Методическая рекомендация ЭОР по предметам этнокультурной составляющей

ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫӉ ӨӨРЕДИЛГЕ БОЛГАШ ЭРТЕМ АЯМЫЗЫ

Ш.Ч.Сат аттыг Чаа-Хөл ортумак школазы

ТЕМА:

«А.Даржай -уран сөстүӊ эртинези»

Илеткелчилер:

Даваа Айслана, Очур Сайлык

Ш.Ч.Сат аттыг Чаа-Хөл ортумак школазыныӊ

9 «в» клазыныӊ өөреникчилери,

инновациялыг шөлчүгештиӊ кежигүннери

Чаа-Хөл,2014.

А.Даржай -уран сөстүӊ эртинези.

Хундулуг, Александр Александрович, Мария Донгаковна!Кызыл-дагжылар, башкылар база аалчылар!

Бис, Шулуу Чыргал-оолович Сат аттыг Чаа-Хөл ортумак школазыныӊ өөреникчилери, тыва дыл болгаш чогаал башкылары, Тываныӊ Күрүне Университединиӊ сургуулдары-биле демнежип кылган ажылывысты таныштырар-дыр бис.

Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызының адырында өөредилге черлеринде янзы-бүрү төлевилелдерни чаа негелделер ёзугаар ажылдап кылып, өөредилге-кижизидилге ажылынга боттандырып турар. Оларның бирээзинге чылдың-на республиканың өөредилге черлериниң аразынга боттарының чогаадыкчы ёзузу-биле, амгы үениң негелделеринге дүүштүр ажылдап кылган төлевилелдерин «Инновациялыг шөлчүгеш» деп атка төлептиг болуп ажылдаар эргени чаалап алыры-биле камгалаары болур.

Бистиӊ төрээн кожуунувус Чаа-Хөл- Тываныӊ ховар дээн сураглыг кижилериниӊ чурту дизе чазыг болбас:Шулуу Сат, Монгуш Черзи, Байыр-оол Байынды, Солаан Базыр-оол, Кечил-оол Экер-оол, Монгуш Өлчей-оол, Александр Даржай, Раиса Аракчаа, Каадыр-оол Бичелдей, Каадыр-оол Бегзи, Шаӊгыр-оол Суваӊ…дээш оон-даа хөй.

Ынчангаш тускай төлевилелди ажылдап кылгаш, Чаа-Хөл кожуун «Республика чергелиг инновациялыг шөлчүгеш» деп атка тѳлептиг болуп, «Этнокультурлуг эртемнерге электроннуг ѳѳредилге курлавырлары» төлевилелди боттандырып кирипкен. Ук төлевилелди 2012-2013 өөредилге чылында боттандырып ажылдап эгелээннер.

Амгы үеде Чаа-Хөл кожуунда инновациялыг ажыл-чорудулганы Ш.Ч.Сат аттыг Чаа-Хөл ортумак школазы удуртуп турар. Ук төлевилелде кожуунда 25 башкы, 1 сургуул болгаш оларның бөлгүм ажылдарын таварыштыр 500 хире өөреникчи хаара туттунган. Ук ажыл тыва өөреникчилерниң амгы үениң негелдезин ёзугаар ажыглаары электроннуг өөредилге курлавырлары кылдыр тус черде төлептиг кижилериниң, тѳѳгүлүг черлерниң дугайында материалдарны кылып тургузар сорулгалыг.

