манада къулланылгъанда, яни мана кенълешюви пейда олгъанда, къысым ве бутюн мунасебети козьде тутулмай. [7, c. 64] Синекдохада исе сёз анълаткъан къысым озь-озюне мевджут олмай, бутюннинъ айырылмаз теркибий къысмыны тешкиль эте. Меселя, мал сёзю темелинде арап тилинде «байлыкъ», «шахсий мульк», «джанлы ве джансыз мульк», «сермие», «пара» маналарыны бильдире. Къырымтатар тилинде исе эксерий алларда «эв айванлары» манасында, яни тар манада къулланыла. Амма баш иле мал (айван) бири-бирисиз олмай. Демек, баш сёзюнинъ бир бутюн айванны анълатув хусусиети синекдохадыр.

Синекдоха къысым адыны бутюнни ифаделев ичюн (акъсакъал, акъсач, мыйыкълы, сакъаллы), урба-кийим адыны адам я да башкъа бир де-бир тири предметни ифаделемек ичюн (къалпакълы, фуражкалы), айванларнынъ бир де-бир азасынынъ адыны о айванны ифаделев ичюн (баш, аякъ), мейва адыны шу мейваны яраткъан терекни анълатув ичюн (джевиз, алма, армут, эрик) къулланув я да, аксине, бутюннинъ адыны къысымны анълатмакъ ичюн (къол сёзюни «авуч» манасында) къулланув киби микъдар мунасебетлерге эсаслана. [7, c. 64]

2.2. Чокъманалыкъ чешитлери (ышынсал чокъманалылыкъ, зынджырсал чокъманалылыкъ, къарышыкъ чокъманалылыкъ)

Бир сёзнинъ эки я да экиден зияде ички багъынен багълы олгъан маналарына тильшынаслыкъта чокъманалы сёзлер яни полисемия денилир (полисемия термини юнанджадан алынгъан polisemos - чокъманалы яни чокъманалылыкъ манасыны ташый). [9, c. 33] Земаневий къырымтатар тилинде чокъусы сёзлер чокъманалылар Олар эки ве экиден зияде маналардан ибаретлер. Бирманалы сёзлер азджадырлар, бу эсасен терминлер (азот, бор, меджаз, метонимия, синоним ве иляхри) ве базы конкрет предметлерни бильдирген (къалем, дефтер, рале ве иляхри) сёзлердир.

Къырымтатар тилинде чокъусы чокъманалы сёзлер эки манадан ибаретлер, меселя С. М. Усеиновнынъ «Къырымтатарджа - русча лугъатында» 1483 чокъманалы сёз берильген: олар дан 1086 сёз - эки маналыдыр, 276 сёз - учь маналыдыр, 75 сёз - дёрт маналыдыр, 26 сёз - беш маналыдыр, 10 сёз - алты маналыдыр, 7 сёз - еди маналыдыр, 2 сёз - он маналыдыр ве 1 сёз - он эки маналыдыр. Амма бу лугъатта чокъусы сёзлернинъ эписи маналары косьтерильмеген.

Меселя, «ойнамакъ» сёзюнинъ 7 манасы бериле, амма биз бу сёзнинъ 11 манасыны къайд эте билемиз:

  1. Балларнен ойнамакъ;

  2. Шахмат ойнамакъ;

  3. Къайтарма ойнамакъ, оюнгъа чыкъмакъ;

  4. Атешнен ойнамакъ;

  5. Юрегим ойнай;

  6. Козюм ойнай;

  7. Къолундаки алтын саатнынъ ташлыры йылым-йылым ойнай;

  8. Театрде бирде бир къараманны ойнамакъ;

  9. Акъылны ойнатмакъ;

  1. Къашыкънен ойнамакъ;

  2. Мен санъа бир оюн ойнатайым.

Кетирильген мисаллеримизнинъ маналары бир-биринен пек сыкъы багълылар, шу себептен оларны бир сёзнинъ маналары деп, къайд зтеыиз. Чокъманалы сёзлернинъ маналарыны анълатмакъ ичюн джумле, метин (контекст) я да башкъа сёзлернинъ бирикмеси керек ола.

