ҠАЛА МӘКТӘПТӘРЕНДӘ БАШҠОРТ ТЕЛЕН УҠЫТЫУҘЫҢ СИФАТЫН КҮТӘРЕҮҘӘ БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ИЖАДЫ ӨЛГӨЛӘРЕН ҠУЛЛАНЫУ

ӨФӨ ҠАЛАҺЫ ҠАЛА ОКРУГЫ КИРОВ РАЙОНЫ

МУНИЦИПАЛЬ БЮДЖЕТ ДӨЙӨМ БЕЛЕМ БИРЕҮ

МӘҒАРИФ УЧРЕЖДЕНИЕҺЫ

9-СЫ ҺАНЛЫ УРТА ДӨЙӨМ БЕЛЕМ БИРЕҮ МӘКТӘБЕ

ҠАЛА МӘКТӘПТӘРЕНДӘ

БАШҠОРТ ТЕЛЕН УҠЫТЫУҘЫҢ СИФАТЫН КҮТӘРЕҮҘӘ БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ИЖАДЫ ӨЛГӨЛӘРЕН ҠУЛЛАНЫУ

(программа)

ҺАТЛЫҠОВА ӘЛФИӘ МИРАТ ҠЫҘЫ

БАШҠОРТ ТЕЛЕ УҠЫТЫУСЫҺЫ

ӨФӨ

ЙӨКМӘТКЕҺЕ

Инеш……………………………………………………………………………3

Тикшеренеү эшенең темаһы…………………………………………….4

Тикшеренеү эшенең актуаллеге…………………………………………7

Тикшеренеү эшенең объекты……………………………………………8

Тикшеренеү эшенең предметы…………………………………………10

Тикшеренеү эшенең эҙләнеү методтары……………………………..11

Тикшеренеү эшенең материалы………………………………………..11

Тикшеренеү эшенең фәнни яңылығы…………………………………11

Тикшеренеү эшенең практик әһәмиәте………………………………12

Эш барышы. Күҙаллауҙар…………………………………………………12

Йомғаҡлау…………………………………………………………………….19

Ҡулланылған әҙәбиәт………………………………………………………20

Ҡушымта………………………………………………………………………21

ИНЕШ

Халыҡ һәм тел - айырылғыһыҙ төшөнсәләр. Телдәр тәбиғәте урын-ер тәбиғәтенә яраҡлашып формалашһа, халыҡтар ҙа үҙ тәбиғи ерлегендә, үҙ тупрағында ярала, үҫә.

Тыумыштан билдәле бер этник мөхиттә тәрбиәләнгән бала шул халыҡ вәкиле булараҡ үҫә, үҙ халҡында булған милли үҙенсәлектәрҙе үҙенә ала, һаҡлай, үҫтерә, киләсәк быуынға, балаларына ҡалдыра.

Милли үҙаңы булған, халыҡтың менталилетын үҙенә алған, туған телен яратҡан, уның менән ғорурлана белгән, телгә һәм халыҡҡа тоғролоҡло ижади шәхес тәрбиәләү телдән башлана.

Һуңғы ваҡытта, ысынлап та, республикала йәшәүсе төрлө милләт халыҡтарының фольклорын, мәҙәниәтен өйрәнеү актуалләшә, 2002 йылдың 23 декабренән алып бөгөнгәсә уңышлы эшләп килгән, Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинеты тарафынан булдырылған "Башҡортостан Республикаһында йәшәүсе халыҡтарҙың телен, фольклорын өйрәнеү һәм пропагандалау Программаһы" тап ошо хаҡта һөйләй.

Бөгөн мәғариф өлкәһендә барған һиҙелерлек үҙгәрештәр уҡытыу һәм тәрбиә эшен этнолингвокультуралогик нигеҙҙә ойоштороуҙы төп йүнәлеш итеп билдәләү кәрәклеген асыҡланы. Шуға ла, республикала йәшәүсе халыҡтарҙың тарихын, уларҙың тормошон, йәшәү рәүешен ентекләп өйрәнеү бөгөнгө көндә иң актуаль бурыстарҙың береһе.

Тикшеренеү эшенең темаһы

Беҙ глобалләшеү осоронда йәшәйбеҙ. Бөгөн Ер йөҙөндә тик бер генә этнос вәкилдәренән торған дәүләт таба алмаҫһың. Глобалләшеү менән индивидләшеү процестарының синхронлы уҫешеүе этник мобилизацияға ҡапма-ҡаршылыҡлы төҫ бирә. Бер яҡтан, ҡалыплашҡан йәшәү рәүешен, уртаҡ һыҙаттарҙы, дөйөм стандарттарҙы үҙ эсенә алған глобаль менталитет нығынһа, икенсе яҡтан, милләттәр үҙенсәлеген һаҡларға тырыша, рухи тамырҙарға, милли традицияларға, ғөрөф-ғәҙәттәргә ҡыҙыҡһыныу арта.

Кеше күңеленә милләт-ара аралашыу мәҙәниәте нигеҙҙәре мәктәп йәшендә һалына.

Мәғариф учреждениеларында был ҡиммәттәрҙең формалашыуында гуманитар цикл предметтары, шул иҫәптән, башҡорт телен мәктәптәрҙә өйрәнеү мөһим роль уйнай.

Башҡорт теле дәрестәре йөкмәткеһенә төрлө халыҡтар, мәҙәниәттәр, телдәр, ғөрөф-ғәҙәттәрҙе туплаған фольклорҙы өйрәнеү кеүек башҡорт телен уҡытыуҙың инновацион формаларын, ысулдарын индереү уҡыусыларҙа милләт-ара аралашыу мәҙәниәте формалашыуға булышлыҡ итә. Шуға күрә лә тикшеренеү эшенең темаһы "Ҡала мәктәптәрендә башҡорт телен уҡытыуҙың сифатын күтәреүҙә фольклорҙы ҡулланыу" тип алынды. Алда әйтелгән барлыҡ фекерҙәр һайланған теманың кәрәклеген, һәр быуын, һәр заман мәктәбе өсөн актуаллеген һөйләй.

Ҡала шарттарында, төрлө милләт балалары йыйылған класта башҡорт теле дәрестәрен уңышлы үткәреү ысулдарын һәр уҡытыусы үҙенсә һайлай. Ләкин тел уҡытыусыһы һәр ваҡыт шуны иҫәптә тоторға тейеш: башҡорт телен уҡытыуҙы оҫта файҙаланыу өсөн, уҡыусыла иң беренсе предметты өйрәнеүгә теләк уята белергә кәрәк. Ул психологияла мотивация тип атала. Эшмәкәрлектең маҡсатлы йүнәлеше кешенең эске, теләк кисерештәренә бәйләнгән. Дәресте күпме ҡыҙыҡлы, фәһемле, материалға бай итеп үткәрәһең, балаларҙан шунса кимәлдә һөҙөмтә алырға мөмкин. Ошо маҡсаттан сығып мин башҡорт теле дәрестәрендә күбеһенсә этнолингвистик алымды ҡулланырға тырышам. Тел ғилемендә этнолингвистика халыҡтың телен, мәҙәниәтен, фольклорҙы, көн-күрешен, ғөмүмән, бар асылын бергә туплап өйрәнеүсе тармаҡ. Үткәнде һәм бөгөнгөнө, киләсәкте лә күҙ уңында тотҡан был өлкәне, халыҡтың булмышын йәш быуынды тәрбиәләүҙә актив ҡулланыу мөһим.

Башҡорт теле дәрестәрендә түбәндәге ҡағиҙәләргә таянып эш итергә кәңәш итер инем:

1. Баш ҡала мәктәптәрендә төрлө милләт балалары уҡый. Быны проблема итеп түгел, ә киреһенсә, ыңғай күренеш булараҡ ҡабул итергә кәрәк - сөнки төрлө милләт мәҙәниәте менән танышыу уҡыусыларҙың күңел донъяһын да, белемен дә байыта. Тел дәрестәрендә төрлө милләт фольклорын, шул иҫәптән башҡорт халыҡ ижадын пропагандалау - балаларҙа, тәү сиратта, тамырҙарына, милләтенә ҡарата ихтирам, дөйөм хөрмәт тойғоһо уята.

2. Төрлө милләт мәҙәниәтенең айырмалыҡтары тураһында әңгәмәләшеү, үҙ-ара аралашыу юлдарын табыу. Был бурысты атҡарыуҙа шулай уҡ фольклор өлгөләре уңышлы сығыш яһай: сағыштырма планда мәҡәл-әйтемдәрҙе, һынамыш-юрамыштарҙы, халыҡ сәнғәтен, мәҙәниәтен өйрәнеү һ.б.

3. Балалар һәм коллегалар менән һөйләшкәндә милләткә ҡағылышлы стереотиптарға баҫым яһамау.

4. Ғилми-методик әҙәбиәт, журналдар аша башҡа милләт мәҙәниәте хаҡында белемде байытыу.

5 Сит ерҙән күсеп килгән ғаиләләрҙәге балаларға бигерәк тә иғтибарлы булырға, сөнки мәҙәниәтте, төбәкте алмаштырыу улар өсөн ауыр кисереш.

7. Уҡыусыларҙа халыҡ ижады, мәҙәниәте аша үҙ милләтенә ҡарата ғорурлыҡ тыуҙырырға, шул уҡ ваҡытта башҡа милләттәргә хөрмәт уятырға.

Башҡорт теле дәрестәрендә фольклорҙы өйрәнеү Башҡортостанда йәшәгән башҡа халыҡтарҙы берләштереүгә йоғонто яһай, сөнки телде өйрәнеү башҡа милләттәр мәҙәниәтен өйрәнеү менән бергә бара. Был иһә миләт-ара дуҫлыҡты нығыта. Фольклор өлгөләрен дәрестәрҙә ҡулланыу төрлө ысулдар ярҙамында атҡарылырға мөмкин: видео-, аудиотаҫмалар, нәфис фильмдар, күргәҙмә материалдар (мәҫәлән, халыҡ музыка ҡоралдары, йорт-йыһаздары, милли кейем, аш-һыу һ.б.). Уҡытыусының мөмкинселегенән сығып, ауыҙ-тел ижады өлгөләре: йыр-бейеү, музыка ҡоралдарында (думбыра, ҡумыҙ, ҡурай һ.б.) уйнау ҙа дәрестәрҙе сағыу һәм үтемле итеп үткәрергә булышлыҡ итә. Башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеүсе 7-се класс уҡыусыларына "Башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары" блогын үткәндә ҡоро тел менән һөйләп аңлатҡансы, темға ҡушып, ошо музыка ҡоралдарынан күргәҙмә ойоштороу, уйнап күрһәтеү, минеңсә, күпкә отошло һәм уңышлы. Тап ошонда фольклорҙың дәрескә үрелеп китеүе күҙәтелә лә инде.

