Сергей Пюрбюнуң «Шынаппайның чугааларының» онзагайы

Муниципалдыг бюджеттиг өөредилге чери

Танды кожууннун Владимировка суурунун ниити ортумак билиг школазы.

Ажылдың темазы:

Сергей Пюрбюнуң «Шынаппайның чугааларының» онзагайы.

Ажылды Владимировка ортумак

школазынын 5-ки клазынын

өѳреникчизи

Саяты Сайлык кылган.

Удуртукчу башкызы

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Доржу Марта Оюновна.

Владимировка, 2014 ч.

Допчузу:

Киирилде кезээ…………………………………………………………ар 3-4

I. Чогаалчынын бот намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи………ар 5

II. «Шынаппайнын чугаалары»………………………………………..ар 6-10

Туннел…………………………………………………………………..ар 11-13

Ажыглаан литература даңзызы………………………………………..ар 14.

Киирилде кезээ.

«Шынаппайның чугаалары» деп чечен чогаал номун бистерге кайгамчык салым-чаяанныг тыва чогаалчы Сергей Бакизович Пюрбю бижип бараалгаткан. Школага оон чогаалдарын база чаңгыс эвес чыл дургузунда номчуп таныжып, ѳѳренген бис.

1913 чылдың сентябрь 7-де Улуг-Хем кожууннуң Эжъим сумузунга тѳруттунген бичии оол бодунуң шудургузунуң, тѳрумелинден салым-чаяанының ачызында Тываның Күрүне шаңналының эдилекчизи апарып, өске-даа хѳй шаңнал-макталга төлептиг болган. Сергей Пюрбю дээрге-ле тыва чечен чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи.

Оолдуң чашкы уези кончуг чараш чурумалдыг черге эрткен. Ооң дугайында чогаалчы боду «Мээң чуве билип келгенимден бээр амдыгаа чедир сагыжымда быжыы-биле артып калган чүве болза төрээн черимниң бойдузунуң каас-чаражы. Эжъим бажында уш чайлаг бар: Чиндиңнээш, Ыргайты, Хам-Дыт. Бистиң чайлаавыс Хам-Дыт. Бир катап чайлагга көжүп келгенивисти кончуг эки билир мен. Хам-Дыттын арт кырынга унуп кээривиске, орук шала чоорту кудургайлап бадып орган. Чайлагны долгандыр сырый арга хүрээлээн, эрээн-шокар чечек шыва алган делгем шыктарын көөрумге, чингиртилеңнээр. Бойдустуң каас-чаражынга ынакшыл мээң сеткилимге ынчан төрүттүнген. Мээң чогаал ажылымның бир дөзу ында боор деп бодаар мен».

Сергей Бакизович уругларга чогаал бижиириң чугула кылдыр кѳруп, ол талазы-биле кѳску изин арттырып каан. Ооң бадыткалы кылдыр Тываның ном үндүрер чери «Шынаппайның чугаалары» база «Мерген билиилер болгаш мелегей күчүттенер» деп ийи аңгы номну каттыштыргаш, чогаалчының тѳрүттүнгенинден бээр тозан чыл болганынга тураскаадып ундерген.

«Шынаппайның чугааларының» маадыры Шынаппай ирей уругларга хөктуг, кижи бүзүрээри берге ужуралдарын чугаалап, амыдыралга чуу-даа чуве таваржып боорун угаадып турар. Оон кайгамчык ужуралдары бисти кайгадып, бодандырар, сагыжывысты эскериичел боорунче угландырар.

Ынчангаш ажылывыстың чугулазы болгаш чаазы моон тодараттынар.

Ажылывыстың теоретиктиг үндезиннери:

Ук ажылды тыва литературада шинчилекчи Мария Хадаханэниң шинчилел ажылдынга болгаш янзы-бүрү номнарга даянган бис.

Ажылывыстың сорулгалары:

Сергей Пюрбюнун «Шынаппайнын чугаалары» деп номун долузу-биле номчуп, сайгарып коору.