Меселя, «кесмек» сёзю бойле маналарда къулланыла:

  1. Макъаснен кягъыт кесмек;

  2. Пычакънен бирде бир шей кесмек;

  3. Лафны кесмек, сёз кестирмек;

  4. Сувны кесмек (Электриклер келип светимизни кесип кеттилер);

5) Ёл кесмек.

Чокъманалы сёз чешитли кочьме маналар ташый биле: агъыздаки тиль - асыл адлайыджы мана; килитнинъ тили - айны вазифени беджерювден кельген функциональ кочьме мана; музыка тили - метафорик мана; тиль тутмакъ - синекдоха. Корьгенимиз киби, бу чокъманалы сёзнинъ маналары озьара чешит мунасебетлерде булунып, чапразлашып келелер. Чокъманалы сёзлернинъ эсас ве кочьме маналары озь аралары чешитли мунасебетлерде олалар - базан кочьме маналарнынъ эписи эсас манадан келип чыкъа, базан исе эсас ве кочьме маналар бири-бирине такъышып, бири-дигеринден келип чыкъалар. [17, c. 94] Къырымтатар тилинде чокъманалары арасында учь тюрлю багълылыкъ корюне: 1) ышынсал чокъманалылыкъ; 2) зынджырсал чокъманалылыкъ; З) къарышыкъ чокъманалылыкъ.

Ышынсал (радиаль) чокъманалылыкъ - кочьме маналарынынъ эписининъ эсас мана иле дос-догъру багълы ве онынънен мотивленген олмасы. [17, c. 94]

Меселя:

- «ана» - а) инсаннынъ энъ якъын акърабасы; б) айванларнынъ ыргъачысы; в) тувгъан: тувгъан тиль.

- «белли» - а) гизли олмагъан, билинген; б) танылгъан, мешур, намлы; в) муайен, конкрет.

- «ханым» - а) къадын ве къызлар ичюн къулланылгъан унван; б) (къоджагъа коре) къадын, эш; в) къадынлыкънынъ эйи, гузель бутюн озелликлерини ташыгъан бир кимсе.

- «ине» - а) тикмек ичюн къулланылгьан пек индже бир демир таячыкъ, бир уджу сюйрю, бир уджу тешикли; б) орьмек ичюн къулланылгъан бир таячыкъ; в) балкъуртнынъ, сюйрюсинекнинъ инсаннынъ я да айваннынъ тенинине санчылып кирген мучеси; г) кирпининъ инеси; д) нарат ве чам тереклерининъ япракъ шекли.

Зынджырсал чокъманалылыкъ - эр бир мана озюнден огдеки манадан келип чыкъар ве озюнден сонъкисини мотивлер. [17, c. 95]

Меселя:

- «бой» - а) инсаннынъ бою; б) бирде-бир шейнинъ узунлыгъы: оданынъ эвини ве боюны ольчемек; в) ёл бою;

- «сёз» - а) келиме: сёзлерни айтмакъ; б) нутукъ, лаф: сёз бермек; в) сёз берюв манасында: сёзюни тутмакъ; г) сёз къайтармакъ;

- «сагълам» - а) хасталыгьы, сакъатлыгьы олмагьан; б) эксиклиги, мини олмагъан; в) ишанчлы; г) даянынълы, бозулмагъан, бутюн.

- «сап» - а) агьач джынсы олмагьан, осюмликлерде дал, пытакъ, япракь, чичек ве мейна ташыгьан эсас къысым; б) чичек я да мейваларны далгьа багълагъан индже бир таячыкъ; в) бир эшьянынъ, савутнынъ тутмагьа ярагьан къысмы.

- «сувукъ» - а) сыджакъ, талыкъ, йыллы олмагъан; б) гонъюль къырыджы; в) севимсиз, антипатик.

- «чюрюмек» - а) бозулмакъ, дагъылмакъ; б) даяныкълыгьыны, сагьламлыгьыны гъайып этмек; в) ипранмакъ, чёкмек.

- «эльчи» - а) бир девлетни башкъа девлетте темсиль эткен кимсе; б) бир анълашма япмакъ яхуд хабер кетирмек ичюн бир де бир кимсенинъ янына ёллангъан адам; в) пейгъамбер, ресуль.