Тикшеренеү эшенең актуаллеге

Бөгөнгө көндә ҡала шарттарында фольклор-этнографик мотивтарҙы өйрәнеү айырыуса актуаль проблема булып тора, сөнки ҡала балалары фольклор өлгөләрен белеп бөтөңкөрәмәйҙәр. Был хәҙерге быуындың рухи ярлылығына килтерә. Ә фольклор тарихи үткәнде белеү, хәҙерге быуынды тәрбиәләү өсөн бик кәрәкле материал ул. Әнүр Вахитов фольклорҙың М. Буранғолов ижадында ҡулланылыуына иғтибар итеп, түбәндәгеләрҙе әйткән: "Мөхәмәтша Буранғолов өсөн фольклор - халыҡ тормошоноң иң әсенешле һәм көрәшле яҡтары тупланған тарихи документ" [Вахитов, 2007. 114-се б.]. Йәғни, фольклор материалдары - ул халыҡ тарафынан яҙылған тарих ул. Быға оҡшаш фекер Ғайса Хөсәйеновтың яҙмаларында ла осрай: "Тарихҡа ҡарашта ике ҙур төшөнсә йәшәп килә: береһе - яҙма тарих хәтере, икенсеһе - халыҡтың үҙ тарихи хәтере. Тәүгеһе үҙ заманының йәки һуңғыраҡ дәүерҙең тарихсылары, күренекле шәхестәре, дәүләт эшмәкәрҙәре, сәйәсмәндәре, сәйәхәтселәре, дипломаттары һ.б. тарафынан яҙып ҡалдырылған мәғлүмәттәр, тарихи яҙмалар булыуы менән ҡыҙыҡлы һәм әһәмиәтле булһа, икенсеһе иһә халыҡтың үҙ тарихына үҙ ҡарашы, баһаһы, үҙенсә аңлауы һәм аңлатыуы менән ҡиммәтле" [Хөсәйенов, 2007. 68-се б.]. Шулай итеп, фольклорҙы өйрәнеү бик әһәмиәтле күренеш ул. Беҙ белеүебеҙсә, хәҙерге әҙәбиәттә фольклор мотивтары бик күп ҡулланыла. Мәктәп, урта уҡыу йорттары, вуз программаларына ингән әҫәрҙәрҙең һәр береһендә, тиерлек, фолькор элементтары сағылмайынса ҡалмай. Был ыңғай күренеш, сөнки шул әҫәрҙе уҡыған бала бер юлы фольклор менән дә танышыу мөмкинселеге ала. Быға баланың иғтибарын йүнәлтергә, әҫәрҙәге фольклор элементтарын һайлатып, шуның буйынса тикшеренеү эштәрен ойошторорға була.

Белеүебеҙсә, һәр географик урындың атамаһы, тарихы, ленгендаһы бар. Теге йәки был ваҡиғаға арнап ерле халыҡ төрлө фольклор өлгөләре ижад итә. Мәҫәлән, ҡобайырҙар, бәйеттәр, легенда-риүәйәттәр темаларын үткәндә, ерле материалға нигеҙләнеп, дәрес темаһын байытҡанда бигерәк тә отошло була. Уҡыусыларға был икеләтә-өсләтә тәҫьир итә, ә уҡытыусы үҙ алдына ҡуйған маҡсаттарына өлгәшә: бер дәрестә теоретик яҡтан да, практик яҡтан да тема үҙләштерелә, шул уҡ ваҡытта тыуған яҡты өйрәнеү ҙә, предмет-ара бәйләшен тә бар.

Бөйөк педагог К.Ушинский, өйрәнелеүсе обьект яҡын булһа, уҡыу уңышлы барыр, тигән. Балаларҙың белем кимәлен тикшергәндә ошо һүҙҙәрҙе һәр уҡытыусы иҫтә тотһон ине.

Тикшеренеү эшенең объекты булып быуаттар буйына үҙенә халыҡтың бар асылын, иң сағыу ижад үрнәктәрен туплаған башҡорт халҡының фольклоры тора.

Халыҡтың мәҙәни тарихы, рухи байлығы тураһында һүҙ барғанда меңәр йылдар буйы телдән телгә күсеп, быуындан быуынға тапшырылып килгән халыҡ ижадын баһаламай мөмкин түгел. М. Горький әйтеүенсә, хеҙмәтсән халыҡтың ысын тарихын ауыҙ-тел ижадынан башҡа белеп булмай. Бик боронғо замандарҙан бирле фольклор халыҡтың тарихына үҙенсәлекле юлдаш булып килә һәм уның мәңгелек мәҙәни байлығын тәшкил итә.¹

Башҡорт халыҡ ижады әҙәбиәт уҡытыу программаһында һәр класта ла өйрәнелә. Башланғыс кластарҙан уҡ балалар йомаҡ, мәҡәл, әйтем, әкиәттәр, көләмәстәр менән таныша. Ә бишенсе - ун беренсе кластарҙа инде һәр класта тиерлек теге йәки был халыҡ ижады әҫәре үтелә. Әҙәби әҫәрҙәрҙең дә халыҡ ижады әҫәрҙәренә бәйлеләре байтаҡ осрай.

Белеүебеҙсә, һәр географик урындың атамаһы, тарихы, ленгендаһы бар. Теге йәки был ваҡиғаға арнап ерле халыҡ төрлө фольклор өлгөләре ижад итә. Мәҫәлән, ҡобайырҙар, бәйеттәр, легенда-риүәйәттәр темаларын үткәндә, ерле материалға нигеҙләнеп, дәрес темаһын байытҡанда бигерәк тә отошло була. Уҡыусыларға был икеләтә-өсләтә тәҫьир итә, ә уҡытыусы үҙ алдына ҡуйған маҡсаттарына өлгәшә: бер дәрестә теоретик яҡтан да, практик яҡтан да тема үҙләштерелә, шул уҡ ваҡытта тыуған яҡты өйрәнеү ҙә, предмет-ара бәйләшен тә бар.

Шулай уҡ айырым тикшеренеү талап иткән бик ҡыҙыҡлы өлкә - йола фольклоры өлгөләре, халыҡ уйындары, байрамдарҙы өйрәнеү ҙә мотлаҡ тел дәрестәренә үрелеп барырыға тейеш. Былар барыһы ла тикшеренеү эшенең предметы булып һанала.

Юҡҡа ғына һәр сабый өсөн Ватан үҙе бәүелгән бишегенән башлана, тимәйҙәр. Баланың донъяны танып белеүе тап ана шул бишектән, артабан тыуған өйө тупһаһынан, уҙа бара үҙе йәшәгән урам, ауыл тарихынан башлана ла инде. Ғаиләлә ата-әсә туған телендә тәрбиә бирһә, мәктәптә балала Тыуған иленә һөйөү уятыу уҡытыусының изге бурысы. Бының өсөн әҙәбиәт дәрестәрендә бик уңышлы итеп яҡташ әҙиптәрҙең, яҙыусыларҙың ижадын, тормош юлын өйрәнергә була. Һәр әҫәрҙе өйрәнгәндә уны тыуған яҡ менән бәйләү мөмкинселеге бар. Телде белмәйенсә, ошо телдә әйтелгән фекерҙе аңламаған кеүек, яҙыусының ижад иткән һәм тыуған урынын белмәйенсә, уның ижадын тулы килеш төшөнөү бик ҡыйын.²

Тикшеренеү эшенең темаһын асыу, уның өҫтөндә артабан эшләү, әһәмиәтен билдәләү өсөн түбәндәге маҡсаттар ҡуйылды:

• Нимә ул фольклор, уҡыусылар менән ошо һорауға яуаптар табыу;

• Башҡорт теле дәрестәрен уҡытыуҙа фольклор өлгөләрен уңышлы ҡулланыу, уҡыусыларҙа халыҡ ижадына ҡарата һөйөү, ихтирам, ҡыҙыҡһыныу тәрбиәләү;

• Балаларҙа ижади ҡараш булдырыу, милли рух уятыу, милләт-ара дуҫлыҡ тәрбиәләү;

• Мәктәп программаһында ҡулланырлыҡ уңышлы фольклор материалдарын табыу, йыйыу;

Был маҡсаттар, үҙ сиратында алға шундай бурыстар ҡуйҙы:

• Фольклорҙы башҡорт теле дәрестәрендә ҡулланыуҙың әһәмиәтен балаларға һәм уҡытыусыларға еткереү;

• Тупланған фольклор өлгөләрен классификациялау, дәрестә ҡулланырлыҡ итеп әҙерләү;

• Уҡыусылар менән фольклор материалдарын йыйыу, эҙләнеүсе ижади төркөмдәр булдырыу;

Эҙләнеү методтары:

• Эшемдә йыйыу, туплау, тасуирлау һәм сағыштырыу методтары өҫтөнлөк итте. Бының өсөн түбәндәге тикшеренеү материалдары ярҙамсы булып торҙо: халыҡ ижады буйынса хеҙмәттәр, ғалим-тикшеренеүселәрҙең (Ә.Сөләймәнов, Р.Солтангәрәева, Р.Шәкүр, Ф.Нәҙершина һ.б.) томлыҡтары һәм, әлбиттә, экспедициялар ваҡытында йыйып алынған ерле материал, әле матбуғатта баҫылмаған фольклор үрнәктәре (мәҡәл-әйтемдәр, көләмәс, таҡмаҡ-бәйеттәр, ҡобайырҙар, әкиәттәр, төрлө төбәктәге йола фольклоры варианттары) ярҙам итте.

Тикшеренеү эшенең фәнни яңылығы шунан ғибәрәт: быға ткилем дә, тел дәрестәрендә, әҙәбиәтте, Башҡортостан тарихы һәм мәҙәниәте, тормош һабаҡтарын уҡытыуҙа халыҡ ижады өлгөләрен ҡулланыуға ыңғай ҡараш йәшәп килде. Уҡытыусылар, кабинеттарында фольклорға ҡағылышлы әйберҙәрҙән күргәҙмәләр яһанылар, ә инде ауыҙ-тел ижадын ҡулланыуҙы әйтеп тораһы ла түгел. Ә бына тап лингвистик планда, этнолингвистика менән бәйләп, ерле материалға нигеҙләнеп, урындағы фольклор үрнәктәрен өйрәнеү буйынса айырым ғына хеҙмәт юҡ. Шулай уҡ башҡорт халыҡ ижадын башҡа халыҡтар фольклоры менән сағыштырма планда өйрәнеү ҙә яңылыҡ илтә. Күп милләтле ҡала мәктәптәрендә был алым отошлолор тип уйлайым.

Һәр ижади ҡарашлы уҡытыусы тел дәрестәренә әҙерләнгәндә өҫтәлмә күнегеүҙәр, күргәҙмә материалдар ҡуллана, төрлө ысулдар менән дәресен байыта. Һәр дәрестә, әҙәбиәт кенә түгел, хатта, грамматиканы үткәндә лә фольклорҙы уңышлы ҡулланырға була. Мәҫәлән, һандар темаһын өйрәнгәндә, фольклор мифологик, космогоник ҡараштар менән дә үрелеп китә. Сөнки башҡорт халҡында һандар магик көскә эйә, улар халыҡ асылын, тормошто танып белеүен, ышаныуҙарын билдәләй. Бигерәк тә "ете", "өс" һандары был йәһәттән сергә бай. Әлбиттә, был үҙе бер ҙур тикшереүҙе талап итә. Материал үҙ эшен яратҡан, ижади ҡараған һәр уҡытыусыға тик файҙаға ғына булыр тип ышанам. Был йәһәттән эштең практик әһәмиәте билдәләнә лә инде.