Ажылды бижип тура шинчилел, тайылбырлап бижиир база дилеп тыварының методтарын ажыглаан бис.

Ажылывыстың практиктиг ужур-дузазы:

Тыва дыл болгаш литература башкыларынга, өөреникчилеринге база шинчилел ажылдары бижип турар оореникчилерге дузаламчы бооп болур дээрзинге идегедивис.

Ажылывыстың тургузуу:

Ажыл киирилде, бир эге, түңнел база ажыглаан литература даңзызындан тургустунган.

1. Чогаалчынын бот-намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи.

Чогаалчының авазы элекке мөчээн, ачазы ону эртем-билигге ѳөредип каар дээш кызып чораан. 1925 чылда бичии оол моолдап бижип база номчуп ѳөренип алган, оон 1926 чылда Тываның төѳгузүнде баштайгы эге школага өѳренип кирип алыр аас-кежиктиг болган. Ол шагда тыва бижик безин чогааттынмаан, ынчангаш орус алфавитке ундезилээн тыва бижикти өѳредип турган. 1928 чылда элээди оолду орус дыл билири эки боорга, соңгаар, Ленинград (ам болза Санкт-Петербург) хоорайже Соңгу чүк чоннарының Инстидудунче өѳредип чорудупкан.

Сергей Пюрбю Тывага 1932 чылда ээп келген. Эртем-билиглиг кижилер ынчан эвээш турган. Ол Ленинградче дедир барып, өѳредилгезин уламчылаксап турган болза-даа, чер-чуртунуң сайзыралы дээш ажылдап эгелээн. Ленинградка ол орус чечен чогаал-биле танышкан. Улуг орус шүлүкчү Александр Сергеевич Пушкинниң чогаалдары аныяк оолдуң сеткилинге дыка таарышкан. Ооң соонда Михаил Лермонтов, Владимир Маяковский ышкаш сураглыг шүлүкчүлерниң чогаалдарын сонуургап номчуп, орус чогаалга ынак апарган. Ынчангаш ол тѳрээн Тывазынче ээп чанып келгеш, тыва чогаалды, ылангыя шүлүк чогаалың тургузуунга идекпейлиг кирищкен. Орус чогаалчыларның бижээн чогаалдарын база эң баштай тыва дылче очулдурган кижилерниң бирээзи болган.

2. «Шынаппайнын чугаалары»

«Шынаппайның чугааларының» маадыры Шынаппай ирей уругларга хөктуг, кижи бүзүрээри берге ужуралдарын чугаалап, амыдыралга чуу-даа чуве таваржып боорун угаадып турар. Оон кайгамчык ужуралдары бисти кайгадып, бодандырар, сагыжывысты эскериичел боорунче угландырар.

«Шынаппайның чугаалары чокка, Сергей Пюрбюнун чогаадыкчы ажылы долу эвес болур. Ында кирген чечен чугаалар кыска, тода чуруттунганы-биле ылгалып, бичии номчукчуну дириг бойдустуң делегейинче чалап, солун ужуралдар-биле таныштырар. «Шыннапайның чугаалары» номчукчунуң бойдус дугайында билиин улам делгемчидер, өске чогаалдардан кысказы база дылының уран-чечени-биле ылгалып турар. Ол чечен чугааларда бойдус айыраң каас ѳңнери-биле челээштелип, ырлап, кижини тывызыксыг байлаа-биле магадып, оран-делегейниң чажыттарын билип алырынга дузалажып турар. Мында тоожукчу чугле амыдыралды чуруп турарындан ангыда, уругларның сагыш-сеткилин эки билир мерген угаанныг кижи кылдыр билдинер…» деп чогаал критиги Мария Хадаханэ «Тувинская проза» деп номунда бижээн.

Шынаппай ирей кежээниң-не чадыр эжиинге одаг дөрүнде маскактандыр олурупкаш, суук ак сегел салын сывыра суйбагылап, ында бир-ле чүве көрүксээн ышкаш, арыг ак-көк дээрже кезек када кайгап олурар. Уруглар ынчан, иезиниң чалгыннарының адаанда сыңмарлашкан дагаа оолдары дег, ону долгандыр бөкперлежи бээрлер.

