Биче Монгуштун уругларга бижээн шулуктери

Дус-Дагнын муниципалдыг ортумак ниити билиг школазы

С.А.Сарыг-оол аттыг литература чурт-шинчилел музейи

Илеткел

Биче Монгуштун шулуктеринин тематикалыг болуктери

Илеткелди кылган:

А.Д.Осурбай,

«Найырал» аттыг

уруглар организациязынын

удуртукчузу

Дус-Даг - 2014

Допчузу

Киирилде ……………………………………………………………………….. 3

Бирги эге. Биче Монгуштун шулуктеринин тематикалыг

болуктери ………………………………………………………….. 6

Ийиги эге. Бодунун сураглыг чангыс чер чуртугларынга тураскааткан

шулуктери …………………………………………………………..10

Туннел…………………………………………………………………………….13

Ажыглаан литература данзызы ………………………………………………...15

3

Киирилде

Улустун аас чогаалынга хевир талазы-биле эн-не чоок база кижинин сеткил-

бодалын дурген илередиптер болганынын ужурунда тыва литературанын

бирги базымындан эгелээш, кол черни шулук чогаалы ээлээн.

Шулук чогаалынын эрте бурунгу шагдан сайзырап келгенин хаяларда,

кожээлерде бижимелдер херечилеп турар. Оон бээр шулук чечен чогаалда

хой черни ээлеп, быжыг туружун тыпкан.

Шулук чогаалынын чугула чуулдери - эге болгаш тончу аяннажылгага

бижиттингени, оон иштинде сагыш-сеткилди кодуруп кээр чидиг уткалыы

болур.

Улуг огбе чогаалчыларывыс С.А.Сарыг-оолдан эгелээш, ийиги салгал

М.Кенин-Лопсан дээш база ушку салгалдан А.Даржай дээш, амгы уеде

шулук бижип чоруур аныяк салгалдын шулуктери катаптаттынмас бот-

тускайлан онзагай шынарларлыг болгай.

Ук шулукчулернин аразында бистин Овур Дус-Даавыстын он ажыг

чогаалчыларынын соон салгаан база тускай уннуг салым-чаяанныг, чогаалчы

эвес-даа болза, чонунун аразында чогаалчы диртип чоруур шулукчувус -

Биче Кускел-ооловна Монгуш.

Биче Кускел-ооловна Монгуш Инек чылынын час айында Овур кожууннун

Дус-Даг сумузунун Айлыгбай деп хонаш черге малчын ог-булеге

торуттунген. Красноярск хоорайнын садыг-кооператив техникумун дооскан.

4

Хой чылдарда Торгалыг суурга садыг-наймаа черлеринге болгаш кодээ

культура бажынынга методистеп, режиссерлап ажылдап чораан.

Биче Монгуштун бижээн шулуктери «Шын», «Тыванын аныяктары», «Эне

созу» деп республика солуннарынга болгаш херээжен чогаалчыларнын

«Монгун ужук» деп чыынды номунга парлаттынган.

Дус-Даг чурттуг ат-сураглыг чогаалчыларнын санынче кирип, 2005 чылда

«Дунеки Дус-Даг» деп шулук номун парлаткан.

Биче Монгушовнанын унуп келген шулук чогаалдары чугле

номчукчуларнын сонуургалын хайныктырып турар эвес, харын-даа

чогаалчыларнын унеледерин алгылаан.

«Биче Монгуштун шулуктеринин улусчу аяны мээн сонуургалым оттурган.

Оон шулуктеринде Дус-Дагжы аян-хоон бар. Ол чул дээрге чоннун, чурттун

будужу, онзагайы, чаражы оон шулуктеринде илереттингени болур» - деп,

С.Комбу унелээн.

Бистин чангыс чер чуртуувус, хой-хой херээжен чогаалчыларнын аразындан

база бир онзагай шулукчу. Оон шулуктеринин улусчу аяны, бодунун чангыс

чер чуртугларынга, торээн черинге, торел чонунга, чоок кижилеринге

тураскааткан шулуктери мээн сонуургалым оттуруп, бичии уругларнын

делегейинче ханы кирип, мозу-шынар талазы-биле кижизидикчи ролю улуг

дээрзин унелээр мен.

5

Ажылдын сорулгалары:

1. Шулуктеринин идейлиг утказын сайгарары.

2. Бодунун сураглыг чангыс чер чуртугларынга хамаарыштыр бижээн

шулуктеринин утказын сайгарары.

Ажылдын объектизи: Биче Монгуштун шулуктери.

Ажылдын чаа чуулу: Биче Монгуштун шулуктеринин тематиказын

сайгарары.

Ажылдын тургузуу: киирилде, бирги, ийиги эгелер, туннел болгаш

ажыглаан литература данзызындан тургустунган.

6

Бирги эге

Биче Монгуштун шулуктеринин тематикалыг болуктери.

Чогаалды сагыш-сеткилдин эртинези дижир бис. Шак ындыг эртине -

байлакты чонга соннеп, сеткил-хооннерни байыдып чоруур

чогаалчыларывыс кайы хой.

Тыва литературанын тоогузунге улуг улуг-хуузун киирип, келир салгалга

унелиг эртинени арттырып, соннеп чоруур чогаалчыларнын бирээзинге Биче

Монгушту хамаарыштырып болур.

Биче Монгуш - бодунун чогаадыкчы намдарында ийи шулук номнарынын

автору.

Шулук бурузу тускай темалыг болур. Шулук дээрге тускай хемчээлдиг,

уран-чечен кижилернин сагыш-сеткилин херелдендирип коргузер, состун

чурумалын дамчыштыр ханы утканы илередир тодаргай идеялыг чогаал.

Биче Монгуштун шулуктеринин тематиказы аажок делгем болгаш бай

байлак болганын барымдаалааш, оон шулуктерин дараазында болуктерге

ангылап турар бис:

1. Торээн чурт;

2. Бойдус;

3. Куш-ажыл темазы;

4. Янзы-буру темалар;

(Торел чону, чоок кижилери, уругларга тураскааткан шулуктери).

7

1. Торээн чурт темазы:

Кижи торээн черлиг, куш - уялыг дижир. Кандыг-даа чогаалчы баштай-

ла торээн черин, торээн чуртун мактаар, алгаар болгай.

Биче Монгуштун шулуктеринде торээн черинин каас-чаражын,

онзагайын кижилернин караанга чуруттундур ырлап унуп келген.

Биче Монгуш боду - ады-сураа алгаан чогаалчылар чурту Овурнун Дус-

Даг чурттуг. Ол хире онзагай оран-чурттуг кижи, канчап ону шулуктевес

боор. Ынчангаш оон оскен-торээн чери, чурту Овур Дус-Даанын темазы

ында коску черни ээлеп турар.

«Оргээвис сен, Овур кожуун» деп шулуунде чер-чуртунун уран

чурумалын, аржаан сугларын, ажык байлаан, оскен торээн черинге

чоргаарланган сеткилин чуруп коргускен:

Черле ынчаш, торээн чону, торел чону дээш сагыш човап чоруур

шулукчунун чогаалдарында одуруг бурузунун утказы бедик, куштуг,

номчукчунун сеткил-сагыжынга чедингир-даа.

2. Бойдус темазы;

Бойдус дээрге бисти долгандыр турар ортемчейде чайгаар буткен янзы-

буру бугу-ле чуулдер.

Торээн черге тураскааткан шулуктернин хой нуруузу бойдус дугайында

шулуктерден тургустунар.

8

Биче Монгуштун бойдус дугайында бижээн шулуктери база коску черни

ээлеп турар деп болур.

«Онза хадын» деп шулуунде хадыннын силиг-каазын, келин кыс дег

чаражын, аккырын алгап, мактап, тоолзуг онзагайын бо шулуктен номчуп

сонуургап болур бис.

Орну арткан огбе тоштен

Онзаланып унген хадын,

Торгалыг хем ковуруунден

Тоолзуг чараш коступ тур сен.

3. Куш-ажыл темазы;

Дараазында куш-ажыл темазынга ангы-ангы мергежилдин кижилеринин

ажыл-агыйын уран-чечен коргузуп турар.

«Хойжуларга» деп шулуунде хойжу, малчын кижинин чымыштыг,

харыысалгалыг ажылын дараазында одуруглардан коор бис.

Дуне-хундус сагыш одуг

Дувурели, чурээ - малда

Хойжу кижи сеткил-хоннун

Хомудадып черле болбас.

Устунде адаанывыс шулукте хой чылдарда амыр-дыш чок ажылдап келген

хойжу кижинин овур-хевири чуруттунган дээрзи билдингир.

4. Янзы-буру темалар;

(Торел чону, чоок кижилери, уругларга тураскааткан шулуктери).

9

Ынчангаш Биче Монгуштун шулуктеринин тематиказы канчаар-даа

аажок делгем, байлак деп туннелге келдивис. Ылангыя торээн чуртунга,

чонунга, бойдус дугайында темаларнын чижек болуктээшкинин кордувус.

10

Ийиги эге

Биче Монгуштун бодунун сураглыг чангыс чер чуртугларынга тураскааткан шулуктери.

Биче Монгуштун шулук чогаалында эн улуг черни ук тема ээлеп турар.

Бодунун сураглыг чангыс чер чуртугларынга тураскааткан шулуктери:

«Удуртукчу авага», «С.А.Сарыг-оолдун 100 харлаанынга»,

«В.Ш.Кок-оолдун 100 харлаанынга».

«Удуртукчу авага» деп шулуунде ажылынга сеткилинден бердинген,

ажыл-агыйжы, амыдыралчы дуржулгалыг, культура килдизинин

удуртукчузунун ажыл, амыдыралын тода, чараш сеткил хайныгыышкынныг

илереткен.

Клубтарнын ажылы дээш,

Кылаш херии базып чоруур,

Культура дээш тынын садар

Кызымаккай баштыны-дыр

«Эки кылган ажыл, элеп читпес алдар» деп чуулду шулукте удуртукчу

аванын тоогузу, чуу чувеге сундулуундан эгелээш, чонга хайымналып,

оон кылган ижи он-даа чылдар эрте бээрге ол-ла хевээр артар дээрзин

одуругларда коргускен:

Ада угу Монгуш боорда,

Адыгжылар эргим кенни,

Ховар эрес, шимченгир-даа

Ходун-оолдун Светазы-дыр.

Он чыл ажыг ажылдааштын

Ол-бо ашпаан эжии-даа чок.

Орулгалыг туннел чедип,

Огулуг-ла ажылдаан сен.

11

Бо устунде шулуктун лириктиг маадырын чонга улегер-чижек кылдыр

мерген угааны-биле шаннап турар.

Шак-ла ындыг мозу-будуш шынап-ла бистин кожууннун культура

амыдыралын хогжудеринге бодунун улуг-хуузун, билиин болгаш

мергежилин, удуртукчу болгаш организатор талантызын киирип, ур

чылдарда культура килдизин удуртуп чораан Светлана Ходун-ооловна

Адыгжы дээрзин шулукчу арыг сеткили-биле чуруп коргускен.

«С.А.Сарыг-оолдун 100 харлаанынга» деп шулуунде Биче Монгуш

амыдырал-биле чоок, бистин чангыс чер чуртуувус, тыва литературанын

ундезилекчизи, огбе чогаалчывыс С.А.Сарыг-оолдун 100 хар

харлаанынга тураскааткан. Лириктиг маадырны Ангыр-Сарыг деп адап

алганы чонунга эргим сеткил-хоонну хайныктырып, чоргаарланган

сеткилин илередип турар.

Шулукчунун дараазында одуругларынын утка тургузуунда улегер

домактарны ажыглап киирип каарга, ук чогаалчынын ажыл-ижи,

чогаалдары монгези-биле артып, чонга хайымныг, чус-даа чылдар эрте

бээрге дириг артып каар дээрзин илереткен:

Тарамыктар каттышкаш, куш болуру дег,

Дамырактар каттышкаш, хем апаары дег,

Чогаалдарын дажыг хеми дынзыг чалгып,

Чонга четкен чоон уну хайымналды.

12

Ада-ие болгаш оске-даа кижилер ажы-толунге огбелеринин эрткен

тоогузун билиндирип ооредири эргежок чугула дээрзин автор бо

шулуунде сагыш-сеткилинден илередип турар.

«В.Ш.Кок-оолдун 100 харлаанынга» тураскааткан шулуунде В.Ш.Кок-

оолдун шупту талантызы кирип турар, езулуг номчукчу кижинин караанга

чуруттунуп турар кылдыр, бедик стильде, сагыш-сеткил хайныгып келир

кылдыр бижээн. Ам бо хуннерде В.Ш.Кок-оолдун ышкаш хамнарнын

йорээл алгыжы Тыва иштинде нептерей бергенин билир болгай бис.

Шулукчу «В.Ш.Кок-оолдун, С.А.Сарыг-оолдун 100 харлаанынга»

тураскааткан шулуктерин номчукчуларга сур куштуг, бедик унелел-биле

торээн черинин сураглыг кижилеринин чогаадыкчы ажыл-ижи улуг, биче

салгалдарга канчаар-даа аажок улуг салдарлыг болганын бадыткап

коргускен. Оон бижээни чогаалчыларга тураскааткан одуруглары оларнын

сеткил-хоону-биле хооннеш, чангыс судалдыг.

Овур Дус-Даг - ады-сураа алгаан чогаалчылар чурту болганда, оскен

торээн черинин сураглыг кижилеринин дугайында Биче Монгуш

амыдыралдын шинчээчизи, оон бугу талаларын чогаалдарында чуруп

коргузуп, ханы бодалдарны арттырып, монге билиишкиннерни

номчукчуларга дамчыдып турар.

Бо шулуктернин одуруглары кончуг ханы утка шынарлыг. Автор ук

шулуктерни ынакшыл, хандыкшыл-биле бодунун сураглыг чангыс чер

13

чуртугларынга чоргаарланган сеткили синнигип бижээн дээрзин эскерер

бис.

Ынчангаш Биче Монгуш езулуг бо чогаалчыларнын могейикчизи болуп

артып калган, ам-даа оларнын дугайында бижиир дээрзи магат чок. Бо уш

шулук озуп орар болгаш кайы-даа салгалдарга артып калыр.

14

Туннел

Тыва херээжен чогаалчылар Хурээленинин кежигуну, Тыванын херээжен

чогаалчыларынын Бирги тургузукчу конференциязынын делегады, шулукчу-

Биче Кускел-ооловна Монгуш.

Ол езулуг амыдыралчы, бедик хей аъттыг, бурунгаар чуткулдуг, быжыг

туруштуг шулукчу.

Оон ол будуш-чаны шулуктеринде корунчуктелип, илереп коступ турар.

Ол ийи шулуктер чыындыларын («Дунеки Дус-Даг», 2005ч, «Эне сырыы»,

2009ч) ундурген.

Шулуктери оон эн улуг чедиишкиннери бооп турарын эскерген бис.

Дыннадыг ажылынга Биче Монгуштун шулуктеринин тематиказын

сайгарып коорун оралдашкан бис. Шулукчунун шулуктерин сайгарып

коргенивис туннелинде, оон шулук чогаалы аажок бай байлак болганын

барымдаалап, кол-кол болуктерге ангылаан бис.

1. Торээн чурт;

2. Бойдус;

3. Куш-ажыл темазы;

4. Янзы-буру темалар (Торел чону, чоок кижилери, уругларга тураскааткан

шулуктер)

15

Биче Монгуштун шулуктеринин утказын сайгарып тура, шулукчунун

дылынын улусчу аянын, тематика болгаш идея талазы-биле бай болгаш

кижизидикчи шынарлыг дээрзин билип алдывыс.

Шулуктеринде уран-чечен аргаларны калбаа-биле чырыткан. Оон чижээнге

эпитеттерни, деннелгелерни чечен-мергени-биле ажыглаанын

хамаарыштырып болур.

Ниитизи-биле Биче Монгуш тыва литературанын шулук жанрынга улуг

улуг-хуузун киирген чогаалчыларнын бирээзи деп санап болур бис.

16

Ажыглаан литература:

1. Б.Монгуштун шулуктеринин чыынды номнары:

«Дунеки Дус-Даг», 2005; «Эне сырыы», 2009;

2. Куулар Д.С. Лекциядан алган.

3. Калзан А.К. Озулденин демдектери. - Кызыл, 1991;

4. Ховенмей Б.Д. Тыванын шулук чогаалы // Ховенмей Б.Д. Чогаалдар

чыындызы. - Кызыл, 1976;