Кыл - сиэл оноьук кистэлэнэ

Саха омук ымыыта Кун Дьоьогой о5ото сылгы буолар.Ол курдук Олуонэ орто салаатыгар бастакынан уктэммит хаьаактар тыллабырдарынан, оччотооо5у сахалар сунньунэн сылгынан иитиллэн олорор норуот эбит. История докумуоннара кэрэьэлииллэринэн, 12 уйэ5э сахалар ынах суоьутээ5эр ордук хото сылгыны иитэллэрэ. Саха сорох улуустарыгар итинник майгы 19 уйэ санатыгар тиийэ сал5аммыт. Мантан косторунэн саха омук былыр былыргаттан сылгы иитэн аьаан- таннан,дьиэ-уот улэтигэрбарытыгар туттан олорбут ,олорор да5аны...
Раздел Классному руководителю
Класс 4 класс
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

«Мэнэ-Ханалас» МТ

1 Наахара нэьилиэгэ

МБƳөТ «Тиэлиги орто оскуолата»









«Кыл-сиэл оңоhук кистэлэңэ»



Толордо: Тиэлиги орто оскуолатын

4 кылааhын уорэнээччитэ

Александрова Влада

Салайааччылар: Александрова Т.С.

Иванова С.М.



Тиэлиги 2015 сыл





Иhинээ5итэ

Киириитэ……………………………………………………………………………..3

1 баьа. Урун кыл- сиэл суду суолтата………………………………………..……..4

  1. Удьуор кемус тарбаахтаахтар……………………………………………..….5

2 баьа. Кыл- сиэл оноьук кистэлэнэ………….……………………………..……..6

2. 1. Быалары, ситиилэри хатыы…………………….……………………………...8

Тумук………………………..………………………………………………..………10

Туьаныллыбыт литература………………………………………………….…….11









Киириитэ

Саха омук ымыыта Кун Дьоьогой о5ото сылгы буолар. Ол курдук Олуонэ орто салаатыгар бастакынан уктэммит хаьаактар тыллабырдарынан, оччотооо5у сахалар сунньунэн сылгынан иитиллэн олорор норуот эбит. История докумуоннара кэрэьэлииллэринэн, 12 уйэ5э сахалар ынах суоьутээ5эр ордук хото сылгыны иитэллэрэ. Саха сорох улуустарыгар итинник майгы 19 уйэ санатыгар тиийэ сал5аммыт. Мантан косторунэн саха омук былыр былыргаттан сылгы иитэн аьаан- таннан, дьиэ-уот улэтигэр барытыгар туттан олорбут ,олорор да5аны.

Билинни сайдыылаах уйэ5э дьон сэргэ баайа атыннык кээмэйдэнэр кэмигэр , тыа ыалын биир тутаах, сурун баайа сылгы буолар. Сылгыттан киьи туьанара олус элбэх. Ол эрэн саамай кэрэ, хара5ы сылаанньытар мал- сал сылгы сиэлиттэн- кылыттан оноьуллар.

Мантан сиэттэрэн улэм темата: Кылтан-сиэлтэн оноьуктары оноруу ньымалара

Актуальноhа: Сайдыылаах уйэ5э араас танаьы-сабы, малы-салы тургэнник араас химическэй эбиликтэри туьанан онороллор. Ол эрэн маннык танас-сап, мал-сал киьи доруобуйатыгар туьата суох. Сылгы сиэлиттэн-кылыттан оноьуллубут оноьуктар тоьо да элбэх бириэмэни ыллаллар, киhи доруобуйатыгар куттала суох, оссо туьалаах.

Улэм сыала: -Кылтан сиэлтэн оноьуктары оноруу ньыматын билсии, коруу.

Улэм соруктара

1) Кыл-сиэл оноьуктары онорор маастар улэлэрин коруу,

2) Оноьук оноруу

3) кыл сиэл оноьуктары киэн эйгэ5э билиьиннэрии

Улэбэр туттубут ньымаларым: туьааннаах литератураны коруу, хаартыска5а туьэрии, сэьэргэьии, уерэнии.

1 Баhа. Урун кыл- сиэл суду суолтата

Ханнык ба5арар норуот тун былыргы терут культуратын, искусствотын билэр, киэн туттар, сайыннарар буолла5ына, бу норуоту атыттар ытыктыыр-кэрэхсиир буолаллар.

Дьоьогой Айыыттан теруттээх сылгы сылгы барахсан кууьэ-уо5а, сыыдам сырыыта, сыалаах этэ, уохтаах кымыьа, ичигэс тириитин таьынан уьун кыла, сыспай сиэлэ, бэл туулээбит туутэ барыта олоххо-дьаьахха туьалаах.

Сахалар итэ5эллэригэр сиэргэ-туомна урун кыл, сиэли,ситиини угустук тутталларын билэбит. Ыьыахха туттар иьиккэ-хомуоска урун сиэл, ситии киэргэли элбэхтик керуеххэ сеп.

Сылгы сиэлэ абааьыны-куьа5аны утэйэр диэн улаханнык ытыктанар. Чороону, масс хамыйа5ы манан сылгы ситиитинэн, сиэлинэн баайаллара-киэргэтэллэрэ. Онноо5ор Айыы Ойууна дунурэ суох, хатын маьы манан сиэлинэн баайан, онон алгыыра, туойара уьу.

Сылгы энин кэрэ, араас енун сатаан керер биьиги теруттэрбит дьеьегейдерун енунэн-талатынан араастык еннеен, дьуьуннээн ааттыылларыттан аа5а билбэппит эбит бу бугнну сахалар. Маастардар сиэли-кылы енунэн тала олорон ене элбэ5ин се5еллер, оттон былыргы дьоммут онорбут араас оноьуктара керуехтэн кэрэлэр.





  1. Удьуор кемус тарбахтаахтар.

Былыргы диэн ааттыыр быдан ыраах сылларга сахалар барахсаттар нарылаан онорбут оноьуктара дьиэ5э уокка туттуллаллара а5ыйаан, саналыы туттар тэрил, танас сап дэлэйиитэ, биьиги терут оноьуктарбытыттан чэпчэкитик арахсарга тиэртэ5э…

Ол эрэн сахалар тун былыргы уйэлэртэн ыла олохторун илгэтин быстыспат сор5отунан кун бугуннэ диэри сутэрбэккэ-оьорбокко илдьэ кэлбит дьарыктарынан уьаныы араас керуннэрэ буолаллар. Келуенэттэн келуенэ5э талааннаах дьоннорбут уьанар, иистэнэр ньымаларын, кистэлэннэрин тиэрдэллэр.

Ол курдук мин эбэм Александрова Татьяна Семёновна уран тарбахтаах иистэнньэн, маастар.



Мантан сиэттэрэн мин эбэм Александрова Татьяна Семеновна уран тарбахтаах иистэнньэн, маастартан кыл-сиэл оноьуктары оноруу ньыматын билиьиннэрэригэр кордостум. Ийэтиттэн Варвара Иосифовнаттан бэриллибит талаанын таба туьанан, туостан саха иьитин арааьын, кылтан-сиэлтэн араас оноьуктары онорор.Ийэтэ норуокка убаастанар кемус тарбахтаах иистэнньэн эбитэ уьу. Сыллата онорор маастарыстыбатын тупсарар, оноьуктарын керунун элбэтэр. Эбэм бииргэ тереебут кыргыттар бары кэриэтэ иистэнэнллэр. Эдьиийэ Екатерина Семёновна Захарова Норуот маастара. Туос иьиттэри тигэр, о5олорун-сиэннэрин уьуйар. Кыргыттара утумнаан туоьунан, сиэлинэн дьарыктаналлар. Эбэм аймахтарын эрэ буолбакка , ба5алаах дьонно субэлиир-амалыыр, кердерер-быьаарар, уерэтэр.

Маны таьынан оскуола, туолбэ, нэьилиэк общественнай оло5ор активнайдык кыттар. Сыллата ыытыллар «Сатал», эстафета выставкаларыгар оруу кыттан лауреат,буолар. 2010 сыллаахха Кабардино-Балкария5а «Алтын Майдан» диэн выставка5а кыттан махтал суругу туппута.

2 баьа. Кыл-сиэл оноьугу оноруу ньымалара

Кыл-сиэл сиэргэ туомңа суолтата көстубэт куустэн муннарыы, айыыларга суол бэлиэтэ, харыстабыл, ыар хара5ы халтарытыы, киэргэл, араңаччылыыр, дурда-хахха буолар аналлаах.

Аны кылтан-сиэлтэн оңоьуллубут мал киьи доруобуйатыгар олус туhалаах. Ол курдук сэлээппэ төбө ыарыытын умурутэр, угунньа, бото киhи ата5ын сынньатар, сылааhы тутар буолаллар. Манна эбии кылтан -сиэлтэн хаьаайыстыба5а туhалаах илимнэри, быа арааhын, туос иьит тутаахтарын, гобеленнары, паннолар.

Олоххо-дьаьахха туттуллар кыл-сиэл сунн оноьуктар:

  1. Кыл оноьук арааьа:

-дьиэ5э-уокка туттуллар: сиидэ, суур;

-танаска-сапка эбии: сэлээппэ, дэйбиир, кымньыы.

-булт тэрилэ: кыл мунха, илим, куйуур, туьах, ба5адьы.

-ат тэрилэ: келуйэргэ-сулар, уун, кентес, ыныыр холуна симииргэ- кыл чаппараах, кычым.

-быа-туьах арааьа: иирчигэн, ерген, сэбэьэ, етуу, туос иьити тигэр ситии о.д.а.

2.Сиэл оноьук:

-серуе

-буутай

-суеьу быатын арааьа: ынах быата, ньирэй быата.

3. Сун оноьук:

-серуе.

-туу мээчик.

Куhунун идэhэ буолбут сылгы сиэлин, кутуругун ылаллар.

Онтон ылыллыбыт кылы- сиэли бэлэмнээн баран:

  • Учугэйдик сууйаллар . эрэьиинэ бэрчээккэ кэтэн баран итии ууга кыра кыра чемех гынан сууйуллар, 4-5 сайгыыллар. Сууйан баран сиэли-кылы чараас гына быа5а ыйаталаан, уутун суурдэ куурдуллар. Суну кыра-кыра чараас меьееччуккэ угутаталаан быа5а ыйыыллар. Сотору-сотору булкуйан кепсетен биэрэллэр. Сууйуллубут сиэли-кылы сууйан баран учугэйдик салгылатыллар, ыраас танас меьееччуккэ харайаллар.

  • Сууйуллубут туу тардар, чиңиир, арыыта-сыата суураллар, дьуьунэ көстөн кэлэр. Сууйарга 23-25 кыраадыс сылаас уунан, мыыланан, шампунунан тутталлар.

  • Ɵңунэн-дьуhунунэн наардыыллар. Ессе биир дьуьуннэ хас да керун, сырдыктан харанатыгар диэри тон баар буолар. Ону барытын сепке дьуерэлээн, наардаан биир ен тахсар курдук тыыталлар. Оччого ситии тэн еннеех буолар.

  • Таhырдьа кун уотугар тутар ордук. Ƴөн-көйуур сымыыта өлөр, салгын сыттанар, онтон дьиэ5э киллэрэллэр.





2.2. Быалары, ситиилэри хатыы

Быалары, ситиилэри хатарга бэлэмнээьин 4 туьумэхтэн турар.

1 туьумэх

Тыытыы. Биир тутум кылы эбэтэр сиэли ылан хаңас илиигэр тута5ын уонна уңа илиигинэн биир -биир сыыйа5ын. Тыытыллыбыт туу көпсөркөй буолар. Элбэ5и биирдэ тартахха суумэ5инэн туhэр. Оччо5о ситии хаачыстыбата мөлтуур

2 туьумэх

Нарыылааьын. (бастааhын)

Тыытыллыбыт кылы-сиэли икки илиигинэн бобо тутан аңы-аңы тарда5ын. Хаста да хатыланар. Кыл-сиэл уhунуттан арыый да уhун, сааhыламмыт, нарыыламмыт суон суумэх буолар.

3 туьумэх

Утахтары оңоруу. Нарыыламмыт кылтан сөп буолар суумэхтэри икки илииң ытыhынан эрийэ -эрийэ биир сиргэ сааhылаан уура5ын. Хатарга араас ньымалары тутталлар:

-илииң ытыстарынан имэрийэн

-ньилбэккэ эбэтэр сото5о имэрийэн хатыы,

-эрэhиинэ5э кыhарыйан хатыы.

4. туhумэх

Ситиини илиинэн хатарга бу курдук гыналлар: икки бэлэмнэммит утахтары ылан икки уhугун эрбэх уонна сөмуйэ төбөтунэн ытыска холбуу тутан баран, икки аңы уура5ын уонна ута5ы имэрийэр курдук уңа илиигинэн куускэ баттаан бэйэн диэки тарда5ын. Ытыскын илитэ илитэ хатарга ута5ын куоппат. Ситии хатыллыбыт көстуутэ кун эргиирин хоту тахсар.

Ситии биир-икки уөстээх, эриэн буолар. Биир уөстээх ситиинэн суң сөруө, гобелен онороллор. Икки уөстээ5инэн быа арааhын хаталлар. Кылтан -сиэлтэн хатыы арааhа элбэх. Анаардас утах өруу буолбат. 3, 4,6 уөhунэн таналайдыны өруунэн дьахтар, эр киьи сэлээппэтэ, ыа5айа, дэйбиир, быа онороллор.Ɵңө биир тэң эбэтэр эриэн буолаллар.































Тумук

Кыл-сиэл оноhуктары оноруу ньымалара саха омук өр сылларга илдьэ кэлбит сыаннаhа, культурата буолар. Биьиги нэьилиэккэ удьуор иистэнньэн дьон былыргы утуе угэьи келуенэттэн келуенэ5э уерэтэн илдьэ кэлбиттэр. Билинни сайдыылаах олоххо кыл-сиэлэ оноьук бэйэтинкэрэ кестуутун сутэрэ илик. Онон салгыы ессе уерэтэн, сайыннаран иьиэххэ наада эбит.

Мин бу улэни толороммун биллим:

-Биhиги нэhилиэккэ бу көрун балайда тар5анан эрэр эбит;

-Эбэм Александрова Татьяна Семеновна оңорор ньымаларын көрдум-иhиттим;

-Кыл-сиэл оноhук киhи доруобуйатыгар туhатын;

Сатаатым:

-кылтан харысхал икки көрунун онордум

-литератураны сөпкө туhанары.







Туьаныллыбыт литература:

  1. З.Е.Павлова «Кыл-сиэл оноьуктар» Дьокуускай «Бичик» кинигэ издательствота 2011с.

  2. С.Ю. Борохина «Аныгылыы салама оноруутун ньымата» Амма. 2010с

  3. Н.А Аржакова-Иванова «Алгыс кэрэьэлии турдун» Майа 1997с

  4. П.И.Стручкова «Сахалыы кыл-сиэл-сун-кулуьун оноьук» Дьокуускай 1998с.









© 2010-2022