Конспект по уйгурскому языку на тему Оғуз топи. Әзәрбәйжан тили (9 класс)

Тәкшүрүлди вақти---------------

Оқуш мудири:Уйғур тили 9 -синип

Пәни бойичә күндилик дәрис плани

Дәрисниң мавзуси:№ 5-6 Оғуз топи. Әзәрбәйжан тили

Дәрисниң мәхсити: а/ йеңи дәрис бойичә чүшиник бериш;

ә/ өткән дәрисләрдә алған билимини пишиғдаш;

саватлиқ йезишқа, дурус сөзләшкә, ижадий ишләшкә

үгитиш.Тил байлиғини ашуруш.

б/ Гөзәлликкә, әдәп-әхлаққа тәрбийиләш.Ана тилға болған

қизиқишини ашуруш.

Дәрисниң түри: арилаш

Дәрисниң

жабдуқлиниши: дәрислик, рәңлик сүрәтләр,тест үлгилири, карточкилар, кроссворд,

ребус, кадаскоп, көнүкмиләр топлими, гезит материаллири вә б-р.

Қоллинилидиған

усул: чүшәндүрүш, соал-жавап, оқутуш, эвристикилиқ, иллюстративлиқ,

репродуктивлиқ, арилаш, йезиш, мустәқил ишләш, өз алдиға

ишләш в.б.

Дәрисниң бериши: а/ Синипни уюштуруш;

ә/ Оқуғучилар билән саламлишиш.

Өй тапшурмисини

сораш: а/ өтүлгән мавзу бойичә сораш;

ә/ язмичә берилгән тапшурма бойичә сораш.

Өй тапшурмисини

йәкүнләш: а/ соал-жавап арқилиқ.

Өткән мавзуни жәмләп, оқуғучиларниң диққитини йеңи мавзуға

жәлип қилиш үчүн йеңи мавзуниң мәхсити билән тонуштуримән.

Йеңи мавзу: Р.Р.Аратниң түркий тилларни тәснифлиши асасий жәһәттин тоғра болсиму, МДҺдики көпчилик алимлар тәрипидин етирап қилинған тәснифләш атақлиқ алим Н.А.Баскаковқа аит. У түрк тиллирини уларниң тарихиға вә тил алаһидиликлиригә бағлиқ тәснифләйду. Н.А.Баскаков т/т ғәрбий һун тиллири вә шәрқий һун тиллири дәп чоң 2 топқа бөлиду.

Ғәрбий һун тиллириға булғар, (чуваш), оғуз ( әзәрбәйжан,гагауз, түрк, түркмән), қипчақ ( башқурт, балқар, қазақ, қирғиз, қарачай, қумуқ, қирим татарлири), қарлуқ,

( уйғур, өзбәк) тиллири киргән болса,

Шәрқий һун тиллириға уйғур-оғуз (тува, тофалар,яқут,хакас,шор) вә қирғиз-қипчақ ( қирғиз, алтай) тиллири кириду.

Әзәрбәйжанлиқларниң сани - 7млн, Иранда -18 млн, барлиғи -25 млн. Әзәрбәйжан тили уйғур тилидин төвәндикичә пәриқлиниду.

1. Фонетикилиқ алаһидиликлири.

а/ сөз бешидики қ//г: қара-гара, қиз-гиз

ә/көп боғумлуқ сөзләрниң ахиридики қ//к: топрақ-топраг, узақ-узаг.

б/ сөз ахиридики к,г //ғ,й (очуқ боғум): чичәк-чичәйи,байраг-байраға (байраққа).

в/сөз бешидики й тавуши чүшүп қалиду: жил-ил, йултуз-улдуз.

г/ сөз бешидики т//д: тоғра-доғру, тил-дил.

2. Морфологиялик алаһидиликлири:

1. Келиш қошумчилири:

а/ Үзүк тавушлуқ асаслардин кейин: ә/ созуқ тавушлуқ асаслардин кейин:

Е.к -ын, -ин, -ун, -үн. -нын, -нин, -нун,-нүн.

Б.к -а,-ә. -йа, -йә.

Ч.к -ы,-и,-у,-ү. -ны,-ни,-ну,-нү.

Ч.к -дан, -дән. -дан,-дән.

О-в.к -да,-дә. -да,-дә.

2. Васитисиз һөкүм бағламчилири:

Бирлик түри көплүк түри

1ш .-ам,-м,-йам,-йәм: -ыг,-ук,-уг,-үк,-йыг,-йук

2ш.-сан,-сән. -сыныз,-синиз,-сунуз,-сүнүз

3ш. -дыр,+дир,+дур,+дүр: -дырлар,-дирләр,-лар,-ләр

3. Заман категорияси:

а/ өткән заман: -ды,-ди,-ду, -дү; -мыш,-миш,-муш,-мүш.

ә/ һазирқи заман: ыр,-ир,- ур,-үр; -йыр,-йир,-йур,-йүр, -магда,-мәктә.

б/ келидиған заман: -ажаг,-әжәк,-йажаг,-йәжәк; -ар,-әр,-йар,-йәр.

4. Мәйил категорияси:

Зөрүрийәт мәйли: -малы, -мәли, -асы, -әси: гәлмәлийәм,гәләсийәм,

Турғун сөзләрниң болушсиз шәкли дейил сөзи арқ-қ ясилиду.

Көн-мә - 5 язмичә вә еғизчә

Дәрисни йәкүнләш:соал-жавап, көнүкмә йезиш

Өйгә тапшурмақаидә ятлаш

Баһалаш:

Дәрис түгиди, саламәт болуңлар!