Қазақтың бұрымды қызы қайда?

Тақырыбы: «Қазақтың бұрымды қызы қайда?»

Мақсаты: «Қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы бойынша бұрым - сұлулықтың сәні, қыз-келіншектердің бақыты мен абыройы екендігін, шашбау, шолпы, шаштеңге, шашқап - әйелдің әсем табиғатына сай шаштың сәні, ол халқымыздың ұлттық сый- сипатына тұнып тұрғандығын түсіндіру.

Жүргізуші: (Құспанова Балауса.)

Шаш -адамның ажары. Ол сұлулық пен құпия қасиетке толы.

Білектей арқасында өрген бұрым,

Шолпысы сылдыр қағып, жүрсе ақырын.

Кәмшат бөрік, ақ тамақ, қара қасты,

Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін? - деп ұлы Абай жырлағандай, халқымызда қыз-келіншектің көркі - шаш, шаштың сәні - шашбау, шолпы, шаштеңге, шашқап. Әйел шашы табиғатына қарай: қолаң шаш, сүмбіл шаш деп, өріміне қарай жалғыз бұрым, қос бұрым деп аталады. Қазақ халқы шаш күтімін, яғни оны тарауды, өсіруді, өруді үлкен тәрбие мектебі деп түсініп, «Ақ үйден бір қыз шықты көзі күлген, шаштарын он күн тарап, бес күн өрген», - деп жырға қосады. Анасы мен апасы, әжесі бойжеткендердің шашын тісі әр түрлі сиыр мүйізінен жасалған тарақпен әдемілеп тұрып тарап, сыртынан әсем шаштарақпен бастырып, жылтырату үшін шашмай жағып құлпыртады. Шашмайды сары майға жұмыртқаның ағын қосып жасайды.

Осыған орай өткізгелі отырған «Қазақтың бұрымды қызы қайда?» атты дөңгелек үстелімізге қатысушыларды ортаға шақырмыз:

1. Дүйсен Гүлбақыт

2. Фазылова Гүлназ

3. Құсайынова Айнагүл

4. Гайсиева Анель

5. Жолдығалиева Жанар

1. Шашқа байланысты ырым, нанымдар да, қызықты ғылыми болжамдар да көп.

Шаштың киесі көп. Біздің данагөй ата-бабаларымыз, мейірімді ақ әжелеріміз ежелден-ақ: «Шаштың киесі бар», - деп айтып кеткен. Олардың ақыл-кеңесі бойынша, шашыңның бір талын да кез келген жерге тастауыңа болмайды, оны құс ұясына салуға алып кетсе, бас ауруына тап боласың. Қазір ғалымдар бұл сөздің астарында ақиқаттың жатқанын анықтап отыр. Олардың пайымдауынша, адам шашы - ғарыш энергиясын қабылдайтын антенна. Бұл ғылыми тұрғыда дәлелденген ақиқат. Яғни, шаш өзін қоршаған ортамен хабар алмасып тұрады. Ғалымдардың сөзіне назар аударсақ, антеннаға шаштың сыртқы ғана емес, ішкі құрылысы да ұқсас. Соңғы жылдары ғалымдар ашқан тағы бір жаңалық: Адам шашының Ян қуатына бағынатындығы. Ғарыштық сәуле әсерінен пайда болатын бұл қуат ерік-күшті, дұ- рыс шешім қабылдауды, тереңнен ойлауды дарытатын көрінеді. Осы орайда зерттеушілер Шәкәрім, Төле би тәрізді ұлыларымыз бен ақылман аталарымыз шаш, сақал, мұртын әдемі қоя білгендігімен олардың бойындағы көптеген ізгі қасиеттердің арасында байланыс барын айтады. Бәрі мүмкін. Себебі өмір бойы қырынбаған Бетховенге замандастарының бірі ескерту жасағанында ол: «Егер қырынсам, шығармашылық шабытым жоғалады», - деп жауап қайтарған ғой. Иә, қазіргі ғылым адам шашы мен денсаулығының арасында тығыз байланыс барын растайды. Ғалымдар шашы жоқтардың шашы қалыңдарға қарағанда аз жасайтынын баяғыда-ақ дәлелдеген. Сірә, шашы жоқтар ғарыш қуатын өз «антеннасы» (шашы) арқылы ала алмай, аз мөлшерде қабылдайтын болғандықтан, көп ғұмыр кешпейтін шығар. Ал мұны біздің ата-бабаларымыз тым ерте түсініп, білген тәрізді. Оған нақты дәлел: халқымыздың эпостық жыр-дастандарына, өлең-жырларында қалың, қайратты адам шашы айрықша аталып, батырлық, даналық сипат ретінде дәріптеледі. Мұнан кейін қазақты дана емес деп көріңіз...