Къарышыкъ чокъманалылыкъ - маналарнынъ озьара багълылыкъларындан келип чыкъкъан чокъманалылыкъ. [17, c. 95]

Меселя:

- «къолтукъ» - а) омуз башынынъалтындаки оюкълыкъ; б) йымшакъ отургъыч; в) денъиз корфези; г) ян тиреме;

- «ачыкъ» - а) ачылгъан, къапалы олмагьан; б) маниа булунмагьан; в) орьтюсиз; г) кениш; д) эр кеснин козю огюндеки; е) гизли олмагьан; ё) къою олмагьан (ренк); ж) анълайышлы; з) булутсыз, кунешли (ава); и) ачыкъ (эджа).

- «басмакъ» - а) аякъ табанларыны бир ерге кетирип къойып; б) устюне къувет берип, бир шейни итеммек, сыкъыштырмакъ, в) китап, газет киби шейлернинъ басым ишини япмакъ; г) бир шейнинъ устюнде пармакъ, мухир киби шейлер иле из къалдырмакъ;

- «къол» - а) инсанда, омуз башындан пармакъ уджуна къадар олгъан муче; б) кийимнинъ къолларны саргъан къысмы; в) къой, сыгьыр киби айванларнынъ ог аякъларынынъ тизден юкъары къысмы; г) механизмлерде тутып айландырмагьа я да чекмеге ярдым эткен къысым; д) бир де бир адамнынъ язмакъ усулы; е) озен къолу (геогр.).

- «уянмакъ» - а) юкъу алындан чыкъмакъ; б) керчекни анълар дурумгъа кельмек; в) джаилликтен, бильгисизликтен къуртулмакъ; г) белли олмакъ ортагъа чыкъмакъ; д) баарь кельгенинен джанланмакъ (осюмликлер, табиат акъкъында).

- «иш» - а) бир де бир нетиджеге кельмек, бир шейни яратмакъ ичюн япылгъан чалышма; б) бир кимседен истенильген хызмет, вазифе; в) чалышмакъ ичюн сарф этильген кучь, эмек; г) кечинмек ичюн эр анги аланда япылгъан фаалиет;

Тильдеки бир чокъ сёзлер не ичюн чокьманалы олалар, яни сёзлерде чокъманалыкънынъ пейда олув себеплери акъкъында тильшынаслар арасында эки фикир бар. Базылар чокъманалылыкъ тильнинъ аз васталарынен чевредюньядаки чокъ сайылы олунтыларны ифаде этмек истегинден келип чыкъа, яни бу ерде тиль васталарыны къытып къулланув къануны чалыша, деп анълаталар. Башкъалар исе бунынъ себеби пек садедир - дюньяда сонъсуз-сынъырсыз несне ве адиселер, инсанларнынъ къафаларында догьгъан сынъырсыз анълам ве фикирлернинъ эр чешитини анълатмакъ ичюн ич бир тильнинъ сёз зенгинлиги етерли дегиль, бундан себеп инсанлар бинълернен маналарны таныш сёзлерге болюштирмеге меджбурлар, деп анълаталар. Занымызджа, экинджи фикир догъруджадыр.

Сёзлерде чокъманалылыкъ эсасен кочьме маналар эсабына арта. Бу да тильнинъ ифаде къуветини арттыра, чюнки кочьме маналарсыз образлы, чарпыджы, дуйгъуландырыджы бир текст къурмакъ мумкюн дегиль.


НЕТИДЖЕ


Къырымтатар тилинде сёзлернинъ догъру ве кочьме маналары адиселери узеринде кечирген тедкъикъат ишимизден невбеттеки нетиджелер чыкъармакъ мумкюн:

  1. Къырымтатар тилинде сёзнинъ эки эсас лекик манасы бар: асыл мана ве ясама мана.

  2. Тилимизде сёзлернинъ базылары догъру, базылары кочьме маналыдыр.

  3. Кочьме маналы сёзлернинъ меджаз, метонимия, синекдоха киби чешитлери бар

  • Меджаз - бир предметтен башкъа предметлерге кочюрюлюви.

