Класс шагы «От - чаяачы»

Муниципальное учреждения дополнительного образования детей

1

Класс шагы

Темазы: «От - чаяачы»

Сорулгазы:

• Тыва чоннун хундуткелдиг, ыдыктыг чуулу - От. От - амыдыралдын ундезини деп чувени оореникчилерге билиндирер; Тыва болгаш оске даа чоннарнын отка хамаарышкан сагылгаларын таныштырып холбаары;

• Отка хамаарышкан улустун аас чогаалын, чогаалчыларнын шулуктерин ажыглавышаан, уругларнын билиин ханыладыр;

• Тыва чоннун сагылгаларынга, ёзу чанчылдарынгахундуткелдиг ынак болгаш ону сагыыр кылдыр кижизидер.

Дерилгези:

• Оттуг ожук, чула, Саннын чураан чуруктары;

• Улегер домактар;

• Угаадыглар;

• Тыва, Алтай, моол чоннарнын от дугайында ёзу-чанчылдарынын таблицазы, «Аксагалдай ашак» деп тоол ному.

Самбырада бижитинген улегер домактар:

Олден арттар,

Орттен артпас.

Костен орт ооскуур,

Хортуктен уер бадар.

Паш тикенде от салыр,

Бала тутканда тара соктаар.

Одаг одун ожуруп каар.

Оттулар ыяжын белеткеп каар.

Кижиже мези арынмас,

Кидиске от дээспес.

Чамдык чоннарда:

От - кос - бурган.

От - кос - кежик.

От - кос - чудуг, сузук.

Тыва чанчыл:

Ошкен дээш одаг орнун баспас.

Олген дээш аът бажын арттавас.

2

1. Кичээлдин чорудуу

• Башкынын беседазы: Огнун иштинде он-не хундуткелдиг чуве - От. От амыдыралдын ундезини.

Отка чудуур чорук Тываларга эте бурун шагда-ла турган. Бистин ада огбелеривис хамые-ла чувени от чаяап турар деп бодап чораан болгаш чылдын - на отту дагыыр турган.

Отту чылда чангыс каттап куску уеде дагыыр. Бистин бурунгуларывыс отту кончуг хундулээр. Ынчангаш эртенин-не хайынган шайыннын устун отче чажып, чалбарыыр.

Шаанда тывалар одун дагыдарда хамнарны чалап алыр турганнар.

• Хам кижи от дагыырда канчаар алганырын корээлинер, уруглар. (Хамнын хевин башкы кеткеш тускай алганныг аяны-биле хамнын алгыжын кууседир).

От чаяачы хайыракан!

Алдын-сарыг соргактыг,

Сарыг серге холгелээн сен,

Саар кадык ыдыктыг сен.

Ужа-тоштун бажын чооглаар сен.

Куткан ханнын дувун чооглаар сен.

Хуву- чолдун ээзи болган сен.

От чаяачы хайыракан!

Олчейин бер. Олчейин бер.

Буянын бер. Буяннын бер.

Хагба боор. Хагба боор.

Хаача боор. Хаача боор.

• Уруглар, бистин уттундуруп бар чытканчаагай чанчылдарывыс катап эглип, боттанып эгелээни биске оорунчуг. Амгы уеде ог-булелер чылдын-на одун дагыдып ап турар апарган. Отту чылдын-на дагыдып ап чоруурга эки. Чуге дээрге ог бурузунун одунун ээзи дошкун, чымчак болгаш могаттыныычал туруп болур.

От ээзи киленневезин дээш отту дагыыр. Улуг кышты хур ажарынга от ээзи дузалаар болзун, уруг-дарыг кадык шыырак доруксун дээш, огнун ээлери чон мурнунга арыг-чаагай болзун дээш отту дагыыр.

2. Оореникчилернин кыска дыннадыглары. (Монгуш Кенин-Лопсаннын «Тыва улустун бурунгу ужурлары» деп номундан от дугайында тоолчургу чугаалар).

Айтырыг:

- Сураглыг тоолчуларнын чугаазындан кандыг туннелди ундуруп болур-дур бис уруглар?

- Одун дагываан огну хай-халап таварып болур;

- Ожуктуг отту дагыыр;

- Ожуктун уш буду кижи амытаннын уш тоогузун коргузуп турар: эрткен оруу, амгы оруу болгаш келир оруу…

3

3. Таблица-биле ажыл.

Тыва чоннун сагылгалары,-

сузуглели

Алтай чоннун сагылгалары

Моол чоннун сагылгалары

Отче дукпурбес,

Отче суг кутпас,

Бок октавас, шиш чуве сукпас.

Саарзык уш ыяш оттулбас.

Отту арта халып болбас.

От орнун баспас.

Кошкен улус одунун орнун

арыглап каар.

Отче согуна карты октавас.

Отта кезек олурар болза ону

андара итпес.

Хун ашканда кос ундурбес,

Хул токпес.

Ценгел тывалары:

Бистин-биле сагылгалары домей. От дескинмес. Херээжен кижи огнун херээжен чартыындан киргеш, ол-ла талазындан дедир унер.

От артавас.

Суугуда косту шиш баштыг чуве-биле чушкурбес. От кыдыынга олура кончуттунмас.

Отче дукпурбес.

Ог-булезинге чаш кижи- торутунгенуезинде- оске оглерге от-кос бербес.