Ғалымдар әйелдердің шашы Инь қуатына бағынады дейді. Бұл қуаттың қыз-келіншектердің бойына дарытатын қасиеттері: жұмсақтық, мейірімділік, байыптылық, кешірімділік. Олай болса, біздің аталарымыз бен әжелеріміздің қыз-келіншектерге жалаңбас жүрмеуді, Мешітке орамал тартып кіруді талап етуі тегін емес. Мешіт төбесі, оның айналасындағы кеңістік ерлер шашы бағынатын Ян қуатына тұнып тұр. Сондықтан да әйел шашы ашық болса, өзіне керағар осы қуаттарды тез қабылдап алады. Мүмкін сол себепті шығар, ежелгі Русьте әйел екіқабат болғанында іштегі балаға керағар қуаттар, әр түрлі жағдайлар шаш арқылы әсер етпесін деп, олардың шашын тақырлап тұрып алып тастаған. Бұрындары біздің аталарымыз да өз ұл-қыздары қырқынан шығып, 3 жасқа толғанша, олардың шашын тақырлап алып отырған ғой. Әрине, мұның бір себебі шаш жақсы өссін дегендік болғанымен, басты сырының бала санасына шашы арқылы жағымсыз жағдайлар әсер етпесін дегендік екені ақиқат.

2. Шаш күш жинағыш қасиетке ие. Қытайдың әскери өнерді меңгерген батырлары мен жақсы-жайсаңдары туралы көкем фильмдерінде өздерінің биоэнергиясын басқара алатын монахтар барлық күш-қуатын бұрымдарына жинап, оны қару ретінде қолданбайды ма? Қазіргі ғылым оның ақиқат екенін дәлелдеп қана қоймай, шаштан әр түрлі «хабар» алуды да үйрене бастады. Оған нақты дәлел: криминалистер бір тал шашы арқылы иесінің анаша қабылдайтын, қабылдамайтынын, тағы да басқа жағдайларды анықтай алады. Адамдар қаншама көп болса да, олардың әрқайсының саусақтарының таңбалары бір-біріне ұқсамайды. Шаш та солай. Оларда да бір-біріне титтей де ұқсастық жоқ. Тек бірдей шаш бір жұмыртқалы егіздерде ғана болады. Тәжірибеде бір тал шаш арқылы «гендік дактилоскопия» әдісін қолдана отырып, қылмыскерді де табуға мүмкіндік бар. Шаш туралы ғалымдардың кеңесі Егерде адамдар үлкен қиын-дықтарға тап болып, ұзақ уақыт стрестік жағдайды басынан өткерсе, шашын қидырып, алдырып тастағаны жөн. Себебі шаштың «есте сақтау» қасиеті бар. Ол жүйкені, миды мазалап, көңіл-күйді, денсаулықты бұзады. Әсіресе, шаш ұштары өте сезімтал болғандықтан, стрестен соң оны кесіп тастаса, өте пайдалы. Бұл - ғалымдардың ақыл-кеңесі.

3. Шаш туралы эфсаналар

Халқымызда шаш туралы эфсаналар көп. Өзге ұлттарда да шашқа қатысты болжамдар аз емес. Әсіресе, шаштың түсіне байланысты пікірлер, тұжырымдар өте қызықты. Шашының түсі қандай болса, иесі қандай адам, біз енді сол жөніндегі зерттеушілерің пайымдауларына тоқталсақ.

1. Қара шаштылар - қызу қандылар, қайратты адамдар.

