Методический материал для 1-4 классов Ада-чурттун Улуг дайынынга Чыргаланды сумузунун чонунун киржилгези

Раздел Классному руководителю
Класс 4 класс
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Тес-Хем кожууннун эртем практиктиг конференциязы.











Ада-чурттун Улуг дайынынга

Чыргаланды сумузунун чонунун

киржилгези.




Автор: Кенден Диана

Вячеславовна. 4 класс

Чыргаланды ниити

билиг ортумак школазы.

Удуртукчузу: Самбуу Эмина Олеговна.

2012 чыл.


Допчузу


1.Киирилде кезээ ....................................3

2. Кол кезээ. Сумунун Кызыл кожу ....................5

3. Туннел ...........................................9

4. Ажыглаан литература .............................10

5. Капсырылга ......................................11














Киирилде кезээ

Шинчилел ажылынын темазы - Ада-чурттун Улуг дайынынга Чыргаланды сумузунун чонунун киржилгези. Ынчангаш шинчилелдин объектизи Чыргаланды сумузунун Кызыл кожу.

Ажылдын угланыышкыны (предмеди) -Чыргаланды сумузунун дузаламчызы (Кызыл кожу).

Алдан беш чыл бурунгаар Тиилелге хуну та чеже сая кижилерге, соглеп четтинмес оорушкуну, чоргааралды, аас-кежикти эккеп сонннээн турган чуве. Бистин улуг чуртувустун кырынга диргелип келген турган канчаар-даа аажок каржы дайзынны белен эвес демиселге ажып тиилеп каан чонувуска чоргаарланып чоруур бис.

Чон - езулуг маадыр ол-дур! Дайын чугле маадырлыг чоруктардан бутпес болуру билдингир, ынчалза-даа ок-боо туткаш тулчуп-даа чораан, Кызыл Шеригге бугу-ле кужу -биле дузалажып, дун-хун чокка ажылдап-даа чораан кижилер - маадырларывыс-тыр.

А Тес-Хем кожууннун Чыргаланды сумузунун маадырлары кымнарыл?

Улуг Тиилелгенин 60 чылындан эгелеп сумувустун маадырларын тодарадыры-биле музейивистин башкызы Эртине Очур-Хоо Сагдыевна база эге класс башкызы Самбуу Эмина Олеговна - биле ажылды эгелээн бис.

Ада чурттун Улуг дайынынын кадыг-дошкун чылдарында Тыванын бугу арат чону-биле бир домей, бистин Тес-Хем кожуунунун Чыргаланды сумузунун ажыл-ишчи арат чону « Бугу чувени фронтуга» деп кыйгынын адаа-биле уйгу - дыжын уткаш, кайгамчык шудургу ажылы- биле эжелекчи фашистерни чылча шаварынга киришкенин бижээн.

Ынчангаш айтырыгнын чугулазы моон коступ турар.

Ажылдын чаа чуулу: Чыргаланды сумузунун чонунун тоогузун эки билир буянныг огбелеривистен фронтуга дузалаан патриотчу шимчээшкинин илереттивис.

Ажылдын сорулгазы: Чыргаланды сумузунун чонунун фронтуже чорудар мал-маган болгаш оске-даа белектерни мооннеп чыырынга, малды Кызылга чедир суреринге дузалажып турганын тодарадып бижиири.

Шиитпирлээр айтырыглары:

  1. Фронтуже чорудар мал-маган болгаш оске-даа белектерни мооннеп чыырынга идепкейлиг киришкен араттарны илередир.

  2. Малды Кызыл хоорай чедир суреринге дузалашкан араттарны тодарадыр.

Ажыглаан арга-методтар: Бо ажылга тайылбырлап бижиир, дилеп тыварынын, этимологтуг, долу эвес статистиктиг аргаларны ажыглаан.

Ажылды чорударда, устунде кирген номнар, статьялар - биле таныжып кордувус.

Ажылдын материалы: Материалдын хой кезии ук чернин улуг назылыг чурттакчы чонундан чыгдынган. Информантыларнын данзызын капсырылгада киирген.

Ажылдын практиктиг ужур-дузазы:

Тыва дылдын башкыларынга, оореникчилерге чурт-шинчилел ажылы чорударынга болгаш шинчилээринге дуза болур.

