Қорқыт және әлем әдебиеті-ғылыми жоба

1. Түрік дәстүрін , салтын әдетін, сенімдерін, басқа халықтардан айырмашылығын , қысқасы қоғамдық мінездемесін ертегілерінде айтқан, оны бүгінге дейін әдемілеп жеткізген ұлы өнерпаз. Өмір сүрген ғасыры да даулы. Туған , қайтыс болған жылдары да белгісіз. Қорқыт ата негізі қыпшақ-оғыз түріктерінің білгіші болып табылады. « Оғыз халқының басына қайыр келетінін сөйлеген едім» деп айтқан хикметтерінен түріктерге жол байқалады және оның бақсы болғандығы жөнінде ықтималды күшейтеді. Бақсылар ақын болатын әрі өткен заманның хикаяларын сөйлейтін , келешектен хабар беретін. Бақсы болғанының тағы бір дәлелі-қолындағы қобызы. Әдетте қобыз- әулиелердің аспабы. Атақты батыр, ақын, күйші Қорқыттың анасы қыпшақ руынан , әкесі Қарақожа оғыздардан тарайды.Қорқыт шумерлердің Гильгамеші сияқты адам үшін мәңгілік өмір іздеген. Бірақ ол өлімнен қашып қайда барса да, алдынан қазулы көр күтіп тұрады. Адамның ажал құрығынан құтыла алмайтынына қапаланып, Қорқыт қарағайдан қобыз жасап, күй толғайды.

2. Қорқыт өмірге келген қаланың атауы «жаңа қала» деген мағына береді. Қала арабша «әл- Қарият әл Қадиса» , парсыша «Дех-и-нау» деп аталған. Қала Х ғасырда оғыздар мемлекетінің астанасы және ірі сауда орталығы болған.

Жанкент - Сырдария бойындағы алғашқы археологиялық зерттеулер жүргізілген және мемлекет қарауына алынған қала. Қалашықтың орны Қазалы қаласынан 15 шақырым жерде тұр , біздің заманымыздың алғашқы ғасырлары мен XVI ғасыр аралығында өмір сүрген делінеді. Әзірше қалаға қазба жұмыстары жүргізілмеген. Алайда елбасымыз қолдаған « Мәдени мұра» бағдарламасына сай зерттеу жұмыстары жүргізіледі деген ойдамын.

3. Қазіргі заманда түркі халықтары арасында Қорқыт Ата дастаны кең тараған. Қорқыт атаның біздің заманымызға жеткен 12 хикаясы бар.

Олардың сегізі ішкі және сыртқы соғыстар туралы, екеуі ғашықтық оқиғалар жайында, екеуі мифологиялық сипатта жазылған.Бірақ бәрі де түркі дүниесін шын сипатында көрсетеді. Түркі қауымының қаһармандығы, мәдениетін, мінезін, діни әдеттерін және тұрмыстарын ашып береді. Қорқыт ата ертегілері мен дастандары - түркі мифологиясының қайнар көзі.

1. Дирсеханұлы Бұқашжан туралы жыр.

2. Қазан- Салордың аулын жау шапқаны туралы жыр.

3. Байбөрі баласы Бәмсі-Байрақ туралы жыр.

4. Қазан баласы Ораздың жауға тұтқын болуы.

5. Ержүрек Домрул батыр.

6. Қаңлы оғыз баласы Қан- Төрәлі.

7. Қазылық оғыз баласы Игенек.

8.Төбекөз дәуді өлтірген Бисат.

9. Бекіл - ұлы Әмран.

10.Ұшан оғыз баласы Секірек.

11.Қазан- Салордың екіншілей жауға тұтқын болуы.

12.Сыртқы оғыздардың ішкі оғыздарға қарсы бас көтеруі.

« Қорқыт ата кітабын VІІІ ғасырларда және одан да бұрын туған аңыздардың жинағы деуге болады. Кітапта қазақ халқының құрылуына тікелеу қатысы бар , тарихта белгілі оғыз тайпаларының тағдырына жырдың тақырыптарбайланысты оқиғалар баяндалады. Аталған шығармалардың жалпы түркі тектес халықтарға ортақ мұра екендігінтүрколог ғалымдардың барлығы дерлік баса айтқан. Дей тұрғанмен , «Қорқыт ата кітабындағы» ол батырлық баяндарда , яғғни қайталанбас жырларда жиі ұшырасатын адам есімдері мен жер- су аттары аталған тарихи оқиғалардың қазіргі қазақ даласында өткендігін айғақтайды. Мысалы , сол хикаяларда Алатау, қаратау, Қазығұрт, Қазылық тауы, Көкше теңіз яғни Балқаш көлі, Арқа белі сияқты жер- су аттары жиі ұшырасады. Ғалымдардың айтуынша 12 жырдың біраз жырлары өзара ортақ кейіпкерлер және жалғасты сюжеттер арқылы бір-бірімен жалғасып жатады.

