Исследовательская работа Алыптыг нымахтанын пудизи

Раздел Классному руководителю
Класс 6 класс
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Алыптыu нымахтарныy пeдiзi паза

поэтиказы




Толдырuан: Кичеев Карим,

9-ҷы класстың ỷгренҷізі

Устаuxызы: Бурнакова Н.Л.

«Хыйuаҷахтар» кружоктың

устаuҷызы





Öȍк пилтірі - 2015

ПЛАН

стр.

Кiрiс…………………………………………………………………………...3

I-uы чардых. Хакас чоныныy алыптыu нымахтары…………………….4

1.1. Алыптыu нымахтарныy пeдiзi…………………………..5

1.2. Олаyай нымахтарныy пeдiзi……………………………..8

II-xi чардых. Алыптыu нымахтарныy тiлi………………………………11

2.1. Нымахтыy тiлi, чонныy тархыны паза

культуразы………………………………………………..12

Сjс соо……………………………………………………………………….17

Тузаланuан литература…………………………………………………….18


















КIРIС


Пазылбин пeткен чайаачыныy хакас литературада позыныy орны пар тирге чарир. Алыптыu нымахтар (чаалыu) фольклордыy жанрларыныy пiрсi полча.

Амuы туста пу тема актуальнай полча. Кирек чиит улусха. Нымахтарны пурунuыдаy сыuара хыйuа кiзiлер пeдiрxеyнер. Пурунuыдаuы полuан нимелернi прай алыптыu нымахтардаy алып аларuа чарир. Анда амuы тустаuы кiзiлернiy тархыны. Амды пiс пу тоuысты пазар алнында алныбыста мындаu пjгiннер турuысчабыс:

  1. хакас чонныy алыптыu нымахтары;

  2. алыптыu намахтарныy пeдiзi паза поэтиказы;

  3. алыптыu нымахтарныy тiлiн iстезерге;

  4. алыптыu нымахтарда чонныy историязын паза культуразын чарыдарuа.

Чонныy чайаачызында иy улуu паза чонны хындырuан жанр алыптыu нымах полuан. Олар чонuа пос кjyнiлiг, ах саuыстыu халых албат чонныy часкалыu чуртазы eчeн кeресчеткен улуu алыптардаyар чоохтаxаyнар. Чон саuызында халuан фольклор кjглерi Хакасияныy пурунuы культуразын паза историязын кjзiтчелер.

Алыптыu нымахтарныy пeдiзi паза поэтиказы iстезiлбеен тема тирге кирек. Андаu даа полза пiчiкке кiрбеен сурыuларын eгренерiнде кирек полчалар.



I-uы чардых. ХАКАС ЧОНЫНЫY АЛЫПТЫU

НЫМАХТАРЫ


Фольклор хакас литературазында улуu орын тапча. Фольклор жанрларныy историзмi прай тjjй нимес. Хакас чонныy алыптыu нымахтары пазылбин пeткен чайаачыныy жанрларыныy пiрсi полча. Ыр, нымах (алыптыu даа), кип-чоох, сиспек, сjспек - прайзы чонныy пазылбин чайалuан произведениелер.

Пуруннаy сыuара оларны хыйuа кiзiлер пeдiрxеyнер, че пiчiкке паспин, чоохтап ла, кiзiдеy хаxан даа кjп полxаyнар, аттары ол саблыu полuан кiзiлернiy пiс амды пiлбинчебiс.

Ырны алай ба нымахты полuан на ырxы алай ба нымахчы позыныy оyдайынxа ырлаxаy, ысчаy, ниме-де хосчаy, ниме-де аннаy сыuарxаy.

Ам даа салылчалар нымахтар, пeдiрчелер наа нымахтар. Чонныy пазылбин чайалuан произведениелерiнде - чонныy позыныy саuызы, кjyнi, iстенгенi паза киртiнiзi.

Хакас чонныy алыптыu нымахтарын чаалыu нымахтар тiп пасчалар хай пiрее iстезiгxiлер.

Нымах ысчатханнар, тiзеy, (С.П.Кадышев, М.К.Добров, В.А.Кайлагашев) алыптыu нымахты паза олаyай нымахты пасхалапчалар. Сынап таа оларныy терминнерi дее пасха пасхалар.