Ажылдын тургузуу:

Бо ажыл киирилдеден, кол кезектен, туннелден, литературанын данзызындан, капсырылгадан тургустунган.


Кол кезээ

Сумунун кызыл кожу

Сумунун араттарынын фронтуга бар-ла турган аргалар-биле дузалаар дээн патриотчу шимчээшкини дайыннын баштайгы хуннеринде-ле эгелээн.

Чыргаланды сумузун даргалап чораан, парторгтап чораан 85 харлыг Соян Чикей Намдаловичинин сактыышкыны:

- 1941 чылдын июль 22-де Гитлерлиг Германиянын аг- шерии, кожавыс улуг ССРЭ-же дайын чарлавайн оор езу-биле халдаан. Ол уеде партия болгаш аравэнин активчилери кодээ сумуларже, сургакчылап чоруп турган. Чонга дайынны дыннадып, дузаламча белектер чыырынга, дайынчы езу - биле ажылдаар, чурттаар дайын хевирин эки ооренир деп суртаалды чорудуп турган. Белек кылдыр аъш - чем, чылыг холбактарны, идиктер, акша, алгы-кеш, хой, мал дээш чуну-даа харамнанмайн бээр турган. Белек чыылдазынын уезинде Чооду Кунзенмаа, Дензин Ызыгуур, Оюн (Маскыр) Адыя, Оюн Сииренмаа, Чурупкан Зоя дээш идепкейлиг аравэчилер хой турган. Коданмай Папин, Чооду Намчак, Дондуп Петров, Шойдак Калчан дээш оскелер-даа малын харам чокка узуп берип, дайынчы самалет кылырынга акша хоренгини берип турганнар. Украинадан улуг эрге дужаалдыг, улуг шыырак, мага -боттуг шериг кижи келген. Чугле чангыс бистин сумудан 60 аътты кадыын, караанын коорун, бедиин, мангыр- кашпагайын, коруп хынап тургаш, чондан чыып берген бис. Ол аъттарны Салчак Шокар-оол, Чыпсын Шулуу, баштан улустар Танды, Саянны ажыр демир орукка чедир суруп, чедирип бергеннер. Соян Севилбаа кодан хоюнун улуг кезиин, Бай Нурзат кодан хоюнун 30 хуузун узуп бергеш, чонга улегерин коргузуп, патриотчу хей-аъдын кодургеннер. Олар чазактын ордени-биле шаннатканнар. Соян Севилбаа С.К.Тока дарга-биле кады чондан чыгган белекти Украинага чедиржип чораан кижилернин бирээзи ол.

Чооду Кара-Кускенин «Чыргаландым» деп номундан арын 42-43 «Дузаламчы». 1942 чылдын октябрь 10-да «Шын» солундан Тес-Хем кожууннун Чыргаланды сумузундан Оюн Товуунун фронтуга берген дузаламчызы: аът-13 баш, бе-1 баш, инек-2 баш, хой-118 баш, ошку-6 баш, алгы-20, дук-36кг, 115 акша берген.

«Калдак-Хамар» орук тудуунун киржикчизи, «Чодураа» колхозтун ундезилекчилернин бирээзи, школанын бирги аштакчызы, Ленинчи юбилей медалынын эдилекчизи, куш-ажылдын хоочуну, коммунист Дензин Ызыгуур Ужуновнанын сактыышкыны мындыг:

- Ада-чурттун уезинде, «Дайзынны чылча шавар, фронтуга дузалаар» деп кыйгыга, Чыргаланды сумузунун, арат-чону идепкейлиг киришкен. 13-14 арбандан белек чыылдазынга нам кежигуннери Нурзат Соян, Чикей Соян, Коданмай Папин, Узун Балдан, Иргит Тараачы, Соян Ызыгуур, Лажыкай ынчаар ажылдап турдувус. Кызыл шеригге белек кылдыр мал-маган, алгы - кеш, дук, чылыг хол хаптарын, думчук аржыылдарын, чылыг чолдак тон, оннуг метталдар, аъш-чем аймаан-даа чондан чыып турдувус. Ниитизи-биле 500 алгы-кеш аймаан, 100 хире хой, ошку, 50 молдурга 200 акша, 500 чылыг хол хавы, чылыг 10 тон, 40 кг саржаг, 1000 кг дук, 200 кг чыжыргана, 115 кг ааржы, чигирлеп каан 120 кг чокпек, 100 кодан кежи, 10 кг оннуг металлды чондан бир удаа чыып берген бис.