Чаа-Хөл кожууннуң иштинде инновациялыг шөлчүгештиӊ харыысалгалыг удуртукчузу ― Даваа Аянмаа Юрьевна, Чаа-Хөл кожууннуӊ тыва дыл болгаш чогаал башкыларыныӊ методиктиг каттыжыышкыныныӊ удуртукчузу, кежигүннери ― тыва дыл болгаш чогаал башкылары,өөреникчилер. Олар шупту демнежип алган, башкы бүрүзү тускай угланыышкынныг бөлгүмнерни ажыдып алган, өөреникчилерни хаара тудуп ажылдап турар. Янзы-бүрү бөлгүмнер таварыштыр Чаа-Хөл кожуунга хамаарышкан материалдарны чыып, электроннуг хевирже киирип турарлар: бөлгүмнерде өөреникчилер тыва дыл болгаш чогаалга хамааржы бээр материалдарны: Чаа-Хөлдүӊ чогаалчыларыныӊ, эртемденнериниӊ, сураглыг кижилериниӊ, бижиктиг тураскаалдарныӊ, төөгүлүг черлерниӊ дугайында шинчилел ажылдарын; Тываныӊ төөгүзү, географиязы эртемнерге материалдарны электроннуг хевирге чыып тургузуп, электроннуг өөредилге курлавырларын белеткеп турарлар.

Бир-ле дугаарында, бистерге тыва дыл болгаш чогаал башкылары , кожуунувустуӊ сураглыг чогаалчыларыныӊ дугайында шинчилел ажылдарын кылдыртып, ТывКУ-да ажылдап чоруур башкылары болгаш студентилер-биле демнежип, чонувустуӊ чоргааралы, ынак чогаалчызы, Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы А.Даржайныӊ ажыл-чорудулгазындан электроннуг өөредилге курлавырларын тургузар сорулганы салып алгаш, ажылдап кирипкен бис.

Ынчангаш ынак чогаалчывыстыӊ төрүттүнгенинден бээр 70 чыл оюн демдеглээр бүдүүзүнде кылып чорудуп турар ажылдарывыстыӊ чамдык түӊнелдерин силерге бараалгадып көрээлиӊер.

Электроннуг өөредилге курлавырлары амгы үениӊ школаларынга эргежок чугула апарып, этнокультурлуг эртемнерге база-ла негелделерни тургуза бергенинден, ук эртемнерге тыва дыл кырында херек кырында ажыглап болгу дег электроннуг ажылдар чок болганындан ажылывысты эгелээн бис. Амгы үеде ук темага хамаарышкан тыва дыл кырында өөредилге-кижизидилге ажылынга ажыглаар электроннуг өөредилге курлавырлары чок, ынчангаш бо талазы-биле шудургу ажылдап кылыры негеттинип келген. Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның материалдарын Интернет четкизин таварыштыр шупту кижилерге чедимчелиг номчуур аргалыг болурун боттандырар сорулга-биле чаӊгыс чер чурттуг ынак чогаалчывыстыӊ ажылын сегирип, Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы А.Даржайныӊ хууда арыныныӊ сайтызын ТывКУ-нуӊ башкылары болгаш сургуулдары-биле демнежип кылып турар бис.

Сайтты Тываныӊ күрүне университеди, Национал школа хөгжүдер институт, республиканыӊ инновациялыг төптери күжүн кадып тургускан.

Тус-тус чогаалчыларныӊ арыннарында тодаргай киржикчилерин айыткан.

Мегапроектиниӊ директору, автору - Бавуу-Сюрюн Мира Викторовна, тыва филология болгаш ниити дыл эртемнери кафедразыныӊ профессору, филология эртемнериниӊ кандидады, «Тюркология» эртем-өөредилге төвүнүӊ директору .

Идеяныӊ автору, проектиниӊ координатору - Эренчинова Татьяна Александровна, Национал школа хөгжүдер институттуӊ эртем талазы-биле оралакчызы, педагогика эртемнериниӊ кандидады.

Удуртукчулар:

- "Тыва дылдыӊ электроннуг корпузу" деп проектиниӊ удуртукчузу - Салчак Аэлита Яковлевна, филология эртемнериниӊ кандидады, университеттиӊ эртем ажылдарын организастаар килдистиӊ даргазы, тыва филология болгаш ниити дыл эртемнери кафедразыныӊ улуг башкызы.

