Классный час Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Раздел Классному руководителю
Класс -
Тип Конспекты
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Шойдак Урана Каадыр-ооловна

Тес-Хем кожууннун

Кызыл- Чыраа ортумак школазынын социал педагог башкызы

Темазы: Эр кижинин чолу эки аъды-биле тудуш

Сорулгазы: Аъттын ужур-дузазы. Ол эр кижинин дайын-чаага-даа, ажыл-ишке-даа, аян-чорукка-даа чарылбас онну бооп чораанын уругларга билиндирип, аътка болгаш оске-даа азырал дириг амытаннарга камныг, оларны остуруп ковудедиринге кижизидер. Аъттын тоолдарда-даа кончуг эрес кашпагай, маадырлыг чоруун коргузуп, эр кижинин чарылбас оннну чораанын билиндирер.

Дерилгези: Аът чураан чуруктар, аътты алгап-мактаан улегер домактар, тоолдар номнары, «Эзир-Кара» аъттын тураскаалынын чуруу.


  1. Башкынын беседазы.

- Бо шулукту ыыткыр номчупкаш, оон утказын хандыр бодавышаан, мээн чугаамны дыннап корунерем, уруглар.

Тыва кижи аътка ынак,

Тынын берген чувези ол.

Байгы мунгаа оорушкузу -

Бар-ла боду ында тудуш:

Курай, аъдым, шу-у!

Курай-курай, шу-у!

Тыва кижи аътка ынак,

Туран, сыдым холдан салбас.

Тывылбастаан малдар дилээш,

Турупканын боду билбес:

Курай, аъдым, шу-у!

Курай-курай, шу-у!

Тыва кижи аътка ынак,

Дывыржыдып халдып орар.

Дынгылдайлаан оон уну

Дыка ырак чангыланыр:

Курай, аъдым, шу-у!

Курай-курай. Шу-у!

Тыва тоолдарнын маадырлары эжелекчилер, дайзыннар, чазый мангыстар, амырга моостардан торээн чуртун камгалап чоруурлар. Оларнын дайын-чаага-даа, тайбын ишке-даа, аян-чорукка-даа чарылбазы ынак эжи - аъды.

Эр кижи кадыг-быжыг болур. Ынчалза-даа каржы болбас. Ылангыя мунар аъдынга каржы болбас ужурлуг. Эр кижи кажан-даа аъдынын бажынче кымчылавас, ону «бору», «моова», «коккаарак» дээн чижектиг багай состер-биле кончувас. Аъттын эки ээзи ону чайын ногаан шыкка оъттадыр, кыжын сигеннедир. Дыштанган-на черинге эзерин союп, сериидедипЮ дерин соодар, эргеледип суйбаар, эжинге эжинге дег ынак болур. Аъдын кадыр-берт, орук-чирик чок черлерже албадавас.

Эр кижи ог-буленин келир уеде салым-чолу дээш сагыш човаар, ажы-толунгеамыдыралдын орун айтып, чагып-сургаар. Оолдарын «эр болуп, эзер дергизинден туттунуп» эгелээри-билек, бугу-ле ажылдарга ооредир. Оолдары оскеш, эки аът мунуп, куш-шыдалын сайзырадып, спортчу оюннарга киржип, чарыш аъдын мунарлар. Оол кижи бичиизинден-не аътка ынак болур.

Бистин школавыста база аътка ынак оолдар хой. Чуге дээрге суурга, кожуунга, республикага эртип турар чарыш аъттарын чавыдактаар сонуургалдыг оолдар бистин школавыста кончуг хой. Чарыш аъдын мунгаш аъттын ээлеринге мунган аъды-биле шаннал-макталдарны эккеп берип турары оорунчуг.Чарыш аъдын мунарда ону узуургедип, белеткээри база мунукчудан хамаарылгалыг болганда оореникчи оолдарнын мында шыдамык, кашпагай, аътка ынак чоруу демдеглеттинип турар.

Делегейнин алдын эртинези Монгуш Кенин-Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурлары» деп номунга «Аът бажы кагарга, адазынын бажын какканы ол. Тыва кижи аът бажын черге салбас, ыяш будуунга азып каар. Аъттыг кижи аштап олбес, ол хире ачылыг мал-дыр» деп угааткан.

Тыва улустун тоолдарында аът дээрге эр кижинин кончуг дээн чарылбас эжи, оон угааны кижи угааны-биле домей, эки ээзин кандыг-даа бергелерге кагбас, анаа улуг дузаны коргускен болгулаар. Тоол маадырларынын аттарын безин аъдынын ады-биле адап каан болур. Чижээ: Арзылан-Кыскыл аъттыг Хунан-Кара, Даш-Хурен аъттыг Танаа-Херел, Демир-шилги аъттыг Тевене-Моге, дээш оон-даа оске.

  1. Чарыш аъдынын мунукчузунга чагыглар

Аът салыкчызынын кол сорулгазы - эн эки мунукчуну тып алыры. Малга ынак болгаш эптиг, харыысаалгалыг болгаш чуткулдуг, кончуг кежээ болгаш чурумнуг кижи херек. Мунукчу кижи аътка хамаарышкан ажылдарны шуптузун билир, аътты ажаажыр, чарышка белеткежир. Мунукчу кижиден чарыш аъдынын шанналдыг черже киир халдыптарынын аргазы костур.

- Чарыш аъдын каш харлыг оолдар мунарыл? (7 - 10 хар)

- Чарыш аъдын канчаар мунарыл? (чавыдак мунар?