Шуптузун санап-туннеп ундурер болза моон-даа ковей.

Дайын эгелээн чылын, Чыргаланды сумузунун девискээринге коданнар дыка ковудээн. Сумунун арбаннарынга койгуннаар даалга берип каан турган. Дыка хой кодан эъдин база дужаап турдувус. Улус аъттыг, чадаг, лыжалыг-даа коданнап турду. Фронтуже чорудар дээш чыгган белекти сумунун белек комиссиязынын даргазы Самдан Василий Сундукаевичиге хулээдип берип турдувус.

Куш-ажылдын хоочуну, суурнун ундезин тудугжуларынын бирээзи Соян Кундуу Дуптеновичинин уруу Соян Раиса Кундууевнанын ачазынын чугааларындан мынчалдыр сактып чугаалап турар:

- Мээн ачам Соян Кундуу 21 харлыг турган. Ол боду дыка эрес шимченгир, моолдап чугаалап, санагылаар, бичии уезинде моолга хуурактар школазынга ооренип чораан, угааны чиик, чугаакыры кончуг кижи. Сарыг шажын, 2-ги делегей дайыны, тыва эки турачылар болгаш анаа дузаламчы дугайын дан-на хоореп олурар. Ол уеде кижи ону бижип ап, эки дыннап ап чорбааны хомуданчыг. Ынчалза-даа ачамнын чугаазындан, мээн угаанымда арткан чуулдерни чугаалап берейн. «Бугу чуулду фронтуга, Кызыл Шеригге, Тиилелгеге» деп кыйгы-биле фронтуже мал аймаа, акша чыылдазы, аъш-чем, алгы - кеш болгаш оске-даа чууллдерни чыып чорударынга киришкен. Сумунун арбаннар аразынга, ог-булелернин шыдал - байдалын коруп тургаш, кым чуу бээрин данзылап каар турган дээр. Кызыл Шеригже чорудар аъттарнын эн-не экизин чорудуп бээр турган. Инек, хой малды база-ла чорудуп турганнар. Бир уеде чыгган инектерни хосталган украин суурга берген дээр. Аъш-чемге: саржаг, ааржы, чокпек, чыжыргананы ореге бурузу бээр турган. Оон чеже хире деп сан - чурагайын сумуда демдеглеп арттырбааны хомуданчыг. Херээжен чонну чыып алгаш алгы эттедип, оон хоректээштерни, шериг кижиге тааржыр чолдак алгы тоннарны, эн эки дээн даараныкчыларга даарадып, шала чевен, чаа даарап чоруур аныяктарга боо адарынга эптиг салаалыг алгы холл- хаптарын даарадып турган. Эр кижилер лыжага «хаак» талдар кезип белеткеп, ону кылып чорудуп турган. Боттары хаак кедип, шериг херээнге ооренип-даа турганнар. Агарга ол уеде чээрен дээр хову аны дыка ковей, оор-оор оъттап чоруур. Малчыннар оларны мал одары арттырбас дээш, ол -бо черлерже ойладып турган дээр. База-ла фронтуга дээш, боолуг шериглер эккеп, оларны адып алгаш, Кызылче чорудуп турган. Арткан эвээш санныг чээреннер моолче дезип кире берген дээр чораан. Ам мында чангыс-даа чээрен чок, оон чугле озуп, оъттап чораан ээн черинде «Чээрен» оруу деп чоннун адап чораан чер ады бар. Самолеттар тударынга акша чыып, оон орнунга облигация дээр ангы-ангы оннуг, хемчээлдиг саазыннарны куруне соонда орнун чандырып бээр кылдыр берип турган. Ол облигацияларны посте ораап каан, аптара иштинде шыгжап каан чоруур чуве, бичии уемде оон-биле ойнап-даа чордум. Ол акша шоолуг-даа эгиттинмээн. Облигациялар ынчаар-ла элеп, уруглар ойнап тонген. Дус-Холге дус уштур бригад турган. Ужулган дусту дензилээш, шанактыг аъттарга чудургеш чорудуп база турган.

Зоя Кундууевнанын сактыышкынындан.

