Тәрбие сағаты: Денсаулық-зор байлық

Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданы Госплемстанция негізгі орта мектебі

физика-информатика пәнінің мұғалімі Актаева Р.Т

Тақырыбы: Денсаулық-зор байлық

Мақсаты: а) окушының өз бойына ең әуелі денсаулықты сақтауға және нығайтуға бағытталған сауықтыру жолындағы белсенді іс-әрекет түрлерін түсіндіру;

ә) салауатты өмір салтын үстаудың, денсаулық сақтау шараларына қатысудың қаншалықты маңызды екенін айқындап айту;

б) денсаулық үшін тиімді және толыққанды тамақтанудың маңыздылығын, шылымның зияндылығын түсіндіру, ағзаның қалыпты өсуін түсіндіру.

Өту барысы.

I. Кіріспе сөз.

Мұғалім:

Денсаулық үшін тиімді және толыққанды тамақтанудың маңызы үлкен. Тиімді, дұрыс тамақтану денсаулықты сақтауға, ағзаның қалыпты өсуі мен дамуына, жүмыс қабілетінің жоғарылауына және қоршаған ортаның әр түрлі жағымсыз қабілетінің қарсылығын күшейтуге ықпалын тигізеді.

Ағза қажетті қоректік заттарды үнемі қабылдап отыруы керек. Негізгі қоректік заттарға ақуыздар, майлар, кемірсулар кіреді.

Олардың ара қатынасы: ақуыздар бір бөлігі, майдың бір белігі және кемірсулардың төрт бөлігі болуы керек. Негізгі қоректік заттармен қоса тамақта су, витаминдер, минералды түздар, қоректік талшықтар болуы тиіс.

Қоректік заттар ағзаныңтіршілігіне, қалыпты есу мен дамуына қажет, сондықтан күнделікті қабылдайтын тағамның құрамыңда ағзаныңтіршілігі үшін қажеті қоректік заттардьщ барлығы болуы керек.

Адамдарға денсаулықты ұзақ уақытқа сақтау мен нығайтудың сенімді тәсілі ежелден-ақ белгілі, бұл -денені жаттықтыру, қозғалыс белсенділігі.

Дене жаттығуларын жүйелі түрде орындау ағзаны нығайтады, көңіл-күйді жақсартып, жүмыс қабілетін күшейтеді және денсаулықты сақтауға септігін тигізеді.

Шынығу - қоршаған орта факторының әсерінен температураның атмосфералық қысым өзгеруіне) адам ағзасының тұрақтылығын күшейтуге арналған шаралар жиьштығы.

Ауа арқылы шынығу-таза ауада, жасыл аланда болу, тауға шығу, су жағасында серуендеу.

Күн сәулесімен шынығу адам ағзасына оң әсерін тигізеді. Тері күйіп, коңыр түске ие болады. Ағзаның қорғаныш қасиетін жоғарьшатады.

Күн сәулесі ваннасын күннің бірінші жартысында сағ. 9-11-де қабылдаған жөн.

Сумен шынығу нағыз әсерлі құрал әсерінен қан тамырының тонусы тез езгереді .

Ағзаға қозғалыстың қажет болуы - табиғи нәрсе. Қозғалыс кезінде, яғни ағзаға күш түскенде мүшелердегі қан айналымы жақсарады, қоректік заттар бүкіл денеге белсенді түрде тасымалданады. Егерде дене қозғалысы жеткіліксіз болса, мүшелерге оттегі мен қоректік заттарды жеткізу бүзылады. Бас ауырып, бұлшық еттің әлсіздігі артады. Бұл кезде өкпенің оттегімен қанығуы азайып, қанканың бүлшық еттің жұмысымен тығыз байланыстылығы, жүрек пен қан тамырларының жұмысы нашарлайды.

Түскен күштің әсерінен адамның жүрегі неғұрлым мықты әрі төзімді бола түседі. Жүректің қалыпты қызметі үшін карқынды қозғалыс, қозғалмалы ойындар, шынығу мен дене жаттығулары (жүгіру, жүзу, велосипед тебу, спорт ойындары, аэробика) керек. Дене жаттығуларының әсерінен адамның барлық бүлшық еттері мығым әрі күшті болып дамиды.

Адам денсаулығының мықтылығы шылым шегуді доғарумен де тығыз байланысты.

Шылымкорлық - қасірет көзі

Күнделікті көңілді тірлігіміздің көлеңкелі корінісіне айналған темекі тарту сияқты ақыл-естің дүрыстығына сай келе бермейтін әдеттен арылудың басты шарты - осыған тиым салатын толыққанды заңның қажеттігі. Сағат сайын қиюы кетіп жатқан қиын өмірдің кұрсауында қалып отырған қарапайым халықтың қажетіне жарар деп үміт етерлік шығып жаткан зандардың біразының омірде жүзеге асуына келгенде қауқарсыздығын күнделікті көріп те, сезіп те жүрміз.