Күҙаллауҙар

Мәктәп программаһында тел һәм әҙәбиәт дәрестәрен уҡытҡанда фольклорҙы һәр темаға ла уңышлы ҡулланып була, тип үрҙә әйтә бирелгәйне инде. Ысынлап та, грамматиканы үткәндә лексик тема итеп тә, әҙәбиәтте үткәндә бигерәк тә еңел файҙаланырға мөмкин. Башҡорт халыҡ ижады үҙе үк, әҙәбиәт уҡытыу программаһында һәр класта ла өйрәнелә. Башланғыс кластарҙан уҡ балалар йомаҡ, мәҡәл, әйтем, әкиәттәр, көләмәстәр менән таныша. Ә бишенсе - ун беренсе кластарҙа инде һәр класта тиерлек теге йәки был халыҡ ижады әҫәре үтелә. Әҙәби әҫәрҙәрҙең дә халыҡ ижады әҫәрҙәренә бәйлеләре байтаҡ осрай.

Шул уҡ ваҡытта уҡыусыларҙы үҙ тыуған төбәге менән ҡыҙыҡһындырыу өсөн, балалар менән урындағы халыҡ ижады өлгөләрен ололарҙан, башҡа кешеләрҙән һорап яҙҙырырға, йыйҙырырға мөмкин. Мәҫәлән, әкиәттәр, йомаҡтар, мәҡәлдәр, таҡмаҡтарҙы өйрәнеү дәрестәрендә уҡытыусы шул төбәктә йыйып алынған өлгөләрҙе ҡуллана. Унан уҡыусыларға ололарҙан, ярҙам итерҙәй туғандарынан әкиәт, йомаҡ, мәҡәл-әйтемдәрҙе, таҡмаҡтарҙы яҙып килтереүҙе өй эше итеп бирә. Әгәр бала әлегә тиклем ишетелмәгән, беленмәгән берәй әкиәт яҙып килтерһә, был ҙур уңыш тигән һүҙ. Уларҙың эшен иң юғары баһа менән билдәләргә кәрәк. Материалдарҙы район, республика матбуғаттарына, конференцияларға ебәреү бигерәк отошло. Был уҡыусыларҙа сәм уята, эҙләнеү эшендә ҡатнашыу теләге уята.

Хәҙер мәктәптәрҙә урындағы халыҡ ижады әҫәрҙәрен йыйыу, туплау, өйрәнеү буйынса әҙәби түңәрәктәр эшләп килә. Түңәрәк эшенә айырым класс уҡыусыларын йәки дөйөм мәктәп буйынса мәктәп балаларын йәлеп итергә була. Бер класс уҡыусылары ғына икән, эште ошо класстағы әҙәбиәт программаһына ярашлыраҡ итеп ойоштороу уңайлыраҡ. Түбән кластарҙа уҡыусылар урындағы фольклор әҫәрҙәренең йөкмәткеһен, үҙенсәлектәрен өйрәнәләр, әһәмиәтен билдәләйҙәр. Һигеҙенсе, туғыҙынсы кластарҙа әҫәр йөкмәткеһен, үҙенсәлектәрен билдәләү менән бергә ентекле анализ яһарға өйрәтелә. Бында уҡыусыларҙа эҙләнеү, тикшеренеү ҡомары тәрбиәләү бурысы ла тора. Ниндәй генә осраҡта ла урындағы халыҡ ижады әҫәрҙәрен йыйыу, туплау, өйрәнеү түңәрәгендә йөрөгән уҡыусылар бер ҡасан да халыҡ ижадына, яҙмышына, тарихына, теленә, әҙәбиәтенә битараф булмаясаҡ.

Шулай уҡ айырым тикшеренеү талап иткән бик ҡыҙыҡлы өлкә - йола фольклоры өлгөләре, халыҡ уйындары, байрамдарҙы өйрәнеү ҙә мотлаҡ тел дәрестәренә үрелеп барырыға тейеш.

Мәҡәлдәр менән танышыу, уларҙы иҫтә ҡалдырыу уҡыусыларҙың телен байыта, донъяға эстетик ҡараш, шуның менән бергә фольклорға һөйөү тәрбиәләй. Дәрестәрҙә, мәҡәлдәр менән танышҡанда, мәҡәлдәрҙең килеп сығыуы, уларҙың идея-эстетик, тематик йөкмәткеһе, әһәмиәте кеүек һорауҙарға туҡталып китеү ҙә һәйбәт. Дәреслектә бирелгән мәҡәлдәргә ҡушып, үҙ ерлегеңдә тыуған һәм йәшәгән мәҡәл-әйтемдәргә туҡталыу, бигерәк тә, уңышлы һәм отошло. Уҡыусылар мәктәп программаһын икеләтә өйрәнә, хәтерҙәрендә бер рәттән тыуған халҡының тел байлыҡтары ла уйылып ҡала.

Мәҡәлдәрҙе өйрәнеү аша халҡыбыҙҙың тарихи үткәне, тормош-көнкүреше, кәсеп-һөнәре менән танышабыҙ. Мәҡәлдәр логик фекерләүҙе үҫтерә, телмәр байлығын арттыра, халҡыбыҙға, әҙәбиәтебеҙгә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләй. Шулай уҡ мәҡәлдәр әңгәмәләшкән, һөйләшкән саҡта фекерҙе ҡеүәтләп ебәрергә, телмәребеҙҙе биҙәргә ярҙам итә. Тап ошонда күренә лә инде балаларҙың һөйләү телмәренең ни тиклем үҫешкәнлеге! Хәҙерге ваҡытта, үҫмерҙәр һәм йәштәр телмәре ярлыланыу осоро кисергәндә, был, бигерәк тә мөһим. Ни өсөн тигәндә, беҙ, уҡытыусылар, тап ошо халҡыбыҙ үрнәктәре, ерле материал ярҙамында үҫеп килеүсе быуындың рухи байлығын, телмәр һәм аң ҡеүәһен үҫтерәбеҙ.

Ошо маҡсатта беҙ башланғыс кластарҙан уҡ уҡыусыларҙы мәҡәлдәр менән таныштыра башлайбыҙ.

"Алма беш, ауыҙыма төш" мәҡәлен уҡып, һүрәтен ҡарағас, уны телмәрҙә ҡайһы осраҡта ҡулланырға мөмкин булыуы тураһында әңгәмә ҡорола.

-Балалар, был мәҡәлдән нимә аңланығыҙ?

-Һүрәтенә иғтибар менән ҡарағыҙ әле, малай алмағас төбөндә нимә эшләп ята? (алманы өҙөп алырға иренеп, өҙөлөп төшкәнен көтөп ята).

-Ә һеҙ алманың алмағастан өҙөлөп төшкәнен көтөп ятыр инегеҙме?

-Юҡ, беҙ уны йыйып алабыҙ.

-Һүрәттәге малайҙы ниндәй тип уйлайһығыҙ? (ялҡау).

-Дөрөҫ! Был мәҡәл ялҡаулыҡты аңлата ла инде. Һүрәтте рәссам тура мәғәнәлә төшөргән, ә мәҡәл халыҡ телендә күсмә мәғәнәлә йөрөй. Рус телендә нисек яңғырай был мәҡәл? (Яблоко, поспевай, в рот полезай).

Шунан һуң балаларға был мәҡәлде башҡорт һәм рус телдәрендә яҙып ҡуйырға тәҡдим ителә. Уҡыусылар һүҙлек дәфтәрҙәрендә фразеологизмдар һәм мәҡәлдәр өсөн айырым биттәр тотһалар, бигерәк тә яҡшы.

Мәҡәлдәр менән танышыу балалар өсөн ҡыҙыҡлы булһын өсөн, дәрестәрҙә төрлө эш төрҙәре, төрлө ижади күнегеүҙәр тәҡдим итергә кәрәк. Мәҫәлән:

• "Башҡортса-русса мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге"н файҙаланып, дуҫлыҡ, белем, хеҙмәт тураһында мәҡәлдәр яҙып алығыҙ һәм хәтерегеҙҙә ҡалдырығыҙ, кескәй хикәйә йә әкиәт төҙөгөҙ.

• Бирелгән мәҡәлдәрҙән антонимдар табығыҙ (шулай уҡ синонимдар, омонимдар).

• Уҡыусыларға төрлө һүрәттәр тәҡдим итергә һәм шуларға темаһына ярашлы рәүештә мәҡәл-әйтемдәр, фразелогик берәмектәр табырға ҡушыу.

• Дәреслектә бирелгән мәҡәл-әйтемдәргә оҡшаш үҙебеҙҙең ерлектә тыуған афоризмдар, тапҡыр һүҙҙәрҙе йыйырға, мәғәнәһен аңлатырға һ.б.

Мәҡәл-әйтемдәрҙе тәржемә итеү, рус телендәге афористик жанр менән сағыштырыу уҡыусыларҙы эҙләнергә, уйланырға мәжбүр итә. Мәҡәлдәрҙең төрлө темаға булыуына ла уҡыусыларҙың иғтибарын йүнәлтеү мөһим.

Мәҡәлдәр ҡулланыу дәрестәрҙе генә түгел, кластан тыш сараларҙы, төрлө кисәләрҙе лә йәнләндерә, уларға йәм өҫтәй. Мәҫәлән, балаларға ғына түгел, ә байрамға килгән ҡунаҡтарға, ата-әсәләргә лә тапҡырҙар ярышы тәҡдим итергә була: "Мин башлайым, һин тамамла!". Мәҡәлдең беренсе яртыһын алып барыусы әйтә, икенсе өлөшөн залда ултырыусылар әйтергә тейеш:

Баҡса емеше менән,…(кеше эше менән).

Ҡунаҡ булһаң, …(тыйнаҡ бул).

Уйламай һөйләгән - …(ауырымай үлгән).

Ҡояш булғанда …(йондоҙ күренмәй).

Әсә күңеле - балала, …(бала күңеле - далала) һ.б.

Шулай уҡ мәҡәл-әйтемдәр менән бер рәттән мәктәп программаһында тиҙәйткестәрҙе, һынамыштарҙы ла уңышлы ҡулланырға мөмкин. Тиҙәйткестәр, бигерәк тә тел шымартыуҙа иң отошло сара булып тора. Шулай уҡ балаларҙың хәтер, тиҙ уйлау ҡеүәһен дә үҫтерә. Ә һынамыштырҙа халыҡтың донъяға ҡарашы, ғөрөф-ғәҙәттәре башҡа төрҙәргә ҡарағанда ла асыҡ сағыла. Тап һынамыштар ысын мәғәнәһендә ерле халыҡ ижады өлгөләре булып тора ла инде, шулай уҡ төш һынамыштары ла уҡыусыларҙа ҡыҙыҡһыныу уятырҙай әйберҙәр. Былар барыһы ла ижади эшләгән уҡытыусы ҡумтаһында төп урынды алып торорға тейеш.