Алыптыu нымахтарда хайди даа чаалыu кизек пар полча. Алыптарныy махачылары кjзiдiлче.

Нымах ысчаyнар пу жанрларныy пасхалалчатханнарын jтiг кjрчелер. Олар тiпчелер алыптыu нымахта кjзiдiлчеткен нимелер хаxанда пурунuыда полuаннар.

Идейнай содержаниезi хайди даа алыптарныy хабызыuлары. Полuан на нымахта ол толдырылча алай алысча. Алыптыu нымах кибелiс оyдайынаy пeдiрiлче. Ызылчатса нымахтыy позыныy кjj пар полча.

Пастап ла уuаа чарых нымах ызылчатханынаyар пас салuан В.Титов. Хайди сизiнiп пас салuан.

Хайдаy тузаланчалар кjбiзi тюрк чоннары (шорецтер, алтаецтер, казахтар ан. п.).

Амuы туста даа кjрерге чарир хайди хайxылар нымах ысчатча, хайдаy тузаланчалар. Нымах ысчатханнар прозадаy даа тузаланчалар, че тирге кирек ол силлаботоническай нимес.

Саuысха кирерге чарир хайди узун хысхы иирлерде хакас мал jскiрчеткеннер пiрее кiзiде чыылып исчеyнер нымахтар. Исчеyнер алыптарныy махачыларынаyар, ыраххы пурунuыдаyар, ибiрчеткен чир-чайааннаyар паза jjн матырныy чуртазынаyар.

Че пiстiy кiзiлернiy чуртазы саyай ла сарында иртпеxеy. Полxаy аймах-пасха хорuыстар, чeрек аuырчатхан сурыuлар. Нымах исчеткен туста чабаллары даа кiзее тjjй пол парxаyнар. Кjзiдiлxеy нымахтарда чабал ханнарныy паза алыптарныy кeрезiглерi. Хай, тiзеy, суu чiли аuып исчеткен кiзiлернiy миизiне сиип, jjн саuыстарын читiрxеy. Полuан на событие кiзiлердiy чуртастарынаy палuалыстыu полxаy.

Преданиелер паза легендалар iдiк кiзiлернiy чeректерiн талбыратчалар.


  1. Алыптыu нымахтарныy пeдiзi


Хакас нымахтарда учурапчалар «ударниктер» паза дольниктер орыс тiлiнеy алылuан. Алыптыu нымахтарды кибелiс рифмованнай полча. Кjзiдiмге алза,

Кjгерiп полза таy атыпча,

Кjстелiп полза кeн сыхча;

Сарuалып полза таy атыпча

Саuылып полза кeн сыхча,

Атар таy полза атханда,

Арыu кeн чахсы сыхханда.1

Мында пiс кjбiзiн глагольнай рифма кjрчебiс (атыпча - сыхча, атханда - сыхханда), синтаксис законынаy глагол хакас тiлiнде предложениенiy (чоохтаuныy) соонда турча. Аннаyар кибелiстiy соонда сыбыра глагол турыбысча. Нымах ысчатханнар оларны килiстiре рифмада турuызыбысчалар.

Пу кизекте паза пасха оyдай кjрiп аларuа чарир. Iкi, eс, тjрт стихотворнай строкалардыy аллитерация, ассонанстаy пазылuаны кjрiнче (кjгерiп - кjстелiп, саuалып - саuылып).

Паза пар алыптыu нымахтарда аймах-пасха тузаланчатхан приёмнар. Кjзiдiмге алза, пiр орын пазылча: кeн усхунчатханы, чааxыныy чолuа тимненчеткенi, чуртапчатхан тураларын кjзiтчеткенi, абахай хыстарныy сiлиин кjзiткенi.

Полызыu итчелер зачиннер. Олар исчеткен кiзiлерге кjзiтчелер полчатхан ниме хайда полча паза jjн матырлардаy хада таныстырча. Зачинны алыптыu нымахта экспозициядаy тиyнестiрерге чарир. Кjзiдiмге алып алза, зачин алыптыu нымахтыy «Албынxы» С.П.Кадышевтiy.

Чирi пасти пeдерге полды,

Чизi пасти тазарда полды,

Аuын суuлар аuыпчададыр,

Аuас суuлар аuыпчададыр,

Аuас тазы хада jзiп,

Хастах пастыu час тайuа

Анда мондырыпчададыр.