2. Қоңыр шаштылар - елгезек, әсершіл, өз ойы мен эмоциясын жасыра алмайтындар.

3. Қызыл, алтын сары шаштылар - ақылды, мәдениетті, көпшіл, айлакер, кекшіл адамдар.

4. Шашқа қатысты аңыздар. Шашқа қатысты аңыз, адам сенгісіз әңгімелерді де көп естіп, көп оқисың. Мәскеу теле-дидарының «Денсаулық» бағдарламасынан берілген бір хабарда ХХ ғасырда Қытайда таңғажайып бір сұмдық оқиғаның орын алғандығы айтылған еді. Ол - белгісіз, көзге көрінбейтін бір күш қыздардың бұрымдарын кесіп алып кете берген. Шаңқай түсте осылайша шаш ұрлау 3 жылға созылған. ХХ ғасырдың басында мұндай жағдай Лондон қаласында да қайталанады. Биологтар, физиктер, дінбасылар, полицейлер бұл оқиғаның жұмбақ сырын аша алмайды. Әртүрлі болжамдар айтылады. Сол болжамдардың бірі мынандай еді: «Өзін-өзі өлімге қиғандар өлгеннен кейін де бұл дүниеден кете алмай қиналады. Төменгі астраль, яғни, жердегі тірлікке ұзақ уақыт байланып жүреді, оған себепші - жердегі күш-қуатқа толы шаштар - мыс». Бәрі мүмкін. Оған қазіргі ғылымның шашқа байланысты ырым, тиымға ескінің қалдығы деп қарамауды, оған жаңаша көзқараспен қарауды ұсы- нуы басты негіз.

Жүргізуші: (Майдан Гүлшырын)

Бұрым - сұлулықтың сәні. Әйелдердің өрілген ұзын шашын бұрым деп атайды. Қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы бойынша бұрым - сұлулықтың сәні, қыз-келіншектердің бақыты мен абыройы. Осыған орай қыздардың жас кезінен-ақ бұрымын айрықша күтімге алып, оны ұзын етіп өсіруге түрлі шөп тұнбаларын, халық рецептерін пайдаланған. Бұрым - жалғыз өрім, қос өрім болып бөлінеді. Қазақ халқы қыздың шашын қырқып кеспеген, керісінше, оны бойжеткеннің тобығына дейін жеткізе өсіруге айрықша мән берген. Ал енді бұрым шаштың қоюлығы мен сұйықтығына қарай үлкен бұрым, кіші бұрым болып есептеледі. Жуан бұрымды жеңді білектей деп, қос бұрымды тау басынан құлаған бұлақтай деп дәріптеу - қазақтардың ежелгі салты. Қыз баланың бұрымын жас кезінде өруге шешесі, жеңгесі, тәтесі, әжесі, құрбылары көмектескен. Қазақта Қос-бұрым деген де қыздың аты бар. Кекіл, айдар қою қазақтың дәстүрлі қоғамында ер балаға кекіл, шаш қоюдың, қыз баланың шашын өсірудің өзіндік қағидалары қалыптасқан. Тек кеңестік дәуірде айдар қою, тұлым өсіру тәрізді әдет-ғұрыптар жоғалып кетті. Құдайға шүкір, қазір ол қайтадан өмірге келе бастады. Біздің ата-бабаларымыз: «Айдарлы бала - айбарлы бала», - деп айтып кеткен-ді. Ойлап отырсаң, бұл сөзде үлкен маңыз-мағына бар. Әжелеріміздің түсіндіруінше, айдар шаш ер баланы тіл мен көзден сақтайды. Сол себепті ата-анасы бауыр еті - баласы бір жасқа толғанында оның қарын шашын алып, төбесінде бір өрімдей ғана шаш қалдырып, оны өсіреді де, оған көзі бар маржан, қаратас тағып, өріп тастайды. Және де айдар қойған баласына арнап мал сойып, үлкендердің батасын алады. Сол елдегі атақты адамдардың орнына баласын аунатып, «баламыз осы атасындай елге сыйлы болып өссін», -деп Жаратқан Иемізге жалбарынады.