Шулай итеп, беҙ ҡарап үткән тапҡыр һүҙ өлгөләре - барыһы ла һәр класс программаһына индереп, уҡытыу процесын ҡыҙыҡлы, фәһемле итеп үткәреү өсөн иң мөһим, көслө ҡорал булып тора. һәр уҡытыусы быны күҙ уңында тоторға тейеш. Ҡоро дәреслек материалына һылтанып, уңышлы дәрес үткәреп булмай. Бының өсөн туҡтауһыҙ эҙләнергә, ерле халыҡ менән аралашып йәшәргә, һәр ваҡыт үҫеш юлында булырға кәрәк.

Йомғаҡлау

Донъяла һәр бер халыҡтың рухи хазинаһы, халыҡты халыҡ иткән бер булмышы бар. Ул - тел. Тел - халыҡтың иң ғәзиз бүләге, йәшәү, аралашыу рәүеше. Теле барҙың иле бар, иле барҙың даны бар, тигән сәсәндәр.

Күп милләтле ҡала мөхитендә балаларҙы башҡорт теленә өйрәтеү үҙенә генә хас булған ауырлыҡтар тыуҙыра. Шуға күрә дәрестәрҙә ерле материалды ҡулланыу уҡыусыларҙа предметҡа ҡарата ҡыҙыҡһыныу уята. Интеграциялы уҡытыу методикаһын ҡулланыу белем сифатын күтәреүҙә ыңғай һөҙөмтәләргә өлгәшеүгә ярҙам итә. Юҡҡа ғына бөйөк педагог К.Ушинский, өйрәнелеүсе обьект яҡын булһа, уҡыу уңышлы барыр, тимәгәндер. Ул уҡыу бурысын аныҡ ҡуйыуҙан, маҡсатты дөрөҫ билдәләүҙән тора. Бындай уҡытыуҙа уҡытыусы һәр дәрестә дөйөм үҫеште маҡсат итеп ҡуя.

Интеграциялы уҡытыу шуныһы менән уңайлы һәм отошло: балаларҙың алдында йәнле картина һымаҡ бер тема ята. Уҡытыусы ҡуйған һорауға әллә ҡайҙан яуап эҙләп тораһы түгел, уҡыусы уны күреп, тотоп ҡарап өйрәнә.

ҠУЛЛАНЫЛҒАН ӘҘӘБИӘТ

1. Абдулатипов, Р.Г. Мой башкирский народ / Р.Г. Абдулатипов. - М.: Классик-Стиль, 2007. - 194 с.

2. Абдуллина Л. Беҙ булғанбыҙ, барбыҙ, булырбыҙ! // Башҡортостан. - 2010.

3. Аралбаев. К., Шэжэрэ / К. Аралбаев // Учитель Башкортостана. - 2007. - №1. - С.40. - (на баш.яз.)

4. Асфандияров, А.З. Башкирская семья в прошлом (XVIII - первая половина XIX в.) / А.З. Асфандияров. - Уфа : Китап, 1997. - 104 с.

5. Асфандияров А.З. Хозяйство башкир в первой половине XIX в. //Страницы истории Башкирии. - Уфа, 1974. - С.33-49.

6. Асфандияров А.З., «Из истории сел и деревень Башкортостана». Уфа: Китап, 2009. - 744 с.

7. Аҙнағолов Р.Ғ. редакцияһында. 5-9 класларҙа башҡорт телен уҡытыу методикаһы. - Өфө, 1996.

8. Бикбулатов Н.В., Юсупов Р.М., Шитова С.Н., Фатыхова Ф.Ф. Башкиры: Этническая история и традиционная культура. - Уфа, 2002. - 451б.

9. Бикбулатов Н.В., Фатыхова Ф.Ф. Семейный быт башкир XIX-XX вв. - М., 2006. - 347с.

10. Башҡорт теленең һүҙлеге: Ике томда. II том. - М.: Русский язык, 2007. - 287б.

11. Башкортостан: Краткая энциклопедия. - Уфа: Научное издательство «Башкирская энциклопедия». 1996. - 672 с.

12. Башҡорт халыҡ ижады. Риүәйәттәр, легенделер. Өфө, 2010.

13. Башkорт халыk риүәйттәре һәм легендары. Өфө, 2010. - 468 бит.

14. Брыгина, О. Помню корни свои... / О. Брыгина // Учитель Башкортостана. - 2007. - №6. - С.23-25.

15. Галин С. «Тел асҡысы халыҡта». Башҡорт фольклоры: аңлатмалы һүҙлек. Уҡыу ҡулланмаһы. - Өфө: Китап, 2009. - 453с.

ҠУШЫМТА

Ҡар һыуына барыу йолаһы

1-се ҡыҙ. Ағалар ҡар һыуҙары,

Баҫалар баҫыуҙарҙы.

Йылғалар аша ярҙан,

Күләүек ҡала ҡарҙан.

2-се ҡыҙ. Ҡарҙар иреп бөткәнсе,

Йәйге һиллек еткәнсе,

Яҙғы ташҡын үткәнсе,

Ҡар һыуына барайыҡ,

Тәмен тәмләп ҡарайыҡ.

1-се ҡыҙ. Уңдырырмы игенде,

Туйҙырырмы илемде,

Болотлатып күгемде,

Ямғыр булып яуырмы?

Үләндәргә йән биреп,

Ер-әсәгә һеңерме?

Барлыҡ булған көс-ҡеүәтен

Тамырҙарға бирерме?

(Оло йәштәге инәй инә.)

Инәй. Һаумыһығыҙ, балалар!

Бөтәһе. Һаумы, инәй! Әйҙә, түрҙән уҙығыҙ!

(Бала-сағалар инәйҙе уратып ала, уны етәкләп, сәхнәнең түренә, һике уртаһындағы мендәрҙәр өҫтөнә ултырталар, ул доға ҡыла.)

Инәй. Йә, балалар, оло байрамға, Яҙһылыу байрамына йыйылғанһығыҙ икән. Аллаға шөкөр, көндәребеҙ матур тора. Имен-аман ҡар һыуын алып ҡайтып, самауырҙар ҡуяйыҡ, яҙ ҡоймағы ҡояйыҡ, табындарға ҡуяйыҡ.

Балалар. Инәй, һөйлә әле, ниндәй йола был? Ҡар һыуына ни өсөн барғандар?

Инәй. Борон-борондан беҙҙең Күбәләк ырыуы башҡорттары араһында тауға, ҡар һыуына барыу йолаһы булған. Һыуға апрель айында, ҡар ирей башлағас, барғандар.

1-се ҡыҙ. Ҡар һыуы бик файҙалы, тиҙәр. Ысынмы икән, инәй?

Инәй. Элек заводтар булмаған, төрлө химик матдәләр ҡулланылмаған. Баҫыуҙарға минераль ашламалар һибелмәгәс, ҡар һыуы бик таҙа булған. Һыу ала торған урынды ололар алдан билдәләп ҡуйған. Алып ҡайтҡас, ҡатын-ҡыҙҙар унан сәй ҡайнатҡан, бит, сәс йыуған. Был һыу баланы күҙ тейеүҙән һаҡлай тигән инаныу йәшәгән. Шуға ла әсәләр бәләкәй балаларын ҡар һыуы менән ҡойондорған. Боронғолар ҡар һыуын хатта «зәм-зәм һыуы» тип тә йөрөткән.

Кисә оло ағайҙарығыҙ ҡар һыуын алырлыҡ таҙа урынды билдәләп, ҡыҙыл таҫма таҡтылар. Егеттәр һыу юлын тапай торһондар, ә беҙ йырлап, уйнап алайыҡ.

(Егеттәр сығып китә. Балалар йырлай.)

Яҙ айҙары етте инде,

Урманға юл ярабыҙ.

Сәстәребеҙ оҙон булһын,

Ҡар һыуына барабыҙ.

Ҡушымта.

Ҡар һыуҙары, ҡар һыуҙары,

Ҡар һыуҙары ағалар.

Күҙ теймәһен ҡыҙҙарға,

Ҡар һыуына баралар.

Ҡар һыуҙары бик шифалы

Бит-ҡулдарҙы йыуырға.

Ҡар һыуҙары ярҙам итә

Сихыр-зәхмәт ҡыуырға.

(Егеттәр килеп инә.)

Егеттәр. Ҡыҙҙар, юл тапалды, һыуға барырға була!

Инәй. Ярай, ҡыҙҙар, имен-аман

Ҡар һыуына юллағыҙ.

Бисмилла, тип һыу алғанда,

Имен яҙҙар юрағыҙ.

Еңгә. Тулы силәгегеҙ сайпылмаһын,

Түгелмәһен бәхет-өмөттәр.

Ҡар һыуынан сибәрләнһен ҡыҙҙар,

Көс һәм ҡеүәт алһын егеттәр!

3-сө ҡыҙ. Ҡар һыуына барайыҡ,

Самауырҙар ҡуяйыҡ.

Яҙһылыуҙың зәм-зәм һыуын,

Сәйен эсеп туяйыҡ.

(Ҡыҙҙар йырлай-йырлай сығырға йыйына. Егеттәр уларҙың иңдәренә көйән-

тәләрен һала. Өйҙә ҡалған балалар түңәрәкләп ултыра.)

Инәй. Әйҙәгеҙ, балалар, еңгәләрегеҙ ҡоймаҡ ҡойғансы, халҡыбыҙҙың һынамыштарын барлайыҡ.

Балалар. Әйҙәгеҙ, әйҙәгеҙ.

Инәй. •Яҙ ҡуҙғалаҡ күп булһа, (ҡыш йылы килә.)

•Ҡайын һуты күп булһа, (йәй ямғырлы килә.)

•Май айы һыуыҡ булһа, (иген уңа.)

Инәй. Һай, афарин, балалар! Бигерәк күҙәтеүсән икәнһегеҙ!

4-се ҡыҙ. Инәй, мин йомаҡ та беләм. Ҡояйыммы?

Инәй. Йомағыңды ҡой, балам. Ә беҙ тыңлап ҡарайыҡ, яуабын да табайыҡ!

4-се ҡыҙ.

Мин бында, тип ниндәй сәскә Нурлана ҡар өҫтөндә? Тик ғүмере ҡыҫҡа уның, шиңә аҙна эсендә.

Балалар. Умырзая, умырзая!

1-се ҡыҙ.

Боҙмайынса йоланы:

Гөрһөлдәне, иланы.

Йылмайып, көлөп алды,

Төҫлө көйәнтә һалды.

Балалар. Яҙғы ямғыр, күк күкрәү, йәйғор.