- Ачавыс Кызыл шеригже чорудар дузаламчы чедирип Кызылга чораан уезинде дайынче чоруп турган дайынчылырны Улуг-Хем кежир паром-биле кежирип турганын сактып чугаалаар кижи. Аъттар кижилер дээрге эндерик, орус чон ыглажып, удеп турган, а тыва кижи кадыг ыглашпас дээр чуве. Чыгдынган дузаламчы дыка хой - аъш-чем, алгы кеш малдарны, ылангыя чылгы мал дыка ковей кылдыр чорудуп турган дээр.

Мерген Кундууевичинин сактыышкыны.

- Ол чылын коданнар дыка хой турган дээр. Оларны дузактап, эъдин фронтуже чорудуп, кежи-биле хол хаптары даарап чорудуп турган. 50 мун аъттар чыылдазынга бистин сумудан чыгган аъттарны ачавыс «Чедер» ховузунга кыштадып, анаа чылгычылап турган. Чылгычылар турлаанын оонге сумудан Дежит - оол дээр ирей сугнун ог-булезин кожуруп чедирген. Ачам болгаш элээн каш чылгычылар ол огге туруп, чылгы дозуп турганнар. Соогу аажок дээр чуве. Кажан, каш аът херек дээрил, Кызылга суруп чедирер турган.

Тоогу эртемнеринин доктору Юрий Аранчыннын сактыышкыны-биле алырга, Чыргаланды сумузунун чону холун эрттир дузааргак, биче сеткилдиг. Чамдык бодуун амыдыралдыг кижилер боттары оонге кара шай ижип оргаш-ла, оскээртен мал садып алгаш, оозун дузаламчыга берип турган. Ынчан кижилер чангыс демниг, найыралдыг, кончуг хей - аъттыг ажылдап, чурттап турганын сактыышкыннар бадыткап турар.














Туннел

Сумунун араттарынын фронтуга бар-ла турган аргалар-биле дузалаар дээн патриотчу шимчээшкини дайыннын баштайгы хуннеринде-ле эгелээн.

Ада-чурттун дайынынын уезинде «Дайзынны чылча шавар, фронтуга дузалаар» деп кыйгыга Чыргаланды сумузунун арат-чону идепкейлиг киришкен. 13-14 арбандан белек чыылдазынга нам кежигуннери Нурзат Соян, Чикей Соян, Коданмай Папин, Узун Балдан, Иргит Тараачы, Соян Ызыгуур, Лажыкай, ынчаар ажылдап турган. Кызыл Шеригге белек кылдыр мал-маган, алгы-кеш, дук, чылыг хол хаптарын, думчук аржыылдарын, чылыг чолдак тон, оннуг метталдар, аъш-чем аймаан-даа чондан чыып турган. Ниитизи-биле 500 алгы-кеш аймаан, 60 аътты, 100 хире хой, ошку, 50 молдурга, 200 акша, 500 чылыг хол- хавы, чылыг 10 тон, 40кг саржаг, 1000 кг дук, 200кг чыжыргана, 115кг ааржы, чигирлеп каан 120кг чокпек, 100 кодан кежи, 10кг оннуг металлды чондан бир удаа чыып берген. Шуптузун санап-туннеп ундурер болза моон-даа ковей.

Чамдык бодуун амыдыралдыг кижилер боттары оонге кара шай ижип оргаш-ла, оскээртен мал садып алгаш, оозун дузаламчыга берип турган. Ынчан кижилер чангыс демниг, найыралдыг, кончуг хей - аъттыг ажылдап, чурттап турганын сактыышкыннар бадыткап турар.

Кызыл-мынгы уе-човуур эрткен-даа бол,

Хып дээн чалыы дайынчылар олген-даа бол,

Тоогувустун чаа арны солушса-даа,

Кырган-ава ыдып орар тоолу дег,

Кым-даа, чуу-даа уттундурбаан, ону бодаал.


Ажыглаан литература

  1. Пивоваров «Добровольцы».

  2. Кара - Куске Чооду «Чыргаландым».

  3. Михаил Сундуй «Эки турачы аъттыг эскадрон».

  4. Моллеров «Книга памяти».









Капсырылга

Информантылар

1.Балдыржаа Херел Самданович.

2.Дензин Ызыгуур Ужун

4.Сондуймаа Зоя Кундууевна

5.Соян Мерген Кундууевич

6.Соян Раиса Кундууевна

7.Соян Чикей Намдалович

8.Хураган Суван Авырамовна.





© 2010-2022