- программныг хандырылга бөлүүнүӊ удуртукчузу - Далаа Сергей Монгушевич, информатика кафедразыныӊ доцентизи, физика-математика эртемнериниӊ кандидады;

- техниктиг хандырылга бөлүүнүӊ удуртукчулары - Донгак Буян Алексеевич, университеттиӊ интеллектуалдыг өнчү болгаш технология трансфериниӊ эргелел удуртукчузу; Данчай-оол Аяс Анатольевич, информатизация килдизиниӊ даргазы;

- студентилерниӊ эртем-шинчилел ажылыныӊ килдис эргелекчизи - Майны Шеӊне Борисовна .

- «Тюркология» эртем-өөредилге төвүнүӊ Студентилер бюрозунуӊ удуртукчузу - Соян Айланмаа Мылдыргыновна, тыва филология болгаш ниити дыл эртемнери кафедразыныӊ улуг башкызы, филология эртемнериниӊ кандидады.

Дилээр (Моон хереглээн чогаалчызын азы ооӊ чогаалын азы номун, кожуунун бижээш тып алыр.)

2. Кожуун, ук кожуундан чогаалчыларныӊ даӊзызы.

3. Тодаргай чогаалчыныӊ сайтызы (ады, чуруу, менюзу)

Меню:

а) кыска биографиязы

б) чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы

в) үндүрген номнары (даңзызы/ номнуӊ допчузу /тодаргай чогаалы)

г) чогаалчының дугайында ажылдар ( эртем ажылдарыныӊ даңзызы / тодаргай эртем ажылы )

д) очулгалары

• чогаалчының ажылдарының өске дылдарже очулгазы /даңзызы / тодаргай чогаал

• өске чогаалдарны тыва дылче чогаалчыныӊ очулдурганы (даңзызы / тодаргай чогаал)

е) публицистика (даңзызы/ тодаргай ажылы)

ё) ыры апарган шүлүктери ( даңзызы / тодаргай ырының күүселдези / сөзүглели турар)

ж) галерея

• чуруктар (чогаалда кирип турар черлериниң чуруктары, юбилей, хууда архивинден чуруктар, өг-бүлезиниӊ чуруктары, чогаалдарынга иллюстрациялар)

• аудиоматериалдар (даңзызы/... )

• видеоматериалдар (даңзызы/... )

• презентация (даңзызы/... )

Түӊнел сөс орнунга.

«…шүлүкчүнүӊ шүлүктери тыва дылды улам каастап, а ол бодунуӊ

дужунда тыва дылдыӊ байлак курлавырларындан эӊ-не чедингирин, дээштиин,чечен-мергенин сүүзүннеп туруп, шүүп, шилип алырындан кажан-даа чажам дивес кижилерниӊ бирээзи-дир»

Ч.Чүлдүм «Артыштыӊ айдызыныӊ чаагайы»

«А.Даржайныӊ номчукчуну оттуруп, бодандырып кээр чагыглыг

шүлүктери - тыва чон дээш аарып, сагыш човаан сеткили болур»

Л.Мижит «Чоннуӊ шүлүкчүзү»

Шынап-ла, Александр Даржайныӊ чогаалдары чонга чедингир сөстүг, уран, а ал боду ооӊ чогаалдарындан илереп көстүп кээр, кайгамчык ханы мерген угаанныг, чону дээш сагыш човап чоруур ёзулуг Кижиниӊ үлегер -чижээ дизе частырыг чок.

Александр Даржай - уран сөстүӊ эртинези-дир.

ЫРЫ

Чаа-Хөл хемниң чалгыы

Сайын чүлгүп чыдыр бе?

Чыраа-хаактар салгынга

Шылыражып турлар бе?

Чаа-Хөлдүң бажында

Меңги харлар эрээн бе?

Чаагында меңниг кыс

Мени сактып чору бе?

Часкы көк өйүнде

Чаныксай бээр апардым.

Чаа-Хөлдүң эриинге

Чараш уруг маназын.

1986