Инәй. Дөрөҫ, дөрөҫ. Бигерәк белемлеһегеҙ инде, балалар.

(Тулы биҙрәләрен күтәреп, ҡыҙҙар ҡайтып инә. Егеттәр уларға ярҙам итә.)

Инәй. Иншалла, бәрәкалла!

Ҡар һыуҙарын алып ҡайтҡас,

Самауырҙар ҡуяйыҡ;

Күҙ теймәһен үҙебеҙгә,

Бит-ҡулдарҙы йыуайыҡ,

Бәхет-шатлыҡ юрайыҡ.

Иншалла, бәрәкалла!

(Балалар ҡар һыуын тәмләй.)

2-се ҡыҙ.

Ярмаланған ҡар - шифалы,

Ҡыҙҙар, йыуайыҡ битте.

Шау-гөр килгән тәбиғәткә

Саздар йырлар саҡ етте.

3-сө ҡыҙ.

Яҙҙар килде, ҡояш көлә.

Бөтә йәнлек ҡыуана.

Ҡыҙҙар ҡар һыуына сығып,

Күңел аса, йыуана.

Еңгәләр. Инәй, балалар! Ҡоймаҡ ҡойолдо, самауыр түргә ҡуйылды, әйҙәгеҙ, хәҙер ҡар һыуынан әҙерләнгән сәйҙе тәмләп ҡарайыҡ. Барығыҙ ҙа түрҙән уҙығыҙ.

(Кисәне дауам итеп, яҙ тураһында йыр йырлайҙар, шиғыр һөйләйҙәр, уйын уйнайҙар. Сценарийҙа Р. Солтанова шиғырҙары, йырҙары ҡулланылды.)

Халыҡ ижады темаһын үткәндә

Текст алды күнегеүе: уҡытыусы сәсәндәр менән таныштыра, уларҙың ижадын ҡыҫҡаса һөйләп үтә. Шунда уҡ үҙем думбырала уйнап, ҡумыҙҙа сиртеп, ҡобайыр әйтәм. Шулай уҡ сәсәндәрҙең әйтешен яҙманан, дискынан ҡарарға, тыңларға мөмкин. Артабан текст өлгөлө уҡыла:

Яҡшы әҙәм билдәһе:

Асыу менән үсе юҡ.

Яман әҙәм билдәһе:

Асыу менән үсе юҡ.

Яҡшы әҙәм билдәһе:

Күп тыңлар ҙа бер һөйләр.

Яман әҙәм билдәһе:

Бер тыңлар ҙа күп һөйләр.

Яҡшы атаның балаһы:

Донъя әйҙәп аш табыр.

Яман әҙәм балаһы,

Ғәйбәт һөйләп, буш ҡалыр.

Текст өҫтөндә эш:һорауҙарға яуап бирегеҙ:

а) Кешенең ниндәйе яҡшы, ниндәйе насар була? Уларҙы ниндәй билдәләр характерлай?

б) Яҡшы кешенең балаһы ниндәй була? Яман кешенең балаһы ниндәй була?

в) Яҡшы һәм яман кешеләргә һеҙҙеңсә тағы ниндәй сифаттар хас була? Яҡшы кеше сифаттарын дәфтәрегеҙгә яҙып ҡуйығыҙ.

Текст һуңынан эш: "Бер тигәс тә ни яҡшы?..", "Бер тигәс тә ни яман?.." тигән темаға рәттәр араһында әйтеш ойоштороғоҙ.Был алым башҡорт фольклорына күпкә ҡыҙыҡһыныу, хөрмәт арттырыр ине. Ә был бөгөнгө көндә бигерәк тә мөһим.

Юғарыла бирелгән эш төрҙәре, әлбиттә, тәҡдим рәүешендә ҡабул ителә. Һәр уҡытыусы үҙенең ижади һәләттәренә, мөмкинселегенә һәм уҡыусыларҙың кимәленә ҡарап, дәрескә кәрәкле эш төрҙәре һайлай. Шулай ҙа, һәр осраҡта, алынған текстар темаға тура килергә, ижади сифаттарға эйә булырға, уҡыусыларҙың һәләттәрен үҫтереүсе тәрән йөкмәткеле булырға тейеш.

Тула баҫыу йолаһы

Маҡсат. Уҡыусыларҙы башҡорт халыҡ йолалары менән таныштырыу, ауыҙ тел ижадына ҡыҙыҡһыныу уятыу, башҡорт теленә һөйөү тәрбиәләү.

Алып барыусы. Халҡымдың йолалары - алтындарҙан - алтын ҡомартҡы. Шул йолаларҙың нигеҙендә башҡорт халҡының сәсәнлеге, йомартлығы, ҡунаҡсыллығы ята. Фольклор - ул ауыҙ - тел ижады, халыҡ сәнғәте. Шул ынйылай ижадтың бәләкәй генә бер киҫәге менән таныштырып китәбеҙ.

Сәхнәлә хужабикә ҡаҙан тирәһендә йөрөй., аш - һыу әҙерләй, өмәгә килгән ҡыҙҙар йырлай - йырлай тула баҫалар.

Аҡ тулалар тиҙ керешә,

Арҡа буйы тигеҙ эрләнгәс,

Бик күңелһеҙ ҡыҙ балаға

Көткән йәре килмәгәс.

Ай - һай, дуҫтарым,

Дуҫтарым, дуҫ - иштәрем,

Аңламайһығыҙ, йөрәгемдең,

Нисек ашҡынып типкәнен.

Йырлай - йырлай, гөрләй - гөрләй,

Өмәләрҙә йөрөйбөҙ,

Аҡ ойоҡҡа, аҡ сәкмәнгә,

Йырлап тула баҫабыҙ.

Хужабикә.

Эх, үҙебеҙҙең ҡыҙҙар! Эшләһәләр - эштәре, йырлаһалар - йырҙары! Собханалла! Тулағыҙ бик тигеҙ, бик матур баҫылған икән, ҡыҙҙар! Һуғаһы ла, сайҡап керен сығараһы ғына ҡалған. (Егеттәрҙең йырлап килгәнен ишетә лә, ҡыҙҙар биҙәнә - төҙәнән башлай.)

Ҡыҙ. Ҡыҙҙар, әллә егеттәр килә? (Тәҙрәнән ҡарай) Ҡыҙҙар йырлай.

Тәҙ(е)рәнән үрелде,

Аҡлы шарфы күренде,

Эй, хоҙайым, минең егет

Килеп ята түгелме?

Көлгән саҡта үлмәгеҙ,

Үлгән саҡта көлмәгеҙ,

Көләр өсөн генә булһа,

Келә ватып йөр(ө)мәгеҙ.

Егет.Юҡ, юҡ, көлөр өсөн генә түгел, бергә - бергә тула баҫып, уйнап - көлөп, күңел асырға тип килдек.

Ҡыҙ. Бик кәрәгегеҙ бар ине, ана бара юлығыҙ.

Хужабикә. Улай тип әйтмәгеҙ, ҡыҙҙар, әгәр егеттәр ҙә ярҙам итһә, эшегеҙ тиҙерәк бөтөр. Ҡыҙҙар, егеттәрҙән башҡа уйын - көлкө буламы ни? Индерегеҙ инде, асығыҙ ишекте.

Ҡыҙ. Әҙерәк ялындырған булайыҡ инде.

Хужабикә. Ярар, ялындырығыҙ улайһа. Тик егеттәрҙе асыуландыра күрмәгеҙ.

Ҡыҙ. Ҡыҙҙар, ҡарағыҙ әле, Ғәли тәҙрәгә үрмәләй.

Ҡыҙҙар йырлай башлай.

Тәҙ(е)рәнән тәҙ(е)рәгә

Үрмәләмә, Ғәликәй.

Ишек асып, керетер инек,

Буйың бигерәк бәләкәй.

Егеттәр.

Өмәләрҙә йөрөйбөҙ тип,

Маһаймағыҙ һис кенә.

Бәләкәй тип хурламағыҙ,

Һандуғас та кес кенә.

Хужабикә (егеттәрҙе индерә). Ошондай аҫыл егеттәрҙе ишек төбөндә тоталармы ни, ҡыҙҙар? Бик ваҡытлы йөрөйһөгөҙ, егеттәр.Ҡыҙҙар үҙегеҙҙе көтә - көтә - көтөк булып бөттө.Уҙығыҙ, егеттәр. Әллә туланы бергәләп баҫаһығыҙмы?

Егеттәр. Була ул! Эш беҙгә түҙһен генә!

Егеттәр, ҡыҙҙар йырлай - йырлай эшләйҙәр.

Ҡыҙҙар.

Һуҡ, һуҡ, һуҡ әйҙә

Беләктәрең талмаһын,

Беҙҙең хәтер ҡалһа ҡалһын,

Хужа хәтере ҡалмаһын.

Егеттәр.

Һандуғастың балалары

Талға ҡунғандар икән.

Эх, үҙебеҙҙең ҡыҙҙар,

Бигерәк уңғандар икән.

Ҡыҙҙар.

Алма булһа, алы булһын,

Беҙгә һары кәрәкмәй.

Егет булһа, уңған булһын,

Беҙгә ялҡау кәрәкмәй.

Егеттәр.

Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң

Исемдәре Илзизәр.

Үҙе уҫал, үҙе сибәр,

Күрһәң, йәндәрең биҙәр.

Хужабикә. Ҡыҙҙар, тағы төртмә телләнергә керештегеҙме? Егеттәрегеҙ асыуланыр бит! Тулағыҙ бигерәк тигеҙ баҫылған. Сайҡап, керен сығараһы ғына ҡалған. Йылға буйына төшөп, йыуып ҡына ҡайтығыҙ инде. Һеҙ ҡайтҡансы аш - һыуым да өлгөрөр.

Егеттәр, ҡыҙҙар. Була ул! Йыуып та ҡайтырбыҙ, элеп тә ҡуйырбыҙ. (Сығалар.)

Эх, тула, тула, тула,

Тулала ҡыҙҙар була,

Тулалағы ҡыҙҙар менән

Күңел асырға була.

Һеҙҙә тула баҫалармы,

Беҙҙә тула баҫалар.

Һеҙҙә нисек, беҙҙә шулай,

Йырлап күңел асалар.

Йылға буйында туланы йәйеп һалып, күнәктәр менән һыу ҡоялар, ҡыҙҙар туҡмаҡтар менән туҡмай.

Егет. Эш бөткәс, хәҙер уйнарға ла ярай.

"Аҡ тирәк, күк тирәк" кеүек төрлө уйындар уйнайҙар, бейейҙәр.

Хужабикә. Балалар, ниңә оҙаҡланығыҙ? Самауырым да ҡайнаны, бәлешем дә әҙер, сәксәгем дә бешкән.

Ҡыҙҙар, егеттәр туланы алып, ҡайтырға сығалар.