Чир пjзiгi Кирiм сын

Jзiп парыбысхан турчададыр,

Кирiм сынныy алтынаy

Хан Харасуu, хорлап, анда ахчададыр

Хастах пастыu час тайuаныy тастында

Харлап аххан Хан Харасуuны хастада

Халых албат чон чуртап,

Хайынызып, анда ибiрiлчедедiр.1

Орыс былиналардаy тиyнестiрзе, алыптыu нымахтарда зачинныy орны улуu тирге кирек. Мында кjрчебiс сjс пiрiгiстерi хаталчатханын. Тус кjбiзiн iдjк зачинда кjзiдiл парча. Кjзiдiмге алза, «Амдыuы тjлнiy алнында, пурунuы тjлнiy соонда». Зачин пiр саuысты аймах-пасха варианттарда кjзiт полча. Анда Хакас-Минсуu котловинаныy кjрiмi хоостал парuан:

Алыптыu нымахтарда уuаа кjп гипербола. Кjзiдiмге алза, алып аттыy чeгeрчеткенi:

Аран чула хара хулат,

Кирiлiп, сiлиин, eкeс салды:

Улуu чил чилi ыылабысхан,

Улуu хуюн чiли суулабысхан.2

Алып сыхчатса иб титiрепче. Андаu кeстiг ол ир табан.

Алыптыu нымахтарныy паза пiр оyдайын кjзiткен В.В.Радлов.3 Радлов тиyнестiрче аuбандаuы хакастарны киргизтернiy эпостарынаy. Киргизтер алыптыu нымахтарда чоохты нинxе-де алыптардаy ибiре ал чjрчелер. Хакас чоныныy, тiзеy, андаu нимес. Хакас чонныy алыптыu нымахтарда алыптардаy аттары аймах-пасха паза кjп: Курелдей Мирген, Алтын Тайxы, Тeлгe хызыл алып хыс, Хан Тибет, Ханныu Хылыс, Алтын Сабах, Ай Чарых хан, Ах Молат, Кjк Молат, Хан Мирген, Хулатай, Алтын Чылтыс, Алтын Чeс, Хартыuа Мирген, Алтын Иргек.


  1. Олаyай нымахтарныy пeдiзi


Алыптыu нымахтарны кjрдiбiс. Амды, тiзеy, олаyай нымахтарны кjрiп аларбыстар. Аалдаuы улуu кiзiдеy нымах чоохтирiа сурынuам. Ахча тапханы (нымах):

«Пурунuы туста iкi кiзi арыuзар хастырых сойарuа парuаннар. Пу кiзiлернiy пiрсi тамкы тартчаy полтыр. Хастырых сойып, майых партырлар, тынанып аларuа одырдылар: пiрсi тамкы тартчатхан, пiрсi узубысхан. Пiрсi тамкы тартчатханда, узупчатхан кiзiнiy тыны ахсынаy сыuып, тыт аuастыy eстeне сыuа тeзiп, узупчатхан кiзiнiy ахсынзар нандыра кiр парыбысхан. Пу кiзi усхун парып, арuызына сjлептiр: «Мин саuам, узубызып, тeс кjрдiм» - «Ноо ниме кjрдiy?» - тiп сурды пiрсi - «Пiр кeyeр тыттыy iстiнде мин ахча таап алтырбын». Аныy соонда олар ибзер нан килгеннер. Ибзер килген соонда, тамкы тартчаy кiзi пазох андар партыр, кeyeр тыттыy iстiнеy ол ахча таап алтыр».

Пу нымах, тiзеy, олаyай чоохтазыuнаy пазыл парuан. Jjн матырлары кjзiдiлбеен. Хысхаxах, че jjн саuызы iле чарыдыл партыр. Кjзiдiлче хайдаu нимедеy айuасчаyнар пiстiy пурунuыларыбыс.

Хакастарныy кип-чоохтары, олаyай нымахтары сjске пай, саuысха тiлiг полчалар. Олар, хаxан-хаxанох чонныy чуртазынаy изерiстiре килiп, хоныхта учурапчатхан нимелернi пос оyдайынxа, чонныy хылиина, пiлiзiне килiстiре палuалыстырып, паалап одырxаyнар.

