АҚТҚ/ЖҚТБ – ден қорғану өз қолында

Тақырыбы: АҚТҚ/ЖҚТБ - ден қорғану өз қолында.
Сабақтың мақсаты:
- Адамзат өміріне қауіп төндіріп отырған қатерлі СПИД дертінің алдын-алу,оның жұғу жолдарын одан сақтана,қорғана білу туралы түсіндіру.
- Салауатты өмір салтын қалыптастыру.
- Оқушыларды жаман әдеттен аулақ болуға, адамгершілікке,инабаттылыққа, ел жандылыққа тәрбиелеу.

Сабақ барысы:
Ұйымдастырубөлімі:
1. Оқушыларменамандасу.
2. Түгелдеу.
Кіріспесөз:
СоңғыжылдарыжершарыхалықтарыныңназарыХХғасырдыңотбасыаталғанСПИД (иммунитетжетіспеушіліксиндромы) дертінеаууда, қазірдіңөзіндеондағанмыңадамдардыңөмірінжойғаносыбірқатерліауружайындажұмыржердіңтүкпір-түкпіріндекүнсайынхабарбермейотырғанбірде-біргазет, журнал, теледидарнемесерадиоторабыжоқ.Бұлдерттіңқарабұлтыбүкілжершарынбасыпкеледі.Сондықтаносыаурудыңалғашқыжәненегізгібелгілері,одансақтанужолдары,аурудыңалдын-алужәнеемдеутәсілдерінбілгенімізжөн.
СПИДвирусыныңқайжылыкімашқанытуралы.
СПИДқоздырғышыннемесеадамдаиммунитетжетіспеушіліктітуғызатынвирусты (ВИЧ-1) 1983 жылыфранцузғалымы, вирусологЛ.Монтаньетапты. Ал 1984 жылыамерикалықғалымР.Галловирустыңбарлыққасиеттерінжан-жақтытексеріпжариялады.
Айнұр: СПИДвирусыадамағзасындақалайөмірсүреді?
Адамағзасынаенгенолқанныңлимфоцитклеткаларыныңішінекіріп, клетканыңгенетикалықаппаратынажабысыптезкөбейебастайды.Осының әсерінен клетка жарылып өледі.Одан шыққан вирустар жаңа клеткаларға жабылып,өткен процестерді қайталайды. Лимфоцит клеткаларының осылай өле беруі салдарынан күндердің-күнінде ағзасында иммунитет жетіспеушілік пайда болады.Бұл жасырын кезең ондаған жылға дейін созылуы мүмкін.Айырықша еске салатын жай, осы жасырын кезең кезінде адам өзін аурумын деп есептемейді.Бірақ, ол өзімен қатынастағы адамдарға жұқпалы аурудың көзі ретінде СПИД-ті тарата береді.
Аделина: СПИДқұрбаны (монолог).
- Уа, жаратылыс! Адамзатқаөмірбергенқұдіреттіңқайнаркөзі!Сенестисіңбемені? Сүтсәулелімынаубірөмірдіңбарқызығынкөреалмай,армандакетіпбаражатқан, жұмыртқадайжұмырбастыпенденіңзарынтыңдашыбірсәт!
Өзімненөзімсыртаптым,
Өлеалмайжүргенсырқатпын.
Шірігенкартопсияқты,
Бұрышындақалғанбірқаптың.
Өзімненөзімтістенем,
Шарабымдатұрішпеген.
Ұйықтайындесемқорқамын,
Көрмейтінсұмдықтүскөрем.
(Тіршіліктентеперішкөргенжасжігітегіліпжылаптұр.)
-Менжағдайыәжептәуіротбасындадүниегекелдім.Әп деп өсе бастағаннан ештеңеден таршылық көргенім жоқ.Басқа балалар ішпегенді іштім, кимегенді кидім. Бір сөзбен айтқанда,өте ерке болып өстім. әке-шешем бар дегенімді жасады.анда-санда әкем мен тентек болған кезде,айқайлап ұрса бастаса анам: «Ойбай,жалғыз балада нең бар?»-деп ара түсетін.
(Сонаубалалықшағыесінетүскенжігітжүзінқимастықсағынышбасыпбіразүнсізқалды.)
Әлпештепалдыанамалдымнаншығы,
Қасымнанкетпесқиғашқадамшығып.
Ата-анаперуанабопперзентіүшін,
Күнкешеркөрсетпедепжаманшылық.
Ардақтапата-анаңдысолсекілді,
Қынжылтпайқызметкөрсетадамшылық.
Түседіескекейкезбалакезім,
Балакезім... кетушіемдалакезіп.
Аққайынғашайқалғанқараушыедім,
Қараушыедімөлдірегенқаракөзім.
- Иә, ата-анамныңеркелеткеніменіоданәріқұтыртатүсті.Жетіншісыныпқажеткеншеекі-үшмектепкеауысыпүлгердім.Негедейсізғой.Тәртіпсіздігімүшін.Біркүнікөршіподъезгежаңаотбасыкөшіпкелді.Олардыңдаменсекілдіұлыбарекен.Сонымен «іздегенгесұраған» дегендей,екеуміздіңжұбымызжазылмайтынболды.Оныңмененайырмашылығынаша «дегшен» пәленіңдәмінертетатқанекен.Ендімендешегебастадым.Нашаныңадамбаласынаәкелетінқасіретінолкездекімбілген? Егердебілгенболсамтірідежолаймынба?!
Тамырынуменсуарып,