  • Метонимия - бир предмет башкъа предметке сыкъы суретте багълы олмалыкъ.

  • Синекдоха - метонимиянынъ чешити олып, бутюнни ифаделей.

  1. Чокъманалылыкънынъ учь чешити бар: ышынсал чокъманалылыкъ, зынджырсал чокъманалылыкъ, къарышыкъ чокъманалылыкъ

  2. Кочьме маналы сёзнинъ эписи маналарыны тайин этмек пек зор. Онынъ ичюн кочьме маналылыкъ узеринде лексикографик ишлер алып барылмай, лугъатлар тертип этильмей. Кочьме маналы сёзнинъ маналары изаатлы ве эки тиллик лугъатларында косьтериле.

Анълагъанымызгъа коре къырымтатар тилинде сёзнинъ лексик манасы, лексик манларнынъ чешитлери, догъру ве кочьме маналылыкъ меселелери терен огренильмеген, лексикографик ишлер керекли дереджеде ишленильмеген, демек тилимизнинъ бу саасы бизден даа чокъ джиддий араштырмалар талап эте.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

Ильмий эдебият


  1. Акъмоллаев Э. С. Къырымтатар тили : Фонетика. Лексикология. / Э. С. Акъмоллаев, Л. А. Алиева. - Симферополь, 1997.

  2. Акъмоллаев Э. С. Къырымтатар тили (фонетика, имля, лексикология, фразеология). Юкъары сыныф талебелери ичюн къулланма. / Э. С. Акъмоллаев, Л. А. Алиева. - Симферополь : «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты», 1998. - 95 с. - Къырымтатар тилинде.

  3. Арутюнова Н. Д. Метафора. / Н. Д. Арутюнова // Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В. Н. Ярцева. - М., 2002. - 709 с. С. 296-297

  4. Арутюнова К. Д. Метонимия. / Н. Д. Арутюнова // Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В. Н. Ярцева. - М., 2002. - 709 с. С. 300-301

  5. Гак В. Г. Лексическое значение слова. / В. Г. Гак // Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В. Н. Ярцева. - М., 2002. - С. 26 1-263

  6. Маслов Ю. С. Введение в языкознание. / Ю. С. Маслов. - М. : Наука, 1975. - 223 с.

  7. Меметов А. М. Земаневий къырымтатар тили: Дерслик. - Экинджи тюзетильген нешир. / А. М. Меметов. - Акъмесджит: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты», 2010. - 320 с. - Къырымтатар тилинде.

  8. Меметов А. М. Къырымтатар тили. 10-11-инджи сыныфлар ичюн дерслик. 2-нджи гъайрыдан ишлетильген, кенишлетильген ве толдурылгъан нешир. / А. М. Меметов. - Симферополь : КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты», 2008. - 240 с. - Къырымтатар тилинде.

  9. Меметов А. М. Къырымтатар тили. Юкъары сыныф талебелери ве филология факультетлерининъ ашагъы курс студентлери ичюн дерслик. / А. М. Меметов. - Симферополь, 1997. - 176 с.

  10. Меметов А. М. Лексикология крымскотатарского языка. Учебное пособие. / А. М. Меметов. - Симферополь : Крымское учебно-педагогическое государственное издательство, 2000. - 288 с. На русском языке.

  11. Меметов А. М. Крымтатарский язык. / А. М. Меметов, К. М. Мусаев. - Симферополь : Крымучпедгиз, 2003. - 288 с.

  12. Мусаев К. М. Лексикология тюркских языков. / К. М. Мусаев - М. : Наука, 1984. - 228 с.

  13. Ожегов С. И. Лексикология. Лексикография. Культура речи. Учебное пособие / С. И. Ожегов. - М. : Высшая школа, 1974. - З52 с.

  14. Степанов Ю. С. Понятие. / Ю. С. Степанов // Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В. Н. Ярцева. - М., 2002. - 709 с. С. 383-385

  15. Степанов Ю. С. Семантика. / Ю. С. Степанов // Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В. Н. Ярцева. - М., 2002. - 709 с. с. 438

  16. Усеинов К. А. Къырымтатар тили. Фонетика. Лексикология. / К. А. Усеинов, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. - Симферополь : СОНАТ, 2001. - 224 с.