Полuан на хайхастыu ниме кiзiнiy фантазиязынаy пeдiп, чоннаy чонuа, вектеy векке тапталып, пасха хайхастыu нимелернеy чаuылып, пола-пола киптел парuан чоохтар полuлап одырxаy.

Нымахтарныy сюжеттерi тыy «ырах полбаан» ниме чiли пiлдiрxеy. Пiреелерiн нымахчылар пу «наада» полuан ниме тiп чоохтаxаyнар. Хайзылары пiр сjjк, пiр род, пiр племя аразында, хайзы прай чонuа тарап парuан полxаy. Оларны чахсылаан кjр кjрзе, хайдаu родтаy хайдаu кип-чоохтар тараанын ам даа сизiнерге чарир.

Нымахтарныy кjбiзi eгредiглiг оyдайнаy пeткен. Хайхастыu нимелернi, саuыстыu, кeстiг, туртухпас кiзiлернi, оларныy аарда сидiк нимелердеy оyдай таап сых пiлчеткенiн кjзiдiп, нымахтар чонны jy-пазы нимелерге кjнiктiрiп одырxаyнар. Кип-чоохтар, нымахтар чахсы нимелернiy чахсызын, чабал кiзее тоuыр нимелерiн iдjк jy-пазы саринаy хоостап, чонны чабалuа хынмасха, чарых чалахай нименi аарлирuа, пiлерге eгретчеy. Ол нимелер пазылбаан книгалар осхас полxаyнар. Чон оларны истiп, постарыныy саuыстарын, пiлiстерiн алuытчаy, хылыхтарын чахсыландырxаy.

Хакастарныy нымахтары пасха-пасха, чуртта полчатхан нимелердеyер чоохтапчалар.

Хайзында чуртта полuан пiрее кiзi аттары, чон аттары, сынында полuан событиелер, кeрезiглер, чаалар, чон аразында полuан алызыuлар кjзiдiлчелер. Оларны фольклорисктикада историческай кип-чоохтар тiп адирuа чарадыл парuан. Кjзiдiмге алза, ол кип-чоохтарныy санында, мындаuларны адап саларuа кирек: Тасха Матыр (Jxеy пиг), Ир Тохчын, Сибixектеy Сибдейек, Арых пай Тайчы паза ан. пасхалары.

Андаu нымахтар чонныy хайда, хайди чуртаанын, чонда хайдаu сjjктер полuанын, хайди олар соонаy аралас парuаннарын учёнайлар хаxанох сизiн салuаннар. Чонныy иргi чуртын пiлерге. Eгренерге кип-чоохтар, нымахтар хаxан даа туза поларлар.

Че андаu даа полза, ол нымахтарны аринxа сын полuан ниме тiп санирuа килiспинче. Хаxан-да полuан нимее тjстелiп, аннаyар чон фантазиязыныy jy-пазы хоосталып, андаu кип-чоохтар нымах оyдайынаy пол парuаннар.

Хыuырчатса, кип-чоохтарныy «сынын-таймазын» пiлерге дее саuынминчазыy. Оларныy сjске истiлiп, хыйuа, хыныu чоох пол парuанына хайхапчазыy. Аннаyар, нымахтарныy полuан нимее чаuынын пiлерге итсе, оларны художественнай фантазия хоостыра eзeрерге кирек. Илееде нымахтарда пиглердеyер, ханнардаyар чоохталча. Хайзыларныy аттары хаxан-да полuан кiзiлернiy аттары полча.

Алнындаuы чон айна, худайларuа, таu ээлерiне киртiнxеy полuан. Природа чонuа хайдаu-да кiзi пiл полбас ниме пол турxаy. Харасхы чон таu - суuларныy ээлерi пар тiп саuынxаy.

Чонныy ол саuызы нымахтарда iле кjрiнче. Илееде нымахтарда аyxылар аyнап парып, пiрее чапсыстыu, пасхаxыл нимее учурап парчалар. Сынап аyxы махачы полып, туртухпин прай сидiктерiн (астыхчаy, чабал аyнарuа, кiзiдеy пасха кiзiлерге учураxаy), иртiп парза, ол, таu ээзiнеy тоuазып, сыйых алча, алай часкаа учурапча. Пiрееде таu ээзiнiy хызын аuылып хон салча. Андаu нымахтарда часка eр полбинча, таu ээзiнеy кiзiнiy чаuыннасханы пик полбинча.