Улуг аарыг кижи бар огден- кос албас.

Хун ажарга хул ундурбес.

Хаан азы ноян кижиге бараалгаарда ийи от аразы - биле эртер.

Кижи ажаагаш келген улустар база ийи от аразындан эртер.

От - арыглаашкын бооп турар.

Отче суг кутпас, дукпурбес, от артавас.

Отка чидиг баштыг херекселдер дээспес, бок октавас.

Келин кыс кудазынын уезинде ашаанын одунга согуруур, а чаа огге от салырда, адазынын одун озектээш салыр.

Моол улус отту- арыглаашкын болгаш чайнаашкын талазы - биле куштуг деп санап чоруурлар.

*От дээрге тыва кижинин ыдыктыг болгаш чудуур бурганы.

(Айтырыгларны салбышаан быжыглаар).

Чижелээрге: - Чуге отче дукпуруп болбазыл?

- Аксы бужартаар

* Чурук-биле ажыл. (Чула, сан чуруу).

Чуланы бурган баарынга кыпсыр. Ол дээрге кузеп чоруур кузелинче оруу чырык болзун дээн уткалыг .Чок апарган кижинин чангынга кыпсыр.Оон сунезини чедер черинге чедир оруун часпайн белен тып апчорзун дээш тудар .Сан. Сан салыры дээрге эрги чылды удеп ,чаа чылды уткуп алырынын езулалы .Сан хун унерчукче салдынган турар ужурлуг .Айнын чаазында дан адып кээри билек ,сан одагжыгажын салыр …

Шулуктер:

Чанчыл черле уе - дуптен ындыг чораан.

Чалыыларга хойнун чырыын ызырткаштын

Аккыр огну опейткештин отту кыпсыр,

Аъштын-чемнин дээжилерин ынаар оргуур.

4

Суттуг шайны эскен дораан оон устун

Сузук кылдыр отче чажар, дээрже оргуур.

Аалчы, оннук улугларнын аъш-чемин

Амзаар мурнай, эн-не баштай отка соннээр.

Кыс мал озээш, толсавазын адырарда,

Сиген-биле катай туткаш, узе кезер.

Шиштээн баарны чааскаан-на сыра каатпас,

Кыпкан отка тоштун бажын ыяап салыр.

Аймаавыстын бурун шагдан чанчылында

Аъш-чемнин дээжизин отка салып,

Аал-чурттун, одун козун дагаттырар.

Отче углай бижек тутпас-Оттун ээзи хорадай бээр.

Оттун кезээ кожаярга - оггеаалчы кээрин оштаар.

Аалдын ээзи келир дээнин чалбыыш «дылы» «чугаалай» бээр.

1. Аянныг номчулга.

«Аксагалдай ашак» деп тоол номундан «Хам Оскус-оол» деп тоолдан узунду.

… Ийи огнун одаанын ээзи чугаалашкан. Ак огнун одуннун ээзи тургаш: «Мээн оом ээзи эктин ашкан малдыг-дааболза, ак оглуг-даа болза, бир анай-даа, бир хураган-даа ойтур каап олуруп чивес, харам, кадыг, бак кижи болдур ийин. Аштап-суксап бергедеп тур мен, сээн-биле мен ажыл кожуп чурттап корейн. Чеди сарыг ошкулуг-даа болза, оо самдар багай-даа болза, аъжын-чеми сава-санга долу турар-дыр» - деп дилег кылып турган-даа чувези иргин .Кара огнун одунун ээзи тургаш: «Ынчангай бис, ындыг-даа болза эдин-малынны, эдин-севинни канчаар сен?» -деп айтырыг салып олурган чувен иргин. «Чангыс-ла дуне мангыстап каар мен» - деп харыылап орган «А мээн чеди сарыг ошкумну канчаар сен, эш?» - деп айтырып -тыр. «Хаяа баарынга узуп каар мен» - деп орган.

Дан аткан, ашак туруп келген… Эки, багай-даа болза экизин соглежип, багын коптаржыр хоорежип чораан кожазы оонун эди-малы-даа, эди-севи-даа чок, ортенип каап -тыр эвеспе. Чеди сарыг ошкулерим канчап баржык ирги дээш коорге, хаяа баарында турган-дыр.

- Бо тоолга кандыг улегер домактар хамааржып болур-дур уруглар? («Бак сагыш башка халдаар…»).

2. Улегер домактар-биле ажыл.

Улегер домактарнын утказын оореникчилер билири-биле тайылбырлаар. Кичээнгей чок чоруктан орт-халаптын бооп турарын, долгандыр турар бойдуска хоралыын амыдырал-биле холбап тургаш чугаалаар.

5

3. Тывызыктар.

Бурган орнунга олуруп болбас,

буурай далганын чип болбас.

(от, хул).

Сарыг далай чалгыды,

сайы куму карарды.

(орт).

Мурнунда иен дылын уштуп олур.

Артында адан чудуруун арнып олур.

(от, хана когу).

Кыланнаан хээлиг,

кызаннаан оттуг.

(оттук).

Ог иштинде алдын кадын,

ойнап - ойнап удуй берди.

(от).

4. А.Даржайнын «Кос» деп шулуун башкы шээжи-биле аянныг номчуур.

5. Туннел.