Класс шагы: «Ыт – кижиниӊ тос чүзүн малыныӊ бирээзи»

Класс шагы: «Ыт - кижиниӊ тос чүзүн малыныӊ бирээзи»

Сорулгалар:

1. Ыт - кижиниӊ тос чүзүн малыныӊ бирээзи, кижиниӊ шынчы өӊнүү, камгалакчызы дээрзин уругларга билиндирер.

2. Ыт база кижиниӊ малы, кадарчызы - камгалакчызы болганда, кижи база ону азырап, карактаар, аӊаа шынчы болурунга уругларны кижизидер.

3. Уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези. Ыт дугайында үлегер домактар, чуруктар, номнар, слайд.

Чорудуу:

- Экии, уруглар! Олуруп алыӊар. Бөгүн бис «Ыт - кижиниӊ тос чүзүн малыныӊ бирээзи» деп темалыг класс шагы эрттирер бис, уруглар. 5-6-гы класстарга ыт дугайында чүү деп чогаалдар номчаан ийик бис, уруглар?

- Ийе, шын-дыр. Ынчалза-даа бис чүгле чогаалдардан ытты билир эвес-ле болгай бис. Барык бажыӊ бүрүзү ыттыг, кижи бүрүзү ыттыг болур. Ынчангаш ыт деп амытан дугайында кым чугаалап бээрил, уруглар?

- Ыт дээрге кижиниӊ өӊнүү, бажыӊыныӊ кадарчызы, камгалакчызы, кижиниӊ малындан эӊ-не угаанныг амытан.

- Ыт дугайында кандыг чогаалдар номчаан силер, чугаалап көрүӊерем.

- Х.Ойдан-оолдуӊ «Эзир» деп чечен чугаазы, С.Токаныӊ «Черликпен», М.Кенин-Лопсаӊныӊ «Калдарак» дээш оон-даа өске.

Ам ынчаарга бис С.Токаныӊ «Черликпен» деп чечен чогаалын өөренгеш, «Ыт-кижиниӊ өӊнүү» деп чогаадыг бижээн болгай бис. Дараазында каш чогаадыглардан дыӊнаптаалыӊар.

Чогаадыгларны дыӊнааш, башкы түӊнеп чугаалаар:

- Силерниӊ бижээн чогаадыгларыӊар дыка эки-дир, уруглар. Чогаадыгларыӊарны номчааш, силерни ытка ынак, аӊаа хамаарылгаӊар эки-дир деп көрдүм.

Башкыныӊ чугаазы:

-Тыва чоннуӊ ужур-чаӊчылдарыныӊ нептередикчизи, шинчилекчизи, делегейде билдингир тыва эртемден -этнограф, төөгүчү, философ, чогаалчы, ёзулуг тыва кижи - Монгуш Борахович Кенин-Лопсан мынчаар чугаалап турар: «Ыт - кижиниӊ тос чүзүн малыныӊ бирээзи. Мал боорда, кижиниӊ хамык малды мурнай, бир дугаарында, бодунга эдеринчизи кылдыр аал-оранынга ээлдирип, ижиктирип алган малы. Ыт- хамыктыӊ мурнунда ээзиниӊ өдек-коданыныӊ, азыраан малыныӊ кадарчызы. Шаг шаандан ээ кижи коданчы ыдын азыраан малындан аӊгы көрбейн чораан. Мал кайда-дыр, ыт ында. Чогум-на ооӊ ужун ыт тос чүзүн малдыӊ санынга кирип турары ол»