Мындаu нымахтарда чонныy часкаа учурапчатханына киртiнчеткенiн паза олох туста киртинминчеткенi iле кjрiнче.

Нымахтарда худай, айналар, чылан ханнары аннаy даа пасха нимелер учурапчалар. Олар чонныy природадаyар, чир-суuдаuы нимелердеyер, пос оyдайынxа, саба саuынuанын нымах оyдайынаy кjзiтчелер.

Кип-чоохтар, нымахтар пасха-пасха кiзiлернеy пазылuаннар: С.П.Кадышевтеy, М.К.Добровтаy, П.В.Курбижековтаy, П.А.Сагалаковтаy, В.А.Кайлагашевтеy, Е.П.Миягашевтеy, Комотай Бастаевтеy, П.В.Сулековадаy, В.М.Кыстояковтаy, П.Тодозаковтаy.



II-xi чардых. АЛЫПТЫU НЫМАХТАРНЫY ТIЛI


Хакас чонныy пeткен пазылбаан поэтическай творчествозы чонныy чуртазын, хыйuа саuызын паза киртiнiзiн iле кjзiтче. Пiс пiлчебiс, Октябрь революциязы алнында хакас чонныy пiчiгi чох туста, чонныy творчествозы саuыс-кjгiс алuыдарында чалuыс ла теедег тjлег полxаy.

Чонныy творчествозында иy улуu паза чонны хындырuан жанр алыптыu нымах полuан. Олар чонuа пос кjyнiлiг, ах саuыстыu халых албат чонныy часкалыu чуртазы eчeн кeресчеткекн улуu алыптардаyар чоохтаxаyнар. Аннаyар, пу нымахтарны ысчатхан хайxыларны чон iди аарлап-чеестеп турxаy полар. Мыныy алнында пiрее улуu хайxыныy нымаuын истер eчeн прай хости ааллардаy чон чыылысчаy. Килкiм нымахтарны пiрее хайxылар eзер-тjртер хараа ысчаy. Аннаyар даа полар, мыныy алнында улуu хайxылар-нымахчылар чjпче чуртастыu алай чох кiзiлер аразынаy сыхчаy. Саuысха кир кjрзе, хан тузында сабланuан нымахчылар, хызыл кiзi Хара-Матпай Балахчин, хаас Таркоп Трояков, Чебодаев прайзы даа чох кiзiлер полuан. Нымахчы кiзiнi полuаны ла ибiзiнде чуртадып азыраxаy.

Чоныy пазылбаан творчествозы ам даа, хаxан хакас чонныy литературазы jс парuанда, улуu хыныснаy тузаланылча.

Аннанyар кjзiтче пу чылларда ирткен тахпахчылар чыылыuлары. Пeeнгi дее кeнде хакастарныy аразында улуu хайxылар кjп. Оларныy нымахтары пазылча, eгренiлче, алынxа книгаларнаy сыхча паза газетада пазыладарлар. Чоохтирuа кирек, мындаu алыптыu нымахтар пiстiy не чонда нимес. Пу чоох, тываларныy нымахтарыныy jjн сюжеттерi пiстиjк осхас.

Нымах тjлдеy тiлге, чоннаy чонuа тарапча, нинxе тараанxа, анxох оyдайланып одырча. Аныy тiлi iдjк чeзерлеп чыл улам тилiп, сiлiгленiп одырадыр. Тиктеy нимес алыптыu нымахтар андаu пай паза хоос тiллiг пол парuаннар. Ниме iди хоостапча паза пайытча нымах тiлiн? Алыптыu нымахтарда пiр оyдайлыu (наукада - традиционнай) эпизодтар кjп поладыр, аuаа кiрчелер: нымах пазы, алыптыy чуртын хоостап чоохтааны, алыптыy кeресчеткенi, ипчi алчатханы, мeнген адыныy киртiнiзi, нымах тоозылчатханы паза анаy даа пасхалары.

Нымахта андаu пiр оyдайлыu эпизодтар кjп тее полза, полuан на нымахчы аны позыныy хоос тiлiнен чоохтапча.