Десе де, ол жырлар оқиғаның дамуы , өрбуі тұрғысынан белгілі бір хронологиялық тәртіппен орналаспаған екен. Себебі , алдынғы жырлардың бірінде «қайтыс болды» деген кейіпкерлер содан кейінгі жырларда қайтадан оқиғаға араласып жүретін көрінеді. Сондықтан ғалымдар 1986 жылы жарық көрген «Қорқыт ата кітабы» жинағындағы батырлық дастандарды логикалық желі тұрғысынан мынадай тәртіппен жүйелеуге ұсыныс жасаған екен. Яғни, ол жыр-баяндар 8,1,3,4,11,2,5,6,7,9,10,12 деген тәртіппен орналастырғанда жинақта хронологиялық жүйе қалыптасатын көрінеді. Осы 12 дастандағы поэзиялық ұйқастар оның прозалық мәтінмен өзара астаса үндесіп, жырдың көркемдік қуатын кішейте түскен. Осы батырлық 12 дастанның әрқайсысы дерік жыр авторының Аллаға мінәжат етіп, Жаратқаннан жарылқау тілеумен аяқталып отырады. Мысалы, кітаптағы «Сыртқы оғыздардың ішкі оғыздарға қарсы бас көтеруі...» деп аталатын ең соңғы 12 жырдың соңғы түйінінде былай деп жырланады:

«Бұл жиынға Қорқыт атам келіп, қуанышты өлең айтыпты. Дін үшін күрескен сол батырлардың ерлігін жырға қосыпты... Адам өмірі өткінші... Құдай сені өлгенінше дініңнен айырмасын. Ақ сақалды әкеңнің барған жері жұмақ болсын!

Иманды жүзіңді көрген соң бес ауыз сөзбен дұға оқыдық. Ол дүниеде Мұхаммед Саллалаху алейхиуассалам пайғамбар үшін Алла сенің күнәңді жеңіл етсін!» деген тілекпен соңғы жыр аяқталған екен.

Әрбір батырлық баяны бір немесе бірнеше талдау еңбектерге арқау боларлық бұл «Қорқыт ата кітабы» жинағы біздің ата- бабаларымыздың ұлттық жазба әдебиетімізге қайталанбас қаншама жауһар дүниелерді қосып кеткенін айғақтаса керек.

«Қорқыттың нақыл сөздері» атты кіріспедегі «Бисмиллаһи Рахмани Рахим» деп басталатын қасиетті сөздер Баку нұсқасында алынып тасталғандықтан , қазақша аудармасына да енгізбеуді жөн санағандарын қос ғалым ғылыми түсініктемелерінде ескерте кеткен. Бәлкім советтік қызыл идеологиядан қаймығулары оларды осы әрекетке итермелеген болар. Демек жырдың түпнұсқасы мен В.Бартольд аудармасы -Құранның қасиетті сөздерімен басталған деген сөз.

1999 жылы « Қорқыт ата» кітабының 1300 жылдығы аталып өтті.

4. « Қорқыт ата кітабында» тәрбиелік құнары мол қанатты сөздер көптеп ұшырасады.Жер қадірін ел біледі, ел қадірін ер біледі. Құлан құдыққа құласа , құрбақа құлағында ойнайды. Ат қиналмай жол шалмас. Көңілі пасық ерде дәулет болмас; Қар қанша қалың жауғанмен , жазға бармас; Анадан өнеге көрмеген қыз жаман. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді.

4. Оғыздар қоныс аудармай тұрған кезде олардың түбегейлі мекені Қаратау өңірі, Бөген , Шаян және Арыс маңайы болған. Олар сондай-ақ Сырдарияның төменгі ағысын да мекен еткен. Сыр бойында тұрған оғыз тайпаларының ең маңызды қалалары Жаңакент , Жент, Өзкент, Түткент, т.б. болған. Кейінірек ХІ ғасырдың орта кезінде оғыздардың бірсыпыра топтары қыпшақтардың тегеурінінен Шығыс Еуропаға , кіші Азияға қоныс аударып кетті. Ал сонда осында қалып қойған оғыз тайпалары қазақ қауымын құрысуға қатынасып, солардың этникалық құрамына біржола сіңіп кеткені мәлім.