5. Айдарға байланысты әр түрлі пікірлер бар. Солардың бірінде «Қазақтар әбден зарығып көрген ұлына ғана айдар қойған. Хандар, үлкен шонжарлар өздерінің орнын басатын, ең жақсы көретін баласына ғана айдар қойып, одан үлкен үміт күткен», - деп айтылады. Тек талас туғызбайтын бір ақиқат: айдар қойған бала он екі жасқа толып, өзінің алғашқы мүшеліне аяқ басқанында айдарын алып, оны мүшел жасының құрбандығы ретінде жиналған жұртқа көрсетіп, мал сойған, қонақасын- да дуалы ауыз ақсақалдардан бата алған. Кенесарының інісі Наурызбай батырдың айдары болған. Қазақта Айдар деген де адам аты бар. «Қобыланды батыр» жырында айтылмайды ма: «Тұлымдыны тұл қылды, Айдарлысын құл қылды», - деп. Қазақтың бір халық өлеңінде:

«Қарағым, айналайын, кекілдім-ай,

Көгілдірі аққудың секілдім-ай», - деп жырланатынын кім білмейді. Балаға кекіл қойған да өте жарасымды. Ол үшін баланың шашын ұстарамен тақырлап тұрып алады да маңдайына таяу жерде бір шөкім шаш қалдырып, кекіл қояды. Кекілді бала өте сүйкімді болып көрінеді. Қариялар бала кекілінде ата-анасының мейірімі мен сүйіспеншілігі, арман-тілегі, ақ батасы тұнып тұр дейді. Сәбидің кекіліне періште ұялайды деп сенеді. Салт-дәстүріміздің қайта жаңғырғаны шығар, қазір кекіл, айдар қойған балаларды жиі көретін болдық. Негізінен, кекіл жылқыда да болады. Мысалы, халық өлеңінде:

«Кекілін кескен кер атым-ай,

Титтейден өскен бекзатым-ай», - деген сөздер бар.

Қыздарға тұлымшақ өсіру

Қыз бала бір жасқа толғаннан кейін оның да қарын шашын алып, екі шекесіне екі шөкім шаш қалдырып, оны өсіреді. Ол - «тұлым шаш», «тұлымшақ» деп аталады. Тұлымды «көз тимесін, қызымыз көрікті болып өссін», - деп қояды. Қыз балаға тұлым қойғаннан кейін шашын алмай, шашы жетіліп өскенінде тұлымын соған қосып өріп, әсемдейді. Тұлым, тұлымшақ қыз баланың көркіне көрік қосып, оны сұлуландырып жібереді. Тұлымды қыз бала өте сүйкімді көрінеді.

Басқа халықтардың айдар қойып, шаш өсіруі

Қазақтар тәрізді Тайланд халқы да балаларына айдар қояды. Олардың наным-сенімдері бойынша аурушаң балаға айдар қойса, ол тез сауығып кетеді. Сондай-ақ олар сүйкімді балаларды жын-шайтандар айналдырғыш, егерде ондай балаларға тұлым қойса, бұл әлгі албастыларды үркітіп, қорқытады деп ойлайды. Балаларына тұлым қою - Тайланд халқында әлі күнге дейін сақталған салт. Тайлықтар бала сырқатынан сауығып кеткен соң тұлымын алып тастайды, сүйкімді балаларына қойған тұлымды олар мектепке барғанша, кейде бала 11-13 жасқа толғанша да өсіреді.

Жапондықтар мен кәрістер баланың шашын түрлі бейнелермен кескіндеп өсіруге әуес. Олардың түсінігінше балаға айдаһар, алып қыран, бақа-шаян кескінді шаш қойса оған жын-шайтан жоламайды, ауру - сырқауды үркітеді.

Египеттіктерде қалыптасқан дәстүр баланың шашын бір жасқа дейін тақырлап алады да, одан кейін тұтас өсіріп жібереді. Олар да шашты жын-перілерді қашыратын, ауру-сырқауды жолатпайтын айрықша қасиетке ие деп санайды. Египеттіктер баланың шашы иығына жеткенде оны бұрымдарға бөліп, өріп тастайды. Шаш неғұрлым көп бұрымнан тұрса оны жақсылыққа жорып, соншама көп ізгі тілектер айтады және осы тілектер баланың бұрымына сақталып, жеткіншекті қорғап тұрады деп иланады. Қыз баланың шашын көп бұрым етіп өру - қазақтың ежелгі салты. Халқымыз көп бұрымның қасиеті де көп болады дейді. Африкада да, Өзбекстанда да қыз баланың шашын көп бұрым етіп өреді. Қазір бірқатар бойжеткендер африкалық стильде бұрым өруге құштар. Бұл олардың Шығыс халқының көп бұрымды қалай өретінін білмегендігінен де болуы мүмкін. Адам шашының құпия қасиеттерін зерттеуші ғалымдар «көп бұрымды шаш сол баланың отбасындағы тұрмыс-тіршілікке оң ықпалын тигізіп, оны жақсартады» деп сендіреді, өздерінің бұл пайымдауларын ғылыми тұрғыда нақты деректермен дә- лелдейді. Әйтеуір, шаш, тұ-лым, кекіл, айдар баланың жас кезінен ағзасындағы қорғаныс қабілетін арттыратын таңғажайып тылсым күш пен қасиетке ие.

Қазақ заңындағы шаш туралы баптар. Қазақ халқының ежелгі қылмыс туралы заңында шашқа байланысты арнайы баптар да бар. Оны бұлжытпай орындау, бұзса жазалау берік те қатаң тәртіп, дәстүр болып саналған. Сондықтан да бұзық ойлылар, есерлер әйелдің шашын кесетін болса, ол әйелдің бір дене мүшесін кескен болып есептелген және соған сәйкес әлгі адам қатаң жазаға тартылған, үлкен айып төлеген. Ал енді әйелдер қылмыс жасаса, оларға қолданған жазаның ауыр бір түрі - шашын кесу болған. Ол кезінде әйелдер үшін өлім жазасына тең жаза ретінде қаралды. Егер жас қыздар шашының ұшын кесіп тастаса, әжелері шапалақтап жазалады. Мұның бәрі халқымыздың әйелдердің шашын баяғы кезден-ақ өте қатты ба-ғалағанын, қасиетін терең түсінгендігін көрсетеді. Шаш - әйелдерге Хауа Анамыз бен Бибі Фатима анамыздан берілген Аллах Тағаланың ғажайып сыйы, құрметі, сәні, еншісі, сұлулығы. Шашбау, шолпы, шаштеңге, шашқап - әйелдің әсем табиғатына сай шаштың сәні. Ол халқымыздың ұлттық сый- сипатына тұнып тұр.

(Қыздарға кеңес) Шаш күтімі. Шашты жуу. Дұрысы шашты ағын сумен жуған. Егерде су ащы болса, жауын суын әйтпесе қайнаған суды пайдаланған жөн. Суды ас содасын қосып жұмсар-туға болады. Оның мөлшері: 1 литр суға шай қасықтың ½ бөлігіндей ас содасын қосу. Шаш қалыпты жағдайда болса, басты 7 күннен кейін, құр- ғақ шашты 7-10 күнде 1 рет, майлы шашты 5-7 күнде 1 рет жуу керек. Шаш майлы бол-ған жағдайда басты өте жиі жуу майдың бөлінуін күшей-тіп жіберуі мүмкін. Қалыпты сау шашты жууға бәрінен де дұрысы балаларға арналған сабын және шашқа сәйкес келетін сусабындары. Ал шашты кір сабынмен жууға болмай-ды. Шашты сабынның көбігіне, оны басқа жайлап айналдыра жаға отырып жуған жақсы. Соңғы рет шайған кезде суға сірке суын немесе лимон шырынын қосса (1 литр суға 1 ас қасық лимон шырынын), шашты жылтыратып, жібек- тей жұмсартып, әдемі рең береді. Ақ шашты әдемі сарғылт рең беретін түймедақ тұнбасымен шаюға болады (әйелдер үшін). Құрғақ шашты құрамында майы көбірек сабынмен, сондай-ақ құрғақ шашқа арналған сусабынмен (шампуньмен) жуған дұрыс.