Нымах «пазында» хайxы чир eстeнде чуртас пасталuаннанар пiди пасча:

Чир пастап тамырланuанда

Тигiр пастап хурчалuанда

Пулут jтiре кeн корерде

Пус jтiре суu аларда…1

Мындаu оyдайнаy илееде узун парадыр, че пiрее нымахчылар хысхачахти даа чоохтап саладыр.

Алыптыy чуртынаyар хоостап чоохтапчатханы пiр оyдайнаy пeдiп iдjк традиционнай эпизодха кiрче.

Нымахта алыптыy ады - аныy киртiнiстiг нанxызы, полар нименi чоохтап одырuан арuызы, хыйuа чjп пирiп одырxаy нанxызы. Алыптыy ады адалза, мeнxеy ады хадох адаладыр (солазы ла чiли):

Тоuыс хулас сынныu Ирем кeреy аттыu

Алып Мjке ады-солан полар.

Улам jтiг сjстернеy алыптыu нымахтарда улуu алыптарныy кeрескенi хоосталадыр. Пу кeресте оларныy саuыс-кjгiс, кeс сыназы иртедiр.

Нымах тоозылuаны iдjк пiр оyдайлыu эпизодха кiрче. Пасха-пасха нымахтарда нымах тойдаy тоозылып, ынаu часкалыu чурт чуртап халчатханнаyар чоохтапча:

Аuыр чыдазы сырбайып,

Аuар чаа килбеен ол чирге,

Ураuазын тудынып,

Улуu оuыр кiрбеен ол чуртха.

Нымах тiлiн сiлiг иде хоостапчатхан оyдайлар - эпитет-чарытхылар, тиyнестiрiглер, метафоралар, гиперболалар (хоза чоохтапчатханы поладыр).

Эпитет-чарытхылар чарытчатхан сjстернi улам jтiг паза сiлiг иде хоостирuа кирек полчалар:

Ачырuастыu ах чазылар

Аттыy соонда айлан халыбысхан.

Аттыy чeгeрiзi ханаттыu хуснаy тиyнестiрiлче. Улуu алыптарныy кeресчеткенiнеyер чоохтапчатса, гипербола ла алай гротеск тузаланылчалар, чоохты хорuыстыu иде хоза чоохтапча.

Нымах тiлiнде iкi пасха чаuын тузалыu сjстер (синонимнер), хадыл сjстер тузаланылча: сjстернiy iди хаталып, киректелчеткенi тавтология тiп адалча. Синонимнер полып существительнайлар, глаголлар, причастиелер паза наречиелер тузаланылчалар: иркем-кинxiм, хан-пиг, олuан-узах, хысхы-хыйuы, оyнап-сынап.

Синоним сjстернiн тузазы пiр поладыр:

Таyнабас таu Алтын Арыu

Аны таyнап - чапсып турuан.

Синоним сjстернiy пiрсi диалекттернеy, iкiнxi литературнай:

Тозып-тохарап Пиxеy Арыu

Турып айлан килген.

Тоозып, тохтап - сjстернiy тузалары тjjй, че тохарап сjс хызыллар диалектiнеy.

Синоним сjстерiнiy пiрсi иргiлен парuан (архаизм) алай саuамuы тiлде оyарылыстыu нимес сjс. Пiрее нымахтарда тiлнi хоос идер eчeн тузалары пасха даа сjстер синонимнер чiли палuалызадыр. Алыптыu нымахтар тiлiнде пiр тjстiктiг сjстер палuалызадыр. Литературада андаu палuалыстар тавтологическай палuалыс тiп адалча.

Прай саринаy нымахтарныy тiлiн кjрзе хайдаu кjп литературнай приемнар таап аларuа чарир. Чeрекке уuаа jрiнiстiг амuы туста даа аны iстесчеткеннерi. Хакас чонныy амuы пай историязы паза культуразы нымахтардаy сайалбас иде палuалыстыuлар. Фольлор кjглерiнiy аразында кjзiдiмнiг орын алыптыu олаyай нымахтарuа килiсче.


2.1. Алыптыu нымахтарда чонныy тархыны паза культуразы


Чон саuызында халuан фольклор кjглерi Хакасияныy пурунuы культуразын паза тархынын кjзiтчелер.