  17. Усеинов К. Къырымтатар тили : Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография. / К. Усеинов, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. Алий окъув юртларынынъ студентлери ичюн дерслик. - Симферополь: КъДжИ «Кърымдевокъувпеднешир» нешрияты», 2008. - 208 с. - Къырымтатар тилинде.

  18. Чобан-заде Б. Къырымтатар ильмий сарфы. / Б. Чобан-заде ; умумий ред., кириш макъале ве изаатлар А. М. Эмирова ; Транслитер. Н. С. Сеитягья. - Акъмесджит : ДОЛЯ, 2003. - 240 с.

  19. Эмирова А. М. Крымскотатарская лексикография : современное состояние и перспективы развития. / А. М. Эмирова // Культура народов Причерноморья. - 1998. - №3. - С. 293-296.

Бедиий эдебият


  1. Бекиров Дж. Къырымтатар бала эдебиятынынъ хрестоматиясы. / Дж. Бекиров. - Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 1998. - 352 с.

  2. Гаркавец А. Н. Ана тилинде: Кърымтатар тилини факультатив огренген 7-нджи сыныф талебелери ичюн сынама окъув китабы / А. Н. Гаркавец. - К. : Рад. шк., 1988. - 184 с.

  3. Дерменджи А. Татар эдебияты. Пед. ин-ты студентлери ичюн хрестоматия. / А. Дерменджи, А. Балич, Дж. Бекиров. - Ташкент : «Укитувчи», 1971. - 430 с.

  4. Паши И. Джанлы нишан. / И. Паши. - Симферополь : Таврия, 1998. - 207 с.

Лексикографик менбалар


  1. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. / О. С. Ахманова. - М. : Сов. энциклопедия, 1966. - 607 с.

  2. Имля лугъаты. / [Терт. А. М. Меметов]. - Акъмесджит : Къырым окъув-педагогик нешрияты, 1994. - 174 с.

  3. Кърымтатарджа-русча лугъат : 7000-ден зияде сёз. / [Тертип эткен : Ш. А. Асанов, А. Н. Гаркавец, С. М. Усеинов]. - Киев : «Радянська школа», 1988. - 240 с.

  4. Къырымтатарджа-русча лугъат. 20000 сёз. / [Терт. С. М. Усеинов]. - Тернополь : СВНЛ «Диалог», 1994. - 395с.

  5. Розенталь Д. Э. Словарь-справочник лингвистических терминов. / Д. Э. Розенталь, М. А. Теленкова. - М., 2001. - 624 с.

  6. Русско-крымскотатарский словарь / Э. Абдуллаев, М. Умеров. - Симферополь : Крымучпедгиз, 1994. - 384с.

  7. Русско-крымскотатарский, крымскотатарско-русский словарь. / [Сост. С. М. Усеинов] - Симферополь : Издательский дом «Тезис», 2007. - 640 с.

  8. Русча-къырымтатарджа, къырымтатарджа русча лугъат. / [терт. Ф. Ильяс] - Акъмесджит, 2010. - 200 с.

  9. Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков. / Э. В. Севортян. - Москва: Наука, 1974. - 767 с.

  10. Словарь-справочник лингвистических терминов. / [А. М.Эмирова] - Симферополь : Крымучпедгиз, 1995. - 96 с.

  11. Татарско-русский словарь / [Под ред. Н. Т. Денисова]. - М. : Сов. энциклопедия, 1966. - 383 с.

  12. Словарь-справочник лингвистических терминов. / А. М. Эмирова. - Симферополь : Крымучпедгиз, 1995. - 96 с.

  13. Эмирова А. М. Къырымтатар тили тильшынаслыкъ терминлерининъ лугъаты : Юкъары сыныф талебелери, филология болюклерининъ студентлери, къырымтатар тили оджалары ичюн къулланма. / А. М. Эмирова, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. - Симферополь : СОНАТ, 2001. - 64 с.


© 2010-2022