- Амгы уеде аът чавыдактаарынга сундулуг оолдар бар бе?

- Аът чавыдактаар кижи чуну билзе чогуурул оолдар?

III. Аътты шалбадаары (чуруктар- биле ажыл)

- Аътты канчаар шалбадаар чувел?

- Чунун-биле аътты шалбадаарыл?

- Аргамчы деп чул ол?

- Ону чунун-биле кылырыл?

- Силернин аранарда аът шалбадап турган оолдар бар бе?

-Каяа ону ооренип алган силер, кым силерни оореткенил?

- Аътты шалбадап база ону чавыдактап мунуп база билир кончуг эки-дир силер оолдар. Эр-хейлер-дир силер!

IV. Аът дугайында улегер домактарга морей.

- Тыва кижи ырларга, кожамыктарга, йорээлдерге, тоолдарга, улегер домактарга аъдын мактап алгап тывызыктап-даа чораан. Ол бугу ырылар, улугер домактар, чалбарыглар, йорээлдер ханы уткалыг болгаш, кижи бурузунге ооредиглиг, кижизидикчи уткалыг. Ам ынчангаш чараш улугер домактарга маргыжыптаалы бе, уруглар.Мен эгеледим, улаштырыптар силер бе, уруглар!

Аъды чугурук - мактадыр,

Ады чугурук - хоптадыр.

Хоюган аъттын караа коску,

Кортук кижинин кулаа дыыжы.

Аът олур - баглаажы артар,

Ада олур - оглу артар.

Аът болуру кулунундан,

Кижи болуру чажындан.

Ада турда чон таныыр,

Аъды турда, чер коор.

Чангыс аът чылгы эвес,

Чалгаа кижи эш эвес.

Аътты баглап ооредир,

Аныякты сургап ооредир.

Чаваа аътты хойзуп болбас,

Чаш кижини коргудуп болбас.

Эки кижээ эш хой,

Эки аътка ээ хой.

Чааскаан чорба, эштиг чору,

Чадаг чорба, аъттыг чору.

Алгынын чымчаа - идээзинде,

Аъттын чаажы - ээзинде.

- Ындыг-дыр, уруглар, аът дугайында улегер домакташтывыс. Кончуг хой улегер домактар билир-дир силер. Ам кожамыктажыптаалынарам чээ!

- Кым кончуг хой аът дугайында кожамыктар билир эвес, чижиптээлинер че!

(Уруглар боттарынын билир кожаннарын ырлагылаар).

V. Эзир - Кара аъттын дугайында чугаа.

- Бо шулукту ыыткыр номчуптаалы, уруглар!

Эрик кыры кодээ суурда

Эки аътка тураскаал бар.

Эрткен душкен улус ону

Эскербейн баар ужур-даа чок.

Шуткуп куткан шак ол аътты

Суму чону шупту билир

«Эргези чок, контр болган

Эзир-Кара ол-дур» дижир.

- Тывага чоока чедир аътка тураскаал турбаан. «Контр» аът Эзир-Карага тураскаал - аътка бир дугаар баштайгы тураскаал ол бооп турар. Ол тураскалды 1993 чылдын июль 9-та аътка-даа, репрессияга таварышкан кижилерге тыва чоннун эн баштайгы кылган тураскаалы ол. Эзир-Карага тураскаалдын чанында база бир ханада репрессияга таварышкан Ак-Эрик суур чурттуг 23 кижинин адын сиилбээн. Бо тураскаалды Чооду Кара-Куске Кунзекович болгаш оон торелдери сумелешкеш, адазынын чырык адынга болгаш аът чарыштарынга ургулчу-ле бирги черде эстеннедип кээп чораан, ээзи контр дээш, аът чарыштарынга киржир эргезин казыткан Эзир-Кара аъдынын чырык адынга тураскаалды кезээ монгеде сактып, бодап чоруур кылдыр тургускан. Чон анаа могейип, сактыышкынын чугаалажып, моон сонгаар торээн Чазаанга, Оран-Тандызынга, Бурган-Башкызынга чалбарып тейлеп, аътка тураскаалды камнап-хумагалап, ыдыктап чорууру ол.

- Ам контр аът Эзир-Кара дугайында шулуктен узундуну номчуптаалы, уруглар.

Адыгуузун Эзир-Кара

Ам-даа чонда уттундурбаан:

Туттурганнар, хыдытканнар

Тураскаалы болу берген.

- Ынчангаш бо тураскаалды хой-хой чылдар дургузунда камныг эдилеп, озуп орар салгалдар оон дугайында хойну билген турар кылдыр оон ишти-даштын арыг-силиг тудуп, аштап-арыглаар бистин хулээлгевис бооп турар-дыр уруглар!

VI. Туннел сос.

- Бо класс шаггында онзагай чуну билип алдынар, уруглар?

- Эр кижи аъдынга кандыг болур ужурлуг-дур?

- Чуну эн-не солун болду?

- Аътка ынак улус бар бе?

- Аът дугайында кым кончуг хой чуве билир болду уруглар?

- Эр кижинин чарылбас оннуу чуу болур дээрзин билип алдыныар бе, уруглар?

- Класс шагынга идепкейлиг киришкенинер дээш улуу-билу четтирдим, уруглар!

Ажыглаан литературазы:

  1. Чооду Кара-Куске. Аътка тураскаал. Тыванын ном ундурер чери. Кызыл - 1995

  2. Чооду Кара-Куске. Тыва кижи аътка ынак. Кызыл - 2007



© 2010-2022