4. 1999 жылы «Қорқыт ата» деп аталатын энциклопедиялық жинақ жарық көрді. « Қорқыт ата кітабының » 2 қолжазба нұсқасы бар. Бірі- Дрезден (Германия) қалалық кітапханасының сирек қолжазбаларқорында көрінеді , екіншісі- Италия Ватиканның(Арастолика ). кітапханаларында сақтаулы. Алғашқы нұсқа 12 жырдан тұрады, екінші қолжазба -бар болғаны 6 жырдан құралған. Еңбекті аударуға үлес қосқан ғалымдар- Э.Росси, Г.Ф.Диц, В.Бартольд, Х. Көроғлы, Ә.Марғұлан, Ә. Қоңыратбаев.

4. Бізге жеткен аңыздар баршылық. Олар: « Қорқыттың өмірге келуі», «Қорқыт пен оның көрін қазушылар», «Қорқыт пен Әзірейіл», «Қорқыт пен асау өгіз», «Сарын», «Бәшпай»

4. Желмая, Елім-ай, Кер маралдың зары, Ұшардың ұлуы, Аққу, Әупбай- Әупбай, Қорқыт күйі

4. Қобыздың суреті.

Қобыз - көптеген түркі халықтарында кездесетін қос ішекті музыкалық аспап. Ол жыңғыл, үйеңкі, секілді мықты ағаштан ойып жасалған, құрылымы қауыз тәрізді. Қобыздың басы, екі құлағы, иілген мойны, төменгі жағында терімен қапталған шанағы, аттың қылынан жасалған қос ішегі, тиегі және ысқышы болады. Дыбыс ішек пен ысқыштың үйкелісінен шығады.Қобызда ертеде бақсылар ойнаған. Олардың арнайы қобыз сарыны, мақамы болған Қобыздың желқобыз, нарқобыз, месқобыз, жезқобыз.Қобыз қобызшылардың атасы Қорқыттан (9-10) ғасырларда тараған.

4. Қобыз сарындарын бізге жеткізген -Ықылас Дүкенұлы. Нышан Шәменұлы. Бері келе қобыз сарыны шертпе күй дәстүрінің тууына елеулі ықпал еткен.Оның үн-әуенін домбыраға түсіргендердің бірі Сүгір болатын.

Ықыластың суреті

11. Суреті . Мағжан Жұмабаев «Қорқыт» поэмасы.

11. Қорқыт ата кешені Қазақстанда 1980 жылы Қызылорда облысының Жосалы теміржол стансасынан 18 шақырым жерде Қорқыт бекетінің түбіне салынған. Сәулетшісі Б.Ыбыраев Биіктігі 8 м, 4 тарапқа қаратылып тұрғызылған қобыз бейнесінде жасалған. Кешенннің ішкі жағы «түйетабан» өрнектермен нақышталған.

Суреті

13. Қорқыт ата мазары ІХ-ХІ ғасырларда орнатылған. Суреті

Мазарды 19 ғасырда Ә.А.Диваев пен И.А.Кастанье зерттеді. Құрылыс материалы- шикі кірпіш.

14. Қорытынды.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылғы 12 қарашада «Қорқыт және түркі әлемі» халықаралық ғылыми- теориялық конференциясына қатысушыларға арналған құттықтауында төмендегідей пікір айтты.

«Түбі бір түркі халықтарының ойшылы саналатын атақты ақын, дәулескер күйші, философиялық мазмұны аса терең аңыздардың кейіпкері Қорқыт бабамыз баршамыздың рухани болмысымыздың алтын арқауы болып табылады. Егемендікке қол жетіп, өзінің өткеніне көз жібере бастаған қазақ халқы үшін Қорқыт бабамыз қалдырған гуманистік ниеттегі дидактикалық мұралардың маңызы өзгеше дер едім. Өйткені оның осыдан 10 ғасырдан астам уақыт бұрын айтқан өсиет қағидалары қоғамымыздың бүгінгі тыныс - тіршілігімен де жақсы үйлесім тауып отыр.

Аңыз бойынша Қорқыт бабамыз артына адамның өлімнен қашып құтыла алмайтындығы , оның ғұмырын жарық дүниеде бітіріп кеткен жасампаздық ісі мен өшпес өнері ғана жалғастыра алатындығы туралы данышпандық пәлсапалық байлам қалдырды. Осы ғаламат ой әрбір саналы жанның ғұмыр бойы темірқазық етіп ұстар бағдаршамы болуға лайық десек қателеспейміз».

Сонымен , балалар , бүгін біз Қорқыт атаның өмірі, мұрасы туралы жан- жақты білім алдық деген ойдамын. Қорқыт- сәуегей, бақсы, күйшілік өнердің атасы, батыр адам. Оның өлімнен қашуы өз жеке басын ажалдан арашалап қалу емес, бүкіл түркілік біртұтас әлемнің ыдырап бөлшектенуіне , мәденирухани біртұтастықтан қазіргі түркі тілдес ұлттардың жеке- жеке бөлініп кетуі салдарынан сыртқы күштердің оларға күш көрсетіп, өктемдік жүргізілуіне қарсылық болатын. Қорқытты бейбіт заманды тілеген, ынтымақ, бірліктің атасы деп те атауға болады. Қорқыт- тыныштық пен амандықты тілеген қамқоршы.

1.Қорқыт атақты батыр, асқан данышпан, қобыздың атасы, әрі ұлы қобызшы

Қорқыт өмірге келген қаланың атауы «жаңа қала» деген мағына береді. Қала арабша

«әл- Қарият әл Қадиса» , парсыша «Дех-и-нау» деп аталған.Қала Х ғасырда оғыздар мемлекетінің астанасы және ірі сауда орталығы болған.

« Қорқыт ата» кітабындағы 12 жырдың тақырыптары

1. Дирсеханұлы Бұқашжан туралы жыр.

2. Қазан- Салордың аулын жау шапқаны туралы жыр.

3. Байбөрі баласы Бәмсі-Байрақ туралы жыр.

4. Қазан баласы Ораздың жауға тұтқын болуы.

5. Ержүрек Домрул батыр.

6. Қаңлы оғыз баласы Қан- Төрәлі.

7. Қазылық оғыз баласы Игенек.

8.Төбекөз дәуді өлтірген Бисат.

9. Бекіл - ұлы Әмран.

10.Ұшан оғыз баласы Секірек.

11.Қазан- Салордың екіншілей жауға тұтқын болуы.

12.Сыртқы оғыздардың ішкі оғыздарға қарсы бас көтеруі.

1999 жылы « Қорқыт ата» кітабының 1300 жылдығы аталып өтті.

Оғыздар қоныс аудармай тұрған кезде олардың түбегейлі мекені Қаратау өңірі, Бөген , Шаян және Арыс маңайы болған. Олар сондай-ақ Сырдарияның төменгі ағысын да мекен еткен. Сыр бойында тұрған оғыз тайпаларының ең маңызды қалалары Жаңакент , Жент, Өзкент, Түткент, т.б. Болған.

1999 жылы « Қорқыт ата кітабының » 2 қолжазба нұсқасы бар. Бірі- Дрезден, екіншісі- Ватикан кітапханаларында сақтаулы. Еңбекті аударуға үлес қосқан ғалымдар- Э.Росси, Г.Ф.Диц, В.Бартольд, Х. Көроғлы, Ә.Марғұлан, Ә. Қоңыратбаев

: « Қорқыттың өмірге келуі», «Қорқыт пен оның көрін қазушылар», «Қорқыт пен Әзірейіл», «Қорқыт пен асау өгіз», «Сарын», «Бәшпай»

4. Қобыздың суреті

Желмая, Елім-ай, Кер маралдың зары, Ұшардың ұлуы, Аққу, Әупбай- Әупбай, Қорқыт күйі

4. Қобыз сарындарын бізге жеткізген -Ықылас Дүкенұлы.Нышан Шәменұлы.

Ықыластың суреті

11. Суреті . Мағжан Жұмабаев «Қорқыт» поэмасы.

11. Қорқыт ата кешені Қазақстанда 1980 жылы Қызылорда облысының Жосалы теміржол стансасынан 18 шақырым жерде орналасқан. Сәулетшісі Б.Ыбыраев Биіктігі 8 м, 4 тарапқа қаратылып тұрғызылған қобыз бейнесінде жасалған. Кешенннің ішкі жағы «түйетабан» өрнектермен нақышталған.

Суреті

13. Қорқыт ата мазары ІХ-ХІ ғасырларда орнатылған. Суреті

13. Н.Назарбаев суреті

«Түбі бір түркі халықтарының ойшылы саналатын атақты ақын, дәулескер күйші, философиялық мазмұны аса терең аңыздардың кейіпкері Қорқыт бабамыз баршамыздың рухани болмысымыздың алтын арқауы болып табылады. Егемендікке қол жетіп, өзінің өткеніне көз жібере бастаған қазақ халқы үшін Қорқыт бабамыз қалдырған гуманистік ниеттегі дидактикалық мұралардың маңызы өзгеше дер едім. Өйткені оның осыдан 10 ғасырдан астам уақыт бұрын айтқан өсиет қағидалары қоғамымыздың бүгінгі тыныс - тіршілігімен де жақсы үйлесім тауып отыр.

Аңыз бойынша Қорқыт бабамыз артына адамның өлімнан қашып құтыла алмайтындығы , оның ғұмырын жарық дүниеде бітіріп кеткен жасампаздық ісі мен өшпес өнері ғана жалғастыра алатындығы туралы данышпандық пәлсапалық байлам қалдырды. Осы ғаламат ой әрбір саналы жанның ғұмыр бойы темірқазық етіп ұстар бағдаршамы болуға лайық десек қателеспейміз.