Оның бір себебі: сомдалып-ақ шығып жатқан талай заңдарды төменгі жақта жанын салып қорғаушылардың жоқтығынан ба деп ойлаймын. Ал енді темекі тартуға тиым салатын заң шығып, қажеттілгімізге жарап жатса, оның жанашыры кім болмақ? Жалпы темекіні жою үшін сол заңның шығуын күтіп отыруымыз шарт па? Шылымнан басым зиян шегетін шылымқордың өзі ме, әлде өзгелер ме?

Міне, осы сұрақтардың аясында кеп уақыт бойы көпшілігіміз ден қоя бермейтін кәріністің келбеті ашылғалы тұр.

Бұл - мынау күнұзаққа еріні шылымнан босамайтын жандардың әсерінен оның түтінін жүтуға мәжбүр жандардың жайы қатты алаңдатады. Мұны орысша "пассивное курение" деп атайды. Ендеше бұл реттегі әңгімеміздіңтақырыбы - шылымқорлықтың осы мәжбүрлі түрі.

Шынында да казіргі кезенде шылымқорлықтың мәжбүрлі түріне таңылған жандардың жайы, осы мәселемен тыңғылықты айналысып жүрген ғалымдар мен дәрігерлер арасында, қарапайым халық арасында кеңінен сөз бола бастады.

Тілге тиек етіп отырған әңгімеміздің арнасы ә деген оқырманның өзіміз куә болған бір жайды келтіре кеткеніміз артық болмас.

Дәрігер болған соң күнделікті келіп көрінушілердің тағдырларының да әр түрлі екендігіне куә боласың. "Н" есімді науқастың емделгеніне де бір аптадан асып барады. Жай әншейін тұмау десеңіз осынша уақытта көбінесе кұлан-таза айығып кетуші еді, ал енді бұл науқастың күн сайын кері кетіп бара жатқанына көпке дейін түсіне алмадым. Бет-жүзіне байыппен көз салсам әжептәуір "тәжірибе" жинақтаған шылымқор әйелдіңтүріне ұқсайды. Бет терілері ерте солып, шырайлы жүзі де сыр бере бастаған. Әйелге тән әдемі дауысы да жуан тартып, кездерінің айналасы түгелдей әжімделген... Жүбайылық өмірдің де "аққуы" әлдеқашан ұшып кеткенге үқсайды...

Таңертеңгілік ұйқыдан соңғы темекі тартатындарға тән қақырығы қиналып түсетін жөтелді де көптен бері өзіне серік етіп алған. Абайлап, сезіктенген нәрсемнен сыр тартьт көрсем, бұл кісінің темекіге әуес емес екендігіне көзім жетті. Есепші-экономист болып еңбек ететін бұл әйел 15-20 жылдан бері бір бөлмеде 2-3 еркекпен бірге тұрады екен. Өркениеттіліктің карапайым жайларынан хабарсыз әлгілер де, темекі түтініне төзімі аз өйел баласы отырса да, тап жүмыс орнында көк түтінді будақтата беруге әбден машықтанып алыпты.

Ақыр соңында бойларына барлық өзімшілдікті меншіктенген әлгі әріптестерінің сол әдепсіздігінен бейшара әйел қалған өміріне "азық" боларлық ақыретке тап болды. Емделу барысында толык тексеруден өткен бұл әйелдің көп жылдан бері бронхының созылмалы кабынуынан ауыратындығы анықгалды.

"Бір есектің қырсығы қырық есекке жүк болар" демекші, бір ғана шылымқордың "шаласынан" бір мезгілде 3-4 адам бірдей зәбір шегеді екен. Бір шылымқор терт түйір темекі "тартатындығы" анықтадцы. Ортақол осындай шылымқор тәулігіне 5 темекі "тартады" екен. Ең қауіптісі - шылымқордың тәні қандай да бір төзімділік, шыдамдылық таныта алады десек, шылымқорлықтың мәжбүрлі түріне таңылған бейкүнә жандар туралы мұны айту қиын. Шылымқорлықтың осы түрінің сорақылығы сонда, сіз сол шылымдытікелей өзіңіз тартасыз ба, жоқ бір бөлмеде отырып әріптесіңіз шеккен темекі түтінін жұту арқылы "шылымқор" болып шығасыз ба, бір нәрсе анық - тартатын азабыныз бірдей (тіпті кей жағдайда көбірек те). Бір сезