Фразеологизмдегі ұйытқы сөздер туралы түсінік беру

Раздел Классному руководителю
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Фразеологизмдегі ұйытқы сөздер

Тұрақты сөз тіркестері мен күрделі сөздер сөздікте берілгенде, бірінші сөздің әліпбилік тәртібіне қарай орналастырылады. Фразеологизмдердің бірінші сөзі көп жағдайда ұйытқы сөз деп аталады. Әсіресе сын есімдердің (ақ, ала, көк, қара, қоңыр), сан есімдерден (бір, екі, үш, төрт, он екі, қырық, мың), бірлі-жарым етістіктіктерден болған ұйытқы сөздер әрқашан фразеологизмдердің бірінші сөзі болып жұмсалады. Мысалы: ақ айыл, ақ маржан, ақ жауын, ақ жем, екі қабат, екі ұрық, екі талай, өлер жері, ішпегені артында, жегені желім, іреп сойды т.б.

Ұйытқы сөз фразеологизмдердің бірінші өзі болып келуі басты шарт болып табылмайды. Екі компонентті зат есімнен болған фразеологизмге ұйытқы сөз бірінші болып та, соңынан екінші болып та тұра береді. Дегенмен, ұйытқы сөз фразеологизмдердің бірінші (басқы) компонентті болып қолданылуы өте жиі ұшырасатындығын жоққа шығаруға болмайды. Мұны мына төмендегі фразеологизмдердің құрылым-құрылысынан айқын көруге болады. Мысалы: тіс сөзіне қатысты фразеологизмдер. Есім фразеологизмдер: а) сүт тіс, күрек тіс, сиыр тіс, бұзау тіс т.б. ә) тіс қаққан, тісі шыққан, тісі қаладай т.б. Етістік фразеологизмдер: тісің барда ысқыр, тіске сыздығына сақтады, тісін батырды т.б.

Бел сөзіне қатысты фразеологизмдер. Есім фразеологизмдер: құмырсқа бел, күзен бел, таспа бел, қақпан бел, асқар бел, күдері бел, бұраң бел, қыз бел, аш бел, т.б ; бел бала, бел құда, бел орақ, белі жоқ, бел күрек, белді ата, бел орта, бел ортасында т.б. Етістік фразеологизмдер: бел алды, бел айналды, (буды), бел бермеді, бел (і) кетті, бел көрді, бел қатысты, бел шешпеді, бел бүкпеді, белі бүгілді т.б.

Тілдегі кез келген сөз фразеологизмдерге ұйықты бола алмайды. Халықтың өзімен қоса жасасып келе жатқан байырғы сөздік қордағы сөздер ғана ұйықты сөз бола алады. Сөздің сапа жағынан қаншалықты дамығандығын көрсететін бірден бір белгі оның көп мағаналық сипат алып, туынды мағанада жұмсалып, әлденеше фразеологизмдерді тудыруға себеп болуында. Осы ретте қазақ тіліндегі фразеологизмдерді жасаудағы анатомиялық атаулардың, дене мүшелерінің қызметі айрықша екендігін атай кеткен жөн. Көз, ауыз, қол, бас, аяқ, жүрек, тіл, құлақ, табан тәрізді адамның дене мүшелері сөзге арқау, ойға тірек-таяныш болып, тіліміздегі фразеологизмдердің бай қорын жасауда ерекше қызмет атқарады. Ақ, қара, тас, ат, ит, жер ұйытқы сөздер қатарына жатады. Ақ сөзімен келетін фразеологизмдер: ақ ауыз қылу (алдау); ақ жорға (арақ-шарапты айтады); ақ қар көк мұз (аяз, суық); ақ пен қызыл арасында (кешкі уақыт, ымырт); ақ сақал, қара сақал (жасы үлкен адамдар); ақ табан болу (шаршау, көп жүргеннен); ақ торғын (бет, ажар); ақ түйенің қарны жарылу (молшылық). Көзге байланысты фразеологизмдер:көген көз (бала, бозбала шақ); көз ашқызбау; көз байланған кез, көз байланбаста; көз жасы көл боп ағу; көз жасын сығу; көз жұмып тұрып; көз- құлақ болу; көз іліндіру; көзбен ату; көзге шыққан сүйелдей болу; көзден бұлбұл ұщу; көзді бақырайтып қойып; көзі жұмылу; көзі шарасынан шығу; көзінен от шашу;

Қара сөзіне байланысты фразеологизмдер: қара жерге отырғызу; қара қазан, сары баланың қамы; қара табан; қара сирақ бала; қара орман;

Тас сөзіне байланысты фразеологизмдер: тас бауыр; тас бөлу; тасы өрге домалау; тау күйіп, тас жанса да;



© 2010-2022