Исемдәр иленә сәйәхәт

Лексик тема: Тауға һөйөү - илгә һөйөү

(Vl класс)

Ә. Һатлыҡова, Өфө ҡалаһы, БДПУ студенткаһы

Маҡсат. 1. Исемдәр буйынса үтелгәндәрҙе системаға һалыу, яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр тураһында белемде тәрәнәйтеү;

2. Уҡыусыларҙы башҡорт халыҡ йырҙары, уларҙың эстәлеге менән таныштырыу, йырҙарҙа йырланылған тау-таштар, ер-һыуға ҡарата ҡыҙыҡһыныу уятыу;

3. Уҡыусыларҙың уйлау, фекерләү һәләттәрен үҫтереү, Атайсалға, Йәнтөйәккә халыҡ йырҙары аша һөйөү, һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү.

Йыһазландырыу. Vl класс өсөн дәреслек, "Башҡорттоң йөҙ йыры" исемле башҡорт халыҡ йырҙары йыйынтығы, аңлатмалы һүҙлек, мәшһүр йырсы - Абдулла Солтанов башҡарыуында халыҡ йырҙары тупланған видеотаҫма, слайд-шоу, плакаттар:

1. Тауҙар юлын йырһыҙ үткәнем юҡ,

Күкһел тауҙар һөйә йырҙарҙы…

Ауырлыҡты йырҙар еңеләйтә,

Йыр ҡыҫҡарта алыҫ юлдарҙы…(дәрестең эпиграфы)

("Тауҙар юлы")

2. Һаҡмар ғына буйы тау-урман,

Теҙелеп-теҙелеп ауыл ултырған…

("Искәндәр")

Дәрес барышы.

Ойоштороу моменты.

Уҡытыусы:

Һаумыһығыҙ, балалар!

Матур үтһен көнөгөҙ!

Тик уң булһын эшегеҙ!

Яман эштән ҡараймаһын,

Балҡып торһон йөҙөгөҙ!

Уҡыусылар, хәҙер иғтибар менән экранға ҡарағыҙ әле, һуңынан йыр тураһында әңгәмә булыр. (Видеотаҫма тыңланыла. Унда "Урал" йыры А. Солтанов башҡарыуында яңғырай.) Күгәрепкәй ятҡан Урал тауы-

Атай-олатайҙарҙың төйәге.

Күк Уралҡайымдың, һай, буйҙары,

Алтын-көмөш сыҡҡан тауҙары…

-Уҡыусылар, йырсыны беләһегеҙме?

-Эйе, дөрөҫ. Уҡыусылар, беҙ дәресте нимәнән башланыҡ? Нимәһе һеҙҙе йәлеп итте?

-Ә дәрестең темаһы һәм девизы итеп ниндәй һүҙҙәр алынған?

-Ә хәҙер, плакаттағы һүҙҙәрҙе уҡып үтәйек әле.

-Йыр һүҙҙәре нимә тураһында?

-Эйе, уҡыусылар, дөрөҫ. Халҡыбыҙ - йырлы - моңло, шағир һәм яугир халыҡ. Ул матурлыҡҡа ынтылған, хатта табынған аллалары ла Ҡояш, Ай, Һауа, Һыу, Ут, Ағас, Ҡош һәм башҡа илаһи, изге әйберҙәр булған. Тауҙы яратҡан, йылға буйҙарын үҙ иткән, дала иркенлеген данлаған, тауҙар ғорурлығына һоҡланған, ҡоштар тауышына хайран ҡалған. Күңеле шулай һәр саҡ гүзәллеккә, юғарылыҡҡа ынтылып торған халҡыбыҙ ваҡлыҡтарҙан азат булған. Сөнки юғарылыҡтан ваҡлыҡ күренмәй. Шуға ла ауырлыҡтар булғанда, тауға артылырға, йылға буйҙарына барып, йылға ағышын күҙәтеп торорға кәрәклеген әйткән. Бына ошо хаҡта беҙ бөгөн һөйләшәсәкбеҙ, һеҙ дөрөҫ билдәләнегеҙ. Беҙҙең маҡсат - исемдәр буйынса үтелгәндәрҙе, яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәрҙе нығытыу дәресен "тауҙар юлы буйлап, йырлап-

-Эйе,Абдулла Солтанов, халыҡ йырсыһы…

-Беҙ "Урал" йырын тыңланыҡ.

Уҡыусы ҡысҡырып дәрестең темаһын һәм эпиграфты уҡый.

Уҡыусылар уҡый.

Уҡыусыларҙың яуабы:

-Йырҙарҙа Урал тауына дан йырлана, башҡорттоң ер-һыуына ҡарата һөйөүе сағыла.

-Башҡорт туған тупрағына һәр саҡ яҡын, улар айырылғыһыҙ.

көйләп үтеү".

Тик башта дәреслекте асып, ҡағиҙәне ҡабатлап, иҫкә төшөрөп алайыҡ. Исемдәр тураһында беҙ нимәләр беләбеҙ?

Уҡытыусы:

-Уҡыусылар, хәҙер, йәнә экранға иғтибар итәйек әле.

Слайдтар сығарыла, унда түбәндәге һүҙҙәр яҙылған:

Йүгереп тә мендем тауҙарға

Аҡ кейеккәйҙәрҙе ауларға.

("Салауат")

Ҡараһана, дуҫҡай, ҡараһана,

Урал тауы тора күгәреп.

Уралтауға ҡарап бер йырлайыҡ,

Уйҙарҙы ла алыҫҡа ебәреп.

("Эскадрон")

Ирәндеккәй тауын, ай, буйланым,

Йәнгүзәйҙә ҡурай уйнаным.

Тыуған ерҙе ташлап китә алмай,

Йырланым да шунда иланым.

("Йәнгүзәй")

-Уҡыусылар, бына ошо тауҙар, кейектәр, дуҫҡай, Урал тауы, дошман, Ирәндеккәй, Йәнгүзәй, ҡурай, "Салауат", "Йәнгүзәй", "Эскадрон" - барыһы ла исемдәр. Ә нимәләре менән айырыла улар?

-Эйе, дөрөҫ. Ә нисек аңлатырһығыҙ? Әйҙәгеҙ, белемегеҙҙе тикшереп ҡарайыҡ инде.

-Афарин! Ә хәҙер, шуларҙы бағаналап күсереп яҙабыҙ, дөрөҫ яҙылыу ҡағиҙәләрен аңлатабыҙ. Һуңынан ошо исемдәрҙе аңлатмалы һүҙлектән ҡарарбыҙ. Һүҙҙәрҙе мәғәнә айыштарына төшөнөп өйрәнеү - һүҙлек ҡеүәһен байытыусы төп сара.

Һүҙлектәр менән эшләү.

Уҡытыусы:

-Әйҙәгеҙ, йырҙар йыйынтығына күҙ һалайыҡ әле. Бергәләп "Карпат" йырын уҡыйҙар:

Ат яҡшыҡайҙары, ай, ҡуңыр күк,

Егет менән сығыр Карпатка.

Килгән генә юлдар, ай, бик оҙон,

Йорт-илкәйем ҡалды йыраҡта.

Уҡытыусы йырҙың тарихы менән таныштыра:

-1828-1829 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышы ваҡытында башҡорт полктары ла ҡатнаша һәм был полктар Карпат тауҙары аша үткәндә "Карпат" тигән бына ошо йырҙы сығаралар.

-Йырҙан яңғыҙлыҡ, уртаҡлыҡ исемдәрҙе, эйәлек заты менән килеүсе, берлектәге һәм күплектәге исемдәрҙе табып, дәфтәргә яҙығыҙ. "Юлдар", "Карпат" һүҙҙәрен килеш менән үҙгәртергә.

Физминут.

Тауҙар бейек…(ҡулдарҙы өҫкә күтәрәләр),

Тора-тора менәйек(атлайҙар),

Арыһаҡ, хәл алайыҡ(сүгәләйҙәр),

Ары дауам итәйек( торалар, әйләнәләр),

Түбәһенә етәйек(урындарына ултыралар).

Бер аҙ тарихҡа күҙ ташлау. Вәлиди Туған һәм ҡыҙы Иҫәнбикә рәсемдәре слайд аша күрһәтелә. Уҡытыусы шәхестәр тураһында ҡыҫҡаса ғына һүҙ тота.

-Уҡыусылар, текстағы исемдәрҙең зат, килеш, күплек ялғауҙарын айырығыҙ. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәрҙе айырып күрһәтегеҙ.

-Афарин, уңғандарым! Ә хәҙер, аҙ ғына күңелдәрҙәге хистәрҙе эшкә йегеп алайыҡ әле. Мин һеҙгә ике юлдан торған шиғыр тәҡдим итәм, ә һеҙ уны дауам итегеҙ:

Тауҙар бейек, тауҙар бейек,

Бейек булһа ла менәйек…

Артабан шиғырҙы дауам итеү һеҙҙән тора. Тик унда иесмдәргә хас сифаттар сағылһын: яңғыҙлыҡ, уртаҡлыҡ, килеш, зат, һан ялғауҙары һ.б. Булдырабыҙмы?

Йомғаҡлау.

-Уҡыусылар, бөгөнгө дәрес һеҙгә оҡшанымы? Оҡшаһа нимәһе менән?

-Шулай, уҡыусылар. Хәҙер, йырлай-йырлай, тауҙар юлын артылаһы ғына ҡалды. Ә беҙҙең алда әле әллә күпме бейек-бейек тауҙарҙы артылаһы бар!Улар - Исем, Ҡылым, Сифат һәм башҡа бик күп төрлө! Иң мөһиме - Ғүмер тигән оло тау. Уны артылғанда оло түҙемлек кәрәк. Хәс тә дәрестең эпиграфындағы кеүек.

Уҡытыусы эпиграфты йырлап ишеттерә.

Өйгә эш биреү.

-Үҙегеҙҙең яҡтағы ер-һыу атамаһын һорашып яҙып алығыҙ. Унда исемдәрҙең беҙ өйрәнгән бөтә билдәләре лә булырға тейеш: яңғыҙлыҡ, уртаҡлыҡ, тамыр, яһалма, күплектәге һәм берлектәге исемдәр, уларҙың зат, килеш менән үҙгәрешен дә ҡулланығыҙ.

Баһалау.

-Уҡыусылар, әйҙәгеҙ, бергәләп, әүҙем ҡатнашыусыларҙы билдәләп үтәйек.

Баһалар ҡуйыла.

Һау буллашыу.

Уҡыусылар дәреслектән ҡағиҙәне уҡый, үткәндәрҙе хәтергә төшөрә.

Слайдтар күрһәтелә, уҡыусылар экранда сыҡҡан текстан исемдәрҙе таба.

-Уларҙың ҡай берҙәре ҙур хәрефтән, ҡайһылары бәләкәй хәрефтән башлап яҙылған.

-Яңғыҙлыҡ исемдәр баш хәрефтән, ә уртаҡлыҡ исемдәр бәләкәй хәрефтән башлап яҙыла.