Алыптыu нымахтар хакас чонныy пурунuы паза ортынuы чeс чыллардаuы паза тыy ырах ниместегi историязын пiчiкке кирбеен сурыuларын eгренерiнде кирек полчалар. Хан тузында пiчiк иде пазылбаан историялыu чоннар кjбiзiн постарыныy тархынын алыптыu нымахтар хоостыра пiлiп алxаyнар.

Алыптыu нымахтарныy пiрее полталарын (сюжеттерiн) тиреy хаап кjрзе, история, этнография паза археология кизектерiн eгренгенде пiлдiстiг полча. Пiр кjзiдiм не кjр кjрелер: «Алтын Чeс» тiп алыптыu нымахта мындаu сjстер пар:

Алтон аттын аразында

Аттаy артых аттар турлар.

Iкi пастыu кeреy ат тур,

Тискер тeктiг хара ат тур.1

Пу кизектеy iкi пастыu кeреy ат тиктеy не нимес осхас. Нымахата iкi дее пастыu мал полза, хайхастыu нимес. Че историяныy пiрее киречiлерi хоостыра кjрзе, азыр пастыu аттар уuаа пурунuыдаy пу кeнге нымахтарда халтырлар.

Хайадаy идiлген ханалыu кeргеннерде бахырдаy урып иткен iкi пастыu ат сомнары халтырлар. Читiр амuы тусха алыптыu нымахтар хоостыра. Алыптыu нымахтарда ханаттыu адайлар парларох. Адай даа омазы нымахтарда алай археология табыuларында полчатханнары хайхастыu. Полuан ниме. Амдыuы кiзее истерге хайхастыu, пiрееде, тiзеy, киртiзi чох полча. Нымахта ниме ле полбинча! Нымахтаuы алыптар кeрген обааларында пiчiк пасчалар паза аны хыuырчалар. Он читi - он сигiс чыллар тузында хакастар постарыныy тiлiнеy пiчiк чох чуртаан полuаннар. Алыптыu нымахтарда, тiзеy, алыптар «таплада» хыuырчалар. Хайдаy алылuан ниме полxаy? Алыптыu нымахтарда бурханнар кiрiбjк партырлар. Олар алыптыu нымахтарда бурхан - пурухан (кjбiзiн хыс омалыu) тiп адалчалар. С.П.Кадышевтеy пазылuан «Ай Хууxын» тiп нымахта пiр кизекте пiди чоохталча:

Мыннаy мындархы чирде,

Ах сынныy eстeнде,

Толай Пурухан хыс чуртапчадыр.

Андар пар кjрим

Eс кeннiy аразында

Ол чирдеy айлан килербiн,

Толай Пурухан хусты

ал килербiн.

Улуu устар полтырлар пурунuы паза ырах нимес мыныy алнындаuы хайxылар!

Алыптыu нымахтар чон культуразын, истриязын паза орта саuынuан саuысты пiлiп аларына тыy тузалыuлар.

Хакас поэттернiy чуртас чолы хоостыра оларныy пiр тjjй сарин таныхтирuа чарир: олар кiчiгдеy сыuара чонныy чайаачызына тартылuаннар, чатхан eнi аразында jскеннер.

Кiчiгдjк тыyнаан нымахтар, тахпахтар чыллар тообыра саuыстаy сыхпааннар, чонныy кjyнiн чарытханнар.1

Таныхтирuа кирек нымахтар хаxан даа eгредiглiг полчалар. С.П.Кадышевтеy пазылuан «Албынxы» тiп алыптыu нымахта Илбек чурттыy ээзi - Алып хан, позын кjдiре сананып, махтаныбысхан. Хулатай оолuына eгреде чоохтапча:

Иркем-кинxiм Хулатай,

Хайди улуu чоохтандыy

Jкiс-чабысты син кjрзеy,

Jзiy ачып чjрчеткейзiy,

Jкiс хулунны ат jскiр чjргейзiy

Jкiс олuанны ир jскiр чjргейзiy.

Пу нымахтыy jjн саuызы мындаu полча: «Улуuны улутпа, кiчiгнi кiстетпе».






СJС СОО


Пу тоuыста пiс алныбыста турuызылuан пjгiннерге нандырыu табарuа сiренгебiс.