Ыт- кижиниӊ өӊнүү, камгалакчызы. Шынап-ла, кижиниӊ бүгү азыраан малындан ээзинге, ыт дег, бердинген амытан чок. Ыттыӊ ындыг чаагай бүдүжүнден аӊгыда, ооӊ-биле холбашкан сүзүктүг ужурлар бар. Тывалар уругнуӊ баштайгы дижээн дижин чага ораагаш: «Багай дижим ал, чаа диштен бер» - дээш, ыдынга каап бээр. Ооӊ ужуру - уругнуӊ моон соӊгааргы үнер диштери ыттыы дег, чидиг, быжыг болзун деп оштаары ол. Тывалар чаа чазаан уруг кавайынга эӊ-не баштай эникти чыттыргаш, артыжап-арыглаан соонда, чаш уругну кавайлаар чаӊчылдыг чораан. Ындыг эниктиӊ чүзүнү кызыл-калдар, а карактары көстүктүг болза улам эки. Чүге дээрге «караанда көстүктүг кызыл -калдар ыттан аза-четкер коргар» дижир. Тывалар ынчангаш аргалыг-ла болза, көстүктүг ( карааныӊ үстүнде саргыл дүктерлиг) ыт азыраарын күзээрлер. Ындыг ыттарныӊ аттарын безин «Көстүк», «Көстүкпен» деп адап алыр. Бир эвес ыт изиг-халыын аяс хүнде сиген бажы оъттай бээр болза, агаар сериидеп, дээр бүргеп, чаъс чары албан. Ол ышкаш ыт удуп чыда, ээрип чыдар болза, багай дүш дүжеп чыдар азы аарып турарыныӊ демдээ болур. Коданчы ыт бир эвес, хомудаан чүве дег, хөрээн этсип, каӊзып туруп бээр болза, чер чорааш, үр чиде берген ээзин сактып турары ол дээр, а улуп турар болза, аалдыӊ ээлеринге, ылаӊгыя улуг назылыг улуска багай: аарыг-аржык, өлүм-чидим-даа болур.

Ыт кончуг угаанныг амытан. Чара дайнап күш четпес улуг бода сөөктерин ыт, ылаӊгыя кырган ыттар, хой өдээниӊ иштинге хөөп каарлар. Кандыг-даа өдектен эӊ изиг өдек - шээр мал өдээ, ынчангаш аӊаа хөөп каан чарт сөөк дораан чымчай бээрин оларга (ыттарга) кым-даа айтып бербээн болгай.

Ыттыӊ база бир угаанныы - аар аараанда өлүрүн эндевези. Ындыг таварылгада ыт аал коданынга өлбес, а аалдан оранчок ырак, бир болза какпак хая бары ажыт черге, чок болза, арга-арыг ишти ос-дазыл хозунга барып өлүр. Ыттыӊ чаӊгыс бо элдеп аажызындан безин ооӊ ээлеринге кедергей бердингенин азы ооӊ өлген сеги өдек чуду болбазын, аарыг-саптаа кижилерге, мал- маганга халдавазын дээн чүве дег, бистерге, кижилерге билдинмес бир-ле бүдүү угаанныын херечилеп турар. Ыт удуур дээнде база элдеп болгай, чыдынын ыяап-ла үш катап кырлай арак долганган соонда, ам удуп чыдып аар. Ол дугайында «Долганып-долганып ток диди» деп тывызык бар.

Ол ышкаш «уруг караа кылаӊнатпас, ыт думчуу борбаӊнатпас» деп үлегер домакта ыдын кижи, эргелиг эжи дег, көөр ужурлуг, ону ымзандырбас, сеткилин хомудатпас дээни ол.

Тыва кижи ыдын тараазыныӊ дүгү, хойтпааныӊ божазы-биле азырап ап чораан, ам-даа ындыг. Тыва кижи аалыныӊ аӊчы, коданчы ыды ушпа кырый бээрге, безин чуртка кагбас, шыргалап, тергелеп чорааш, көшкен хонажынга чедирип аар. Кажан ол чөнүп өлү бээрге, аксынга чаг азы эът суккаш, аалдан ырак ажыт черге аппарып, хорум даштар-биле базырып, ажаап каар. Шак мындыг ытка хамаарышкан ужурлар бар-дыр. Ынчангаш ыт -кижиниӊ буянныг болгаш шынчы өӊнүү, камгалакчызы болур.

- Амгы үеде кижилерниӊ ытка хамаарылгазы кандыгыл? Ыттар кандыг болурул? Ызырар ыттыг улуска өске кижилерниӊ хамаарылгазы кандыгыл?

«Ыт - кижиниӊ өӊнүү» деп темага чурук чурудар. Чуруктарны сайгаргаш, түӊнелди үндүрер.

Онаалга. Ыт дугайында чогаалдардан номчуп, чуруктарны чыып эккээр. Идепкейлиг ажылдаан өөреникчилерни демдеглээр.