Уҡыусыларға һәр партаға текст таратып бирелә.Уны бер бала ҡысҡырып тасуири уҡый:

"Беҙ йәшәгән ергә алыҫ урынлашҡайны тауҙар. Атайым саңғыларын күтәрә лә китә торғаны. Дуҫтары шаяртып: "Вәлиди Туған ғүмерен оҙайтырға китте", - ти торғайнылар. Ә атайым туған яҡтарын бик һағынды…Бик һағынды", - тип һөйләне Иҫәнбикә. Унан Вәлидиҙең яратҡан йырының һүҙҙәре лә бит ниндәй!

Йүгереп мендем тау башына,

Ултырҙым да ҡая ташына.

Һау-сәләмәт ҡайтһам илкәйемә,

Тарих яҙыр инем ташына. Ҡара ҡытат елән, ай, иңемдә,

Ҡара ебәк билбау билемдә.

Башҡайҙарым ситтә йөрөһә лә,

Күңелдәрем тыуған илемдә….

("Илсе Ғайса")"

-Эйе, хәҙер яҙабыҙ беҙ уны!

Яҙылған шиғырҙарын бер нисә уҡыусы уҡып ишеттерә һәм бергәләп тикшерәләр.

-Эйе, бик оҡшаны!!! Йырҙар тыңланыҡ, исемдәрҙе ҡабатланыҡ.

-Бөгөнгө дәрес беҙҙе йырҙарҙы яратырға, аңларға, тәбиғәтте һөйөргә өйрәтте.

Сәсәнлек һабаҡтары

Аҡмуллаға арналған кластан тыш сара

Ғүмере - сәфәр. Һуңғы сәфәре лә

Кереп ҡалған бәйет, йырҙарға.

Йыраҡ киткән арбаһының даны,

Ә үҙенең даны йылдарға…

М.Әғләмов.

Маҡсат:

Башҡорт халҡының легендар сәсәне - Аҡмулланың ижадын байҡау, өйрәнеү;

Аҡмулланың Башҡортостан ерлегенән сыҡҡан оло шәхес булыуы менән ғорурланыу хистәре тәрбиәләү, уның хаҡында әҙәби әҫәрҙәр ижад ителеүен, халыҡ хәтеренә кереп ҡалыуын, тел күрке һүҙгә айырыуса иғтибар ителеүен күрһәтеү;

Уҡыусылар араһында сәсәнлек мәктәбен тергеҙеү.

Йыһазландырыу: уртала, таҡтала Аҡмулланың портреты(мөмкин шулай уҡ һәр быуын сәсәндәрҙең портретын ҡуйырға), интерактив таҡта,

«С1с1н 398е елг1 с1селм14.»

«Ил ги8е9се с1с1н,

Халы6 к95елен1 2м2т с1сеп,

Йыр иге9се с1с1н.» тигән һүҙҙәр менән һәм эпиграф яҙылған плакаттар эленгән.

Сара барышы.

Ҡыңғырау шылтырай. Класта уҡытыусы, балалар һәм ҡунаҡтар йыйылған. Ҡурай моңо, уға ҡушылып думбыра сыңы ишетелә.

Шул саҡ класҡа бер уҡыусы малай тыны бөтөп килеп инә. Ул уҡытыусыға төбәлеп тора ла былай ти:

-Апай, бөгөн беҙҙә ниндәй байрам ул? Әле генә ишетеп индем, имеш, сәсәндәрҙе, Аҡмулла сәсәнде ҡорға йыяһығыҙ икән!? Ә Аҡмулла? Үҙе булмай тороп, нисек инде сәсән рухы беҙҙең менән тип ҡор йыйырға уйлайһығыҙ? Ул бит беҙҙең ҡорҙа ҡатнаша алмай, килә алмай…- тип аптырай малай. Уҡытыусы, йылмая биреп,уҡыусыға урынын алырға ҡуша ла һүҙ башлай:

-Хәйерле көн, уҡыусылар, хәйерле сәғәттә, ҡунаҡтар!!! Бөгөн беҙ, ысынлап та,изге ҡорға - сәсәндәр ҡорона, ата-бабаларҙан ҡалған изге ғөрөф-ғәҙәтебеҙҙе барлар өсөн, күңелдәрҙе асыр өсөн йыйылғанбыҙ. Кем һуң ул сәсән? Кемде борон ил аҡһаҡалдары, хатта еңеү белмәҫ батырҙар беренсе урынға ҡуйған һуң? Хәҙер килеп, беҙ кемде сәсән тип беләбеҙ? Земфир кеүек бигерәк тә ҡыҙыҡһыныусан йәндәргә быны белеү теләге ҙурҙыр.

Артабан, уҡытыусы думбырала көйләп, әйтеп ишеттерә:

Халыҡ моңдарынан ил3ам ал7ан с1с1н

Халы6 к95елен1 2м2т с1сеп,

Ил ги8е9се с1с1н,

Йыр иге9се с1с1н.

А6ыллы ир башынан

Донъя 6орор уй сы7ыр.

С1с1н ир8е5 2н2н1н

:ыл ярыр8ай №98 сы7ыр.

С1с1н… Ошо 3988е 1йте9 мен1н баш6орт к95еле тетр1п кит1… С1с1н… Ошо 398 сы5лауын ишете9 мен1н баш6орт й1нен 3ы8ып 6ына бер мо5 сорнай… С1с1н… Ошо 398 я57ырау мен1н б2г2нг2 баш6орт батыр8арында оран я5ыра, сы5ратып тамыр8ар8ы тартып, ни51лер ауырттырып бер 6ыл и5р1п 6уя. С1с1н… Ошо 39881н 1лл1 6асан 3ине5 2с2н й1нен бирг1н батыр8ы5 6аны сик151 с1нсеп тамып 6уя… С1с1н… Баш6орт булыу8ы5 ме5 яуабынан-и5 оло бер193ен 1йтер 398 була ул.

Бөгөн беҙҙең алда, уҡыусылар, мөһим эштәрҙең береһе тора: ә хәҙерге көндә сәсәнлек мәктәбе ниндәй хәлдә икән? Боронғо быуын сәсәндәре менән сағыштырырлыҡ бөгөнгө сәсәндәребеҙ бармы беҙҙең?

Уҡыусылар яуап бирә.

1-се уҡ.:- Сәсән - ул һүҙ, көй, бейеү оҫтаһы, аҡыл эйәһе, батыр һәм мәргән ижадсы!

2-се уҡ.:- Ул һәр ерҙә үҙенең ижадын ишеттереп, халыҡҡа еткереп йөрөгән.

3-сө уҡ.:- Беҙ бик күп сәсәндәрҙе беләбеҙ: Байыҡ сәсән, Ҡобағош сәсән, Һабрау, Ҡонҡас, Мәхмүт, Ғәбит, Салауат, Аҡмулла сәсәндәр…

4-се уҡ:- Беҙ уларҙың ижады менән дәрестәрҙә танышабыҙ, яттан беләбеҙ.

5-се уҡ.:-Арағыҙҙа кем булһын,

Тарханы булһын, бей булһын,

Миңә тимәһә, тау ярыр,

Ҡылыс тотҡан ир булһын!

6-сы уҡ:- Ай, ант тигән, ант тигән,

Антың йотма, тот тигән,

Ярлыҡамаҫ ят тигән,

Ятҡа анттан ҡайт тигән,

Туғанға биргән аҡ антың

Менер аттай көт тигән!

7-се уҡ:- Иң әүүәл ҡиммәт нәмә - иман тигән,

Ахирәт эштәренә инан тигән.

"Хоҙай, кисер!"- тигән менән эш бөтмәйҙер,

Иман шартын белмәгән Иван тигән…

Уҡытыусы:- Һай, афариндар! Бына бит, мин бөгөнгө сәсәнлек мәктәбе ниндәй хәлдә тип борсолам! Эле, сәсәндәрсә тел сарлап, йәшәйһе көндәр алда икән әле!!!

Уҡытыусы иң аҙаҡ яуап биргән уҡыусыға өндәшә:

-Беренсел ҡиммәт нәмә - иман тигән,

Икенсел ҡиммәт нәмә - күңел тигән,

Бәндәгә хас ете сифатты ул

Күңел дәфтәрендә ҡанун тигән…

Кем беҙгә шулай тигән?

Уҡыусы яуап бирә:

-. Ете ҡиммәт һанайым мин, шуға буйһонам,

Ҡыйын саҡта "Хоҙай!" тимен, уға буйһонам.

Сабырлыҡтар теләп кенә йәшәйҙер кеше,

Тағы тыуыр беҙҙең ерҙәАҡмулла ише!

Уҡытыусы: - Һай, афарин! Телеңдән һөйөн!

Аҡмулланың әйткәндәре дөрөҫ кеүек,

Атылған уҡ башағы ҡорос кеүек.

Фәһем алһаң Аҡмулланың һүҙҙәренән,

Һәр әйткәне мең баһаға торор кеүек.

• Уҡыусылар, ниндәй ҡорға йыйылғанлығыбыҙҙы инде хәҙер төшөнгәнһегеҙҙер! Һәм беҙҙең алда ниндәй изге бурыс торғанлығын аңлағанһығыҙҙыр! Беҙ һеҙҙең менән бөгөн Аҡмулланың сәсәнлек һабаҡтарын үткәрәбеҙ. Һеҙҙең тапҡырлыҡ, зирәклек бында ла кәрәк буласаҡ. Ә дәрес һуңына Аҡмулла бәлки үҙе лә килеп етер…- тип, уҡытыусы ярым шаярыу ҡатыш өҫтәп ҡуя.

- Әйҙәгеҙ әле, хәҙер, таҡтаға ҡарап алайыҡ. Таҡтала слайдтар китә. Уҡытыусы һүҙен эпиграф һүҙҙәре менән башлап ебәрә.

-Аҡмулла - сәсән, шағир, мөғәллим… Ул шундай оҫта уҡытыусы булған, һәр милләт балаларына үҙ телендә һабаҡ биргән. Яҡтыға, белемгә өндәүсе булараҡ та, уны халыҡ ололап, Аҡмулла тип йөрөткән (ошо ваҡытта уҡытыусы слайдтарға күрһәтеп һөйләй). Шиғырҙағыса, арбаһының даны йыраҡ китеп кенә ҡалмаған(ошо мәлдә Аҡмулланың музейында һаҡланған арбаһы күрһәтелә), ә үҙенең даны быуаттар ағышына бәйләнгән. Аҡмулла эшен дауам итеүсе йәш дуҫтарыбыҙ күп. (Миәкәләге экспедиция, Ҡаҙағстан фотолары күрһәтелә) Ә бына был ҡыҙҙы таныйһығыҙмы, уҡыусылар? (Уҡыусылар: "Эйе, был һеҙ, Әлфиә, Мират ҡыҙы!" - ти) Эйе, бына ошолай Аҡмулла эҙенән барған көйәрмәндәр араһында һеҙ ҙә булырға тейешһегеҙ. Слайдтар экранда күрһәтелеп бөткәндән һуң, уҡытыусы менән берлектә уҡыусылар кроссворд сисә.