Пастаuы чардыхта алыптыu нымахтарны тиксi кjргебiс. Пiлiп алuабыс пурунuыдаuы полuан нимелернi прай алыптыu нымахтарнаy алып аларuа чарир. Алыптыu нымахтарда кибелiс рифмованнай полча. Тоuыста пiс кjбiзiн глагольнай рифма кjрчебiс. Аллитерациялар, ассонанстар уuаа кjп учурапча (кjгерiп - кjстелiп, сарuалып - саuылып). Хакастарныy нымахтары сjске пай, саuысха тилiг полчалар.

Нымахтарныy сюжеттерi тыy «ырах полбаан» ниме чiли пiлдiрxеy. Оларныy кjбiзi eгредiглiг оyдайнаy пeткен. Алнындаuы чон айна, худайларuа, таu - суu ээлерiне киртiнxеy полuан. Природа чонuа хайдаu-да кiзi пiл полбас ниме пол турxаy. Харасхы чон таu - суuларныy ээлерi пар тiп саuынxаy. Мындаu нымахтарда хайхастыu ниме кjп.

Iкiнxi чардыхта алыптыu нымахтарныy тiлi чарыдылча. Улам jтiг сjстернеy алыптыu нымахтарда улуu алыптарныy кeрескенi хоосталадыр. Нымах тоозылuаны iдjк пiр оyдайлыu эпизодха кiрче. Нымах тiлiн сiлiг иде хоостапчатхан оyдайлар - эпитет-чарытхылар, тиyнестiрiглер, метафоралар, гиперболалар.

Алыптыu нымахтар хакас чонныy пурунuы паза ортынuы чeс чыллардаuы паза тыy ырах ниместегi историязыныy пiчiкке кiрбеен сурыuларын eгренерiнде кирек полчалар. Хан тузында пiчiк иде пазылбаан историялыu чоннар кjбiзiн постарыныy историяларын алыптыu нымахтар хоостыра пiлiп алчалар.


ТУЗАЛАНUАН ЛИТЕРАТУРА


  1. Боргоякова М.П. Фольклор паза литература палuалыстары // Ежегодник ИСАТ. Вып. IX - Абакан, 2005.

  2. Бутанаев В.Я. Хакасский исторический фольклор - Абакан, 2001.

  3. Доможаков В.И. Хакас чонныy нымахтары - Аuбан, 1989.

  4. Катанов Н.Ф. Хакасский фольклор (Из книги «Образцы народной литературы тюркских племен», т. IX, СПб, 1907).

  5. Кольчикова Н.Л. Изучение героических сказаний - Абакан, 2001.

  6. Майногашева В.Е. Тема советника в древнетюркских сказаниях - Абакан, 2002.

  7. Миндибекова В.В. Жанровое своеобразие произведений хакасской несказочной прозы // Ежегодник ИСАТ. Вып. XI. - Абакан, 2007. - С. 55.

  8. Миндибекова В.В. К вопросу о классификации хакасских мифов // Ежегодник ИСАТ. Вып. VII. - Абакан, 2005. - С. 64.

  9. Субракова О.В. Алыптыu нымахтарныy тiлiнеyер // Ах тасхыл, 1974, № 22. - С. 126.

  10. Сунчугашев Я.И. Алыптыu нымахта чонныy историязы паза культуразы // Ах тасхыл, 1987, № 35. - С. 115.

  11. Трояков П. Героический эпос хакасов и проблемы изучения - Абакан, 1991.

  12. Трояков П.А., Тачеева Т.Г. Хакас чонныy кип-чоохтары, нымахтары - Аuбан, 1960.

  13. Унгвицкая М.А., Майногашева В.Е. Хакасское народное поэтическое творчество - Абакан, 1972.

  14. Чанков Д.И. Хакас фольклорыныy eгредiглiг тузазы // Ежегодник ИСАТ. Вып. I. - Абакан, 1997. - С. 158-162.

1 Аран-чула ах ой аттыu Айдолайдаyар // Хакасский фольклор - Аuбан, 1946. - С.4.

1 Алыптыu нымахтар - С.13.

2 Андох. - С. 16.

3 Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племён, наречие дикокаменных киргизов. - СПб, 1885, предисловие.

1 Хакас фольклоры. - Аuбан, 1955.

1 Алтын Чeс // Хакассий фольклор - Аuбан, 1958. - С. 38.

1 Боргоякова М.П. Фольклор паза литература палuалыстары // Ежегодник ИСАТ. Вып. IX - Абакан, 2005.


© 2010-2022