Денсаулықдегенегістің,
Шірітіпапсыңбіразын,
Ғаламатқымбатжемістің.
Инементазаденеңді,
Тесугенегекелісті?
Көктүтінменуланып,
Ащысудынегеіштің?
Төсеккеасылазамат,
Ауруаеңдепқұлайсың.
Дәрігерлердімазалап,
Неүшінендіжылайсың?
(Денесінсырқатсыздатқанжасжігітжасаурағанжанарынтөменсалып,сөйлепкетті.)
- Соданарадаекі-үшжылөтті.Бұлкездементемекісіз, есірткісізтұраалмайтындәрежегежеттім.Өзімсекілдідостарымдакөбейді.Оларарқылысарғышсұйыққұйылғанинегедеаңсарымауды.Неқұдіретібарын,солиненікөрсемаузымнансуымшығып,есімкететінБұлкездеәкемавтомобильапатынанқайтысболды.Жалғызанамныңжиған-тергеніесірткініңайырбасынакетті.Менсолқұлдырағаннанқұлдырайбердім.Бірдеқаттысалқынтиіпауруғанағатүстім.ДәрігерлерменіңСПИД-пенауыратынымдыанықтапты.Төрт-бесжылбілмейжүріппін.
Таусылмақдәм.Бітпекөмір-өзенім.
Менің-дағыжеттікетеркезеңім.
Оныкөптентарқамағанқайғымен
Жүрегімніңмұңкөзіненсеземін.
«Өлермін» - депкүңірінем,күйзелем,
Меніесірткінайзасыментүйреген.
Өзәлімшеарман-көлдежүзеалмай,
Қанатымнанжараланғанкүйдемен.
-Соңғыкездеөмір-тірлік, табиғат, жаратылыстуралыкөпойланатынболдым.О, жаратылыс! Жарықдүние! Кешмені! Шынындадаадамөміріғажапекенғой.Бір-ақөмір! Осыбір-ақретберілгенөміріндеқартайғаншажүріп, одүниегеаттансаңарманыңбарма? Бұғанкімкінәлі? Балалықпа, шалалықпа, әлдееркелікпе? Қазірғойішімжидіпкүйіпкетеді,өкініштіңулызапыраныбүкілденемдіқалтыратады.Бәрікешенді.
О, Жаратқан!
Жұмыртқадайжұмыржерментөңкерілгентайқазандайкөкаспан! Сендерестисіңдерме, мынаменіңзарымды? Айтыңдаршы,құтқаратынкүшбарма, мынамендейбейбақты.
(Мұңлыащыәуенойналады.)
Бұлтірліктенетындырдым, некөрдім,
ҚұрбанымынСПИДдегенкеселдің.
Ақтамай-ақкетіпбарамарманың,
«Жалғызбала» депөсіргенәкемнің.
Кімкінәлі,аялағананамба?
Барқажеттідаярлағанқоғамба?
Текқанаөзімкінәлімінсолүшін
Улыдерттіңқұрбаныменболамда.
Жасжеткіншек!
Өздеріңеөлеркездеайтыпкетуборыщым,
Ауырсаңдарбұлкеселмен,
Дәрігерде бере алмайды қол ұшын.
Құтқаратын күш жоқ,онда әлсіз тірі өліксің,
Жат әдетпен темекіге, есірткігежоламаңдар сол үшін!
Азалыда ащы әуен қайта ойнады. Жан төзгісіз азапқа түскен жас бейбақ ала сұра дөңбекшіп, жерге құлайды. Бұл оның ақтық сөзі еді.
Гүлмаржан: СПИД-наркотикті егеушілердің инесі арқылы жұғады. СПИД-тен сақтану үшін не істеу керек? Мысалы: ішімдікке әуестік,токсикомандық, шылым щегу сияқты осындайз аттардана улақ болған жөн. Ол ойды да, бойды да өсірмейді. Қайта денсаулығыңды әлсіретіп,өмір жасыңды қысқартады.Ал, денісаудан, жаны саудан артық ештеңе жоқ.Байлықта, бақытта сол емеспе?
Темірлан: ВИЧ, қазақшаАИТВ-адамдағы иммунитет тапшылығы вирусы, жұқтырғандар және СПИД -пен ауыратындар саны өте жылдам көбеюде.Тіпті бұл дерт балаларө мірінеде балта шабуда.
Аяулым: ОлардыңарасындаауружұқтырғандардыбылайқойғандаСПИД-тенқайтысболғаната-аналардыңжетімқалған 15 жасқадейінгіұл-қыздарыныңсаны 9 млн-ғажеткен.
Әмина: ЕліміздегіВИЧжұқтырғаназаматтардыңсаны 900-гежетті.ОныңішіндеСПИД-пенауыратындарсаны-25. текАлматыдаВИЧжұқтырғандарсаны-38.
Айнұр: СПИДауруынтудыратынвирус-ВИЧнәрестегеосыауруменауыратынананыңқұрсағындажатқанкезінденемеседүниегекелгенненкейінқанарқылы,емізгендежұғады.
Аделина: КейдеСПИДвирусынжұқтырғанадамныңқанынанемретіндесаубалағақұйғандада, бірретқанақолданатыниненіқайталапқолданукезіндедежұғуымүмкін.
Әмина: Ғасырдерті - СПИДөршіптұр.БаспасөзбетіндегісоңғымәліметтербойыншаҚазақстандаВИЧинфекциясынжұқтырғандарсаны 1159 болса, 30 адамныңСПИД-кеұшырағанынмәлімдеді. ОныңнегізгіошағыҚарағанды, Теміртау, Алматықалаларыболыпотыр.