-Әгәр ошо кроссвордты сисһәк, Аҡмулла беҙгә маҡтау һүҙен әйтәсәк.

1. Аҡмулланың тыуған ауылы

2. Аҡмулла - башҡорт халҡының….

3. Ул халыҡтар араһында оло…шәхес.

4. Сәсән - синонимы.

5. Аҡмулла һыуын һыулаған йылға.

6. Уға хас сифат. Үҙ һүҙен һүҙ итеүсе кешене икенсе төрлө нисек әйтәләр?

1

Т

У

Ҡ

Һ

А

Н

Б

А

Й

2

М

Ә

Ғ

Р

И

Ф

Ә

Т

С

Е

3

А

Б

Р

У

Й

Л

Ы

4

Ш

А

Ғ

И

Р

5

Д

И

М

6

Н

Ы

Ҡ

Ы

Ш

М

А

Л

Ы

Вертикаль буйынса афарин һүҙе килеп сыға.

-Уҡыусылар, оло эшкә Аҡмулланан - сәсәндең үҙенән фатиха алдыҡ.

Сәсән булғас, ул бөтә яҡтан да маһир, белемле булырға тейеш. Яу ҡоралы - булат ҡылысы, дау ҡоралы - аҡыл ҡылысы. Йөрәктән әйткән һүҙ - таҙа, тәрән аҡыл һәм илһөйәрлек билгеһе. Шуға күрә лә сәсән рухы, Аҡмулла рухына тап төшөрмәҫ өсөн белемдәрҙе тикшереп үтәйек!

Мин һеҙҙе Аҡмулла һабаҡтарына саҡырам.

Артабан уҡытыусы менән уҡыусылар араһында һорау-яуапҡа ҡоролған уйын дауам итә:

Белмәҫйәндең һорауҙары:

Шиғырҙың исемен атағыҙ.

Иң әүәл кәрәк нәмә иман, тигән,

Ахирәт эштәренә инан, тигән,

"Хойҙай, кисер!"-тигән менән эш бөтмәйҙер,

Иман шартын өйрәнмәһә - Иван, тигән.

Аҡмулланың бер шиғырын яттан һөйләргә.

Хәрефтәрҙән һүҙ төҙөү. Иң ҡыҫҡа һүҙ төҙөүсе уйындан сыға.

ф н и м х н е д т а н с (Мифтахетдин)

Һорауға яуап бирергә.

-Һеҙ нисек уйлайһығыҙ, бөгөн уҡыу ни өсөн кәрәк?

Уҡыусылар яуап бирә.

"Нәсихәттәр"шиғырына анализ яһау. Кешегә хас яҡшы сифаттарҙың антонимдарын атағыҙ.

1. Иман иманлы иманһыҙ

2. Саф күңелле эскерһеҙ ҡара эсле

3. Аҡыл аҡыллы иҫәр

4. Шөкөр ҡәнәғәт ризаһыҙлыҡ

5. Әҙәп әҙәпле әҙәпһеҙ

6. Сабыр сабыр түҙемһеҙ

7. Ихлас киң күңелле тар күңелле

- Йә иһә, уҡыусылар, Аҡмулла үҙенең шиғырында кешегә хас ете ҡиммәтте һанаған. Ә һеҙҙеңсә, кешегә иң тәүҙә ниндәй сифаттар хас булырға тейеш?

- Аҡыл, белем, һаулыҡ…

- Яҡшы дуҫтар

- Иптәшлек, тоғролоҡ, уңғанлыҡ…

- Күп аҡса, яҡшы эш…

- Уҡыусылар, уйлап торһаң, ысынлап та, һеҙ һанап үткән бөтә сифаттар ҙа кешемен тигән кешегә хас булырға тейеш. Заман башҡа - заң башҡа, тигәндәй, бына бит, заманына күрә талаптар ҙа үҙгәрә төшә.

1. М.Аҡмулланың тыуған ауылы. 1981 йылда унда музей асыла (слайдтан күрһәтеү). (Туҡһанбай)

2. Ниндәй мәҙрәсәлә белем ала? (Стәрлебаш)

3. Стәрлебаш мәҙрәсәһендә кемдән белем ала? (Һуҡыр шағир Шәмсетдин Зәки)

4. Ҡайҙа балалар уҡыта? (Ҡаҙағстанда)

5. Тәүге китабын кемгә бағышлап сығара? (Бөйөк ғалим Шиһабетдин Мәржәнигә бағышлап 1892 йылда Ҡазанда сыға. Үҙе иҫән саҡта бер китабы ғына баҫылып сыға).

6. Шағирҙың ниндәй шиғырын беҙ өйрәндек? ("Нәсихәттәр").

7. М.Аҡмулла ҡайҙа ерләнгән? (Миәс ҡалаһының мосолмандар зыяратында).

8. Аҡмуллаға ҡайҙа һәйкәл асылды? (БДПУ алдындағы скверҙа. Башҡорт дәүләт педагогия университеты ла М.Аҡмулла исемен йөрөтә. Слайд күрһәтеү).

9. М.Аҡмулла исемен мәңгелләштереү маҡсатында Аҡмулла исемендәге премия ла булдырылды. Уның тәүге лауреаты кем? (Рәшит Шәкүр. 1989 йыл. Портретын һәм китаптарын күрһәтеү).

10. Ижадының төп темаһы. Ул кешеләрҙе нимәгә өндәй? (Аң-белемгә, тәрбиәле булырға өндәй, әхлаҡ-әҙәп темаһы).

(Уйын класты рәттәргә бүлеп башҡарыла. Ике рәткә бүлеү мөмкин. Ярыш һуңында еңеүсе рәт билдәләнә. Улар, еңеүсе булараҡ, әйтеште башлай. Яуап рәүешендә икенсе рәт уларға яуап ҡайтара)

-Афарин, уҡыусылар! Белемдәрҙе ҡапшап алдыҡ, хәҙер ҡунаҡ ашы - ҡара ҡаршы тигәндәй, һеҙҙе сәсәндәр майҙанына саҡырам. Әйҙәгеҙ, башлайыҡ!

Уҡытыусы думбырала көйләп әйтә:

Эй, думбырам, яҡын дуҫым,

Ҡылдарыңда моңдарың!

Әйҙә, уйнат, думбыраңды уйнат,

Күңелдәр сыңлап китһен!

Әйҙә, уйнат думбыраңды уйнат.

Егет-ҡыҙҙар күңеле хыялдарға күмелһен!

Сәсән рухы терелһен!

Еңеүсе рәттән уҡыусы әйтеште башлай:

Сәсән барҙа - тел үлмәҫ,

Сәсән барҙа - ер бөтмәҫ,

Сәсән барҙа - яу баҫмаҫ,

Сәсән барҙа - дау алмаҫ!

Икенсе рәт яуап ҡайтара:

Ҡылыстан да үткер тел булыр,

Уғынан да өлгөр тел булыр.

Тел хужаһы - сәсән булыр.,

Әйтер һүҙен сәсер булыр!

Беренсе рәт:

Сәсәндәрҙең уй-фекере халыҡ менән,

Үҙен танытыр һүҙендәге хаҡлыҡ менән.

Икенсе рәт яуап ҡайтара:

Ҡайғырыр ул халыҡтағы ҡайғы менән,

Һәм шатланыр халыҡтағы шатлыҡ менән.

Беренсе рәт:

Беренсе ҡиммәт нәмә иман тигән,

Ахирәт эштәренә инан тигән…

Икенсе рәт:

Хоҙай, кисер, тимәйенсә, динде боҙоу,

Үҙ-үҙеңде һатыу, бөлөү тигән.

Беренсе рәт:

Икенсе аҫыл нәмә - һаулыҡ тигән,

Һаулыҡ тигән тауҙан да ҙур байлыҡ тигән..

Икенсе рәт:

Ауыҙ асып, түгеп-сәсһәң, ҡәҙер белмәй,

Байлығың елгә осоп, бер айлыҡ тигән…

Беренсе рәт:

Өсөнсө аҫыл нәмә - бәхет тигән,

Бәхетленең ғүмер юлы йәннәт тигән.

Икенсе рәт:

Үҙ йәннәтен аҙғын менән биҙәгәндең

Фәрештәһе Ғазраилдай йәлләт тигән.

Беренсе рәт:

. Аҡмулланы хөрмәтләйбеҙ,

Аҡмулла - өлгө беҙгә.

Икенсе рәт:

Аҡмулла кеүек булырға

Һүҙ бирәбеҙ үҙебеҙгә!

Уҡытыусы:

-һай, афарин, йәш сәсәндәр! Телегеҙҙән һөйөнөгөҙ!

Шул саҡ, етеҙ Азамат урынынан һикереп тора һәм әҫәрләнеп былай ти:

• Әлфиә Мират ҡыҙы, мин сергә төшөндөм! Аҡмулла ҡасан килер икән тип көтөп оҙаҡ ултырҙым. Һеҙ алдайһығыҙ тпи бер ҙә ышанғым килмәне. Һәм дәрес һуңында аңланым: Аҡмулла ысынлап та килде беҙгә!!! Ул шиғырҙары менән килде беҙгә!..

• Уҡытыусы:

• Афарин, Земфир! Тап өҫтөнә баҫтың! Беҙ бөгөн һеҙҙең менән Аҡмулланың тере, үлемһеҙ икәненә инандыҡ. Сәсән шиғырҙары, ижад иткән әҫәрҙәре менән беҙҙең янда! Аҡмулла рухы бөгөн генә түгел, һәр саҡ арабыҙҙа булһын. Һеҙҙең бөгөнгө оран - Аҡмулла һүҙе - әле лә бик көнүҙәк. Сәсән һүҙе - ил һүҙе, сәсән күҙе - ил күҙе һаман. Бөгөнгө матур байрамды булдырғанығыҙ өсөн, сәсән ауаздарын яңғыратҡанығыҙ өсөн рәхмәт һеҙгә, уҡыусыар! Барығыҙ ҙа риза ҡалғанһығыҙҙыр. Ә өҫтәп, шуны әйтәһе килә: бар булмышы, тыумышы менән халыҡ улы, халыҡ сәсәне Аҡмулланың рухы күтәрелһен! Ошо маҡсат хаҡына эшләйһе эштәр ҙә күп. Юғиһә, заман шоу-бизнесында халыҡ сәнғәте яраҡлаштырыла, ябайлаштырыла, ҡәрһеҙләнә башланы. Ошоно булдырмаҫ өсөн яңы үҫешә башлаған сәсәнлек мәктәбен тағы ла үҫтерергә, нығытырға кәрәк. Аҡмулла сәсән һыны - был мәктәптең төп шәхесе!

Сара тамам. Киләһе осрашҡанға тиклем. Һау булығыҙ!

1 Харисов Ә. Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы. - Өфө. 1969. 41 б.

2 Милон Н.А. Литературное краеведение. - М., 1985 -328 с.

42