Сиген ажаап турар бригадада хөпээн сөөртүр уруглар даады-ла ындыглар: дугуржуп чугаалажып алган чүве дег, ажыл соонда кежээ боорга, Шынаппай ирейниң айыыр, дырбааш чазап турар чадырынга уурук-сууруктап бо-ла келир. Шынаппай ирей ындыызын пат-ла билир, кылып турар айыыр, дырбааштарын ынаар бөле салып, дериг-херекселин шыгжап каапкаш, манап олурар. Уруглар четкилеп келген соонда кайгамчыктыг хөктүг солун чугаалар төктүп-ле үнер…

- Мен дээрге, уруглар, кижи көрбээн элдеп солун чүвелерни көрүп чораан кижи боор мен. Чамдык адааргак кижилер ындыг чүвелер көрбээн болгаш мени Мегеппей деп-даа кыжырыыр болдурлар ийин. А мээң алыс адымны Шынаппай дээр. Че, ол-даа канчаар, уруглар, харын мени топтап дыңнап олуруңар…-дээш, оон-биле болган солун ужуралдарын уругларга хоореп берип эгелээр.

Ук номда шупту 10 чечен чугаа бижиттинген. Ол чечен чугааларны номчааш, бойдустун тывызыксыг чажыттарын билип алыр бис:

1) «Хемнин чугаа-сооду»;

2) «Уш-Даван»;

3) Шортан мунган эзир;

4) «Борттуг дилги»;

5) «Чазыйлаан адыг»;

6) «ЧыланныгТей»;

7) «Оор чекпе»;

8) «Аът четкен сыын»;

9) «Маргылдаа»;

10) «Хоптакты кезеткеним».

«Хемниң чугаа-сооду» деп чечен чугаазында сугнуң чугаазын дамчыткан сѳстер дыка онзагай.

Хем чугааланып чыдыр, ындыг чувени чуу кижи дыңнап чораан боор.

Бир-ле кадай медээжок улуг хымыш тудуп алган, сут-даа шөлүредир саарар, дагаа-даа: кок-кок, кок-кок -дигилээр, база бир кижи: куш-ш! куш-ш -деп ѳшкүлер-даа күшкүрер, ында бир инек-даа килдирт-килдирт кылдыр кегженгилээр, медээжок улуг тергеде чер-ажа доскаарда суг-даа чайтылаар мындыг болду. Черле кандыг дааш-шимээнни ында чок дээр силер! Үр дыңнаан тудум-на үннер улам көвүдеп, янзы-янзы кыннып кээр.

Ол-ла үннерни дыңнап тура бодаарымга, ында хем кыдыында элдеп-эзин күчүтеннер чыглып алгаш, үй-балай оюн-тоглаа-даа кылып турган чүве дег.

Чеже турар боор, Чодур ашак келгелекте, шай хайындырып кагбааже хоржок-ла болгай. Сести-сести сугже чоокшулап чоруп кагдым. Хем кыдыынга чедип келгеш, ыңай-бээр көргүлээримге, сугже хереп алган шыргайдан өске чүве-даа чок, шапкын сугнуң шаалааш даажындан өске дааш-даа дыңналбас. Пат-ла кайгап, топтап көрүп, ылавылап дыңнаалап тур мен. Канчангаш-ла көөрүмге, суг ортузунда мөкүлчек кара чүве сугдан уштунуп келгеш - ух-х! - дээш, сугже дедир кирип каап чор. Көре-көре кээримге-ле: улуг капкак кара даш! Саарыг ону хөме шааптарга, сугже кире берген ышкаш, көзүлбейн баар, а саарыг эрте халый бээрге, сугдан уштунуп келген ышкаш боор чүве чорду. Саарыг оон арай куду чыткылаан бичежек-бичежек даштарны ажа халыырга, оортан дааш үнер, килдирт-килдирт-даа кынныр, хок-хак-даа дээр мындыг болду. Оон элээн өрүлдүр хемни кежир ушкан, кончуг чоон дытты ажа халаан саарыгның даажы, сүт саарып турган чүве дег, шөлүрээр-даа, өшкү күшкүрген чүве дег, шимилээр-даа…

База бир онзагай, солун чечен чугааны коруп корээлинер «Бөрттүг дилги».

Биеэде улустуң чуртталгазы амгызы дег эвес, чөгенчиг турган болдур ийин, уруглар. Бир катап таакпы үзүлген, кедээр Семис чейзең сугдан таакпы дилеп кел дээш, авам мени ынаар айбылап чорудупту. Аңаа баргаш, бир хүнзедир тараа соктап, ыяш чарып, хой кажаазы коптарышкаш, даартазында бир шымчым таакпы дилеп алгаш, базып чаныптым.

Даянгыыжым колдуктапкаш, белди куду салып бадып олур мен. Соогу-даа сүргей, мурнумче бир көөрүмге - дилги, ол хиреде бажы дээрге үш-үдүрүм, өгбегер-салбагар чүве.

Ояр-кыяр-даа чүве чок, хөме-ле келди. Шала сестип, чайлай дүшкеш, эртип чыдырда, даянгыыжым-биле ширбий чоруй тудустум. Ынаар-ла орук хажыызынче бөрбеш диди. Көре каапкаш, арны-бажым изиш диди: дилги дээрге дилги кежи бөрт кеткен! Уйгу-дүште, тоол-домакта-даа чүве-биле дөмей. Чоп каттыржы-дыр силер, уруглар? Меңээ ынчан каттырар харык чок турган. Бодум, көк көжээ дег, кыймыш кынмайн турзумза-даа, ийи будум сирилеп кээри сугда ыяш-ла. Кезек бооп чоруй оожугуп келдим. Соокта чангыс черге чеже турар, дилги кежи бөрттү азынгаш, дилгиниң бодун чүктээш, базыптым .

Элээн бадып олурумда, мурнумда орукту өрү алзы аът биле бир ыт сүрүштүр чоктап орлар. Чоокшулап кээрге, база-ла алаң-кайгааш, туруптум: боо чүктээн бора аът четкен калдар ыт. Кезек кайгап, боданып тура, кымныы-даа болза канчаар, ээзи тыпты-ла бээр ыйнаан дээш, аътты мунгаш, ытты эдерткеш, хап бадыптым.

Ынча-мынча чоруп ора, көөрүмге, ийи эдээн авый-шавый азыган кижи салып чоктап олур. Келзе-келзе, көрген: бүткүр боду ак шаң апарган, хыраа бөрттүг, дош салдыг ашак. База-ла коргуп-сестип туруп алдым. Чыпшыр чедип кээрге, топтап көөрүмге, Чодур ашак.

Кезек када кайы-кайывыс-даа чүве ыыттавайн, удур-дедир кайгажып тур бис. Оон ам чугаалажы-чугаалажы кээривиске, мындыг болган де.

Чодур ашак коданнап чорааш, дилгиге таваржы берип-тир. Ол дилгини ойлады-ойлады келирге, оозу хорумда аасташ үңгүрже кире халаан. Дүвү-далаш-биле дүже халааш, боозун эзер бажынче арта каггаш, аъды биле ыдын кожа тыртып каан. Оон үңгүрнүң бир аксын бөргү-биле дуй, иткеш, каңмыыл, хараган чыый соп алгаш, үңгүрнүң бир аксындан ыштай-ла берип-тир. От элээн хөгжүп чорда, аъдынче бар чыткыже, үңгүр доскут болгаш, дилги-даа дораан-на үне халаан. Ынчаар орта, үңгүр аксында дилги кежи бөрт-даа дилгиниң бажында барган, калдар ыт-даа, аътты четкеш, дилгини сүрүп чорупкан, а ашак боду чадаг калган.

Демги дилги караан дугландыр бөрт кеде каапкаш, девидеп чорааш, меңээ таварышканы ол чүве-дир. «Дилги кежи бөрт кеткен дилги каяа чоруур чүвел?»-деп шуугажып олурдуңар, көрбес силер бе, чорааны ол-дур!»- дээш, уругларга оон-даа солун таварылгаларны чугаалап.бээр.

Номда кирген чечен чугаалар шупту биске солун, каттырынчыг болгаш өѳредиглиг.

Туннел.

Ынчангаш ажылымны доозуп тура, Кызыл-Мажалык суурда Уругларның чогаадылга тѳвунуң башкызы Омак Ооржактың «Сылдысчыгаш» солунунга бижээн «Шынаппайның чугаалары» деп шүлүүн бараалгадып кѳрейн:

Шынаппайның чугааларын

номчуп кѳр даан,

Шынга дүүшпес, эмин эрттир

хөѳредип каан.

Эгезинде каткың келип,

шоодуп боор сен,

Эчизинде утка билип,

боданыр сен.

Амыдырал-чуртталгага

чуу-даа турар,

Аът-хөлуң сыынга

безин алзыптар сен.

Саарзык буттуг кокай келгеш,

одээңерден,

Семис-шыырак хоюңарны

чүктеп аппаар.

Шоолуг-ла бузуревес

Болзуңарза, дыңнаңар даан:

Шортан безин эзир ышкаш

чалгынныг боор,

Кажар дилги бодунуң-на

кежин кеткен,

Кызыңайнып кырын орта

халып келир.

Майтак идик олча хараан

Дыртык-Чалаң,

Малдын сөөлун кээргел чокка

сүрүп аппаар.

Чодур ашак чаңгыс инээн

хавыртырга, эгидер дээн,

Чоогаларга кажар арган,

тиилеп үнер.

Ажыл билбес, чалгаа болгаш

шүшпең болза,

Ажы-тѳлге төѳгүлерни

кайыын эккээр,

Адырылбайн чыпшынып каар

ужуралдар.

Атомнуг век, фантастика

ында калыр.

Тайга-таскыл, черин-чуртун

кезип чоруур,

Даады-ла амыдырал оон дилээн.

шынга дүүшпес чувелерге

Дужуп чораан,

Шынаппайның чугаалары

Шынныг, чѳптуг.

Тывавыска чечен чогаал,

культураның

Тыны болган баштайгылар

одуруунда,

Берге салым, репрессияга

дүжүп бербээн

Бакизович Сергей Пюрбю

чогаалдары,

Тѳрээн чери, чалыы назын

ынакшылды,

Төөгулуг чон, эрткен уе

таныштырган.

«Аян тудуп чедип келир»

чогаалчының

Алдар-ады ам-даа

улам хөгжүзүн-не!

Улуг чогаалчы өгбевистиң бистерге бижээш, арттырып каан чогаалдарының номнарын камныг эдилеп, утказын боданып номчуулуңар, уруглар. Номну каастап чураан Начын Шалыктың чуруктарын база кичээнгейлиг кѳрээлинер, олар бистерге чечен чугааларның, тоолдарның утказын эки билип аарынга дузалаар. Номну өг-бүленерге ава-ачаңар, угбаларыңар, акыларыңар-биле кады номчуп, утказын билбес сөстериңерни, билдинмес черлерин айтырып алыр болзуңарза улам эки.

«Шынаппайның чугааларындан» хөктуг, кижи бүзүрээри берге ужуралдарга таваржып, амыдыралга чүү-даа чуве таваржып боорун угаап билип алыр бис. Ол кайгамчык ужуралдар бисти кайгадып, бодандырар, сагыжывысты эскериичел боорунче кыйгырып турар.

Ажыглаан литература данзызы:

1. Омак Ооржак. Шынаппайнын чугаалары. Сылдысчыгаш. Кызыл- 2013.

2. К.Б.Доржу, М.Н.Ооржак, А.Б. Суктар. Тыва чогаал 10 кл. Кызыл-2013.

3. М. А.Хадаханэ. Тувинская проза. Кызыл-1968.

4. Т.Т.Бегзи. Шынаппайнын чугаалары. Мерген бичиилер болгаш мелегей кучутеннер. Кызыл- 2003.

5.

13