Денсаулығыңдыойласаң (лото)
Жұмыржердімекендегенхалықтыңсонау, ертезаманнанберіайтылып,ғасырларбойысұрыпталыпкелгенінжу-маржандайасылда,даналысөздерібар.Осынау ғибратты сөздер адамзат баласының денсаулығына зиянды әрекеттерді де жан-жақты қамтыған.Медицинада сөз құдіретінің шарапатына өлшеу жоқ.Азабын арқалатып діңкесіне тиген жаман әдеттен құтыла алмай,амалсыз көніп, медет, көмек тілеп алдына келген науқасқа дәрігердің тауып айтқан бір жылы сөзі тамаша қуат береді.
Иә, мақал-мәтелдер - ғасырларбойысұрыпталып, сұлуланып, салмақтанып, кемелденгенсөзасылы, парасаттытәрбиеші, әділсыншы, адалақылшығанаемес, соныменбіргеепті, естіемшіде.
Карточкаларүлестіріледі. (мақал-мәтелдердіңекіншібірбөлігіжазылған).
Біріншібөлігінжүргізушіоқиды,екіншібөлігінтауыпоқукерек.

1. Ішпеген,шылымшекпеген
Жасайдыжылдаркөптеген
2.Ұзартқыңкелсеғұмырды,
Тастаарақпеншылымды.
3. Темекініңкермегі-
Еріккенніңермегі.
4. Шарап-арақішіңекөшеді,
Ақылшөлмекішінетүседі.
5. Жабыладышарабыңдыішерде,
Бәлетөнсе,жоқарашатүсерге.
6. Жасындатемекісінбудақтатқан,
Күркілдепқартайғандасұлапжатқан.
7. Адамарақтыішеді.
Ақыларақтыішеді.
8. Обасындаөзіңсақтан, сақбопжүр,
Оданкейінөзгелердісақтаңдыр.

Қорытынды: ТЕСТ
1. СПИД жұқпалы ма?
а) Иә
ә) Жоқ
2.СПИД вирусын не дейміз?
а) Кох талшығы
ә) Айде
б) А вирусы
3. Қай жылы СПИД вирусы ашылды?
а) 1983
ә) 1985
б) 1956
в) 1988
4. Ауру белгілері бірден біліне ме?
а) иә
б) жоқ
5. СПИД қандай жолдармен таратылады?
а) жыныстық жолдар арқылы
ә) қан арқылы
б) тағам арқылы
в) насекомдар арқылы
г) кір қол арқылы.
6. Қай континетте адамдар СПИД-пен ауырғанын білмеген?
а) Африка
ә) Азия
б) Америка
г) Австралия
7.Қазақстанда СПИД-пен ауыратын адамдар кімдер?
а) жастар
ә) балалар
в) үлкен адамдар
8.СПИД-ті қандай жағдайда дұқтыруы мүмкін.
а) норкомания
ә) әңгіме кезінде
в) темекі шегу
г) жезөкшелік
9.Дүниежүзілік СПИД-пен күрес күні?
а) 1 қазан
ә) 1 желтоқсан
б) 1 қаңтар
10 Қай ел СПИД-пен ауырған адамдарды басқа аралға апарып тастайды,оларға жағдай жасайды?
а) Жапония
ә) Канада
б) Қытай
в) Куба

Қорытынды:
СПИД адамзат алдында тұрған жаңа және қиын проблема ол тек медициналық қана емес,әлеуметтік проблема.Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасының 4 басылымында барша жастарды салауатты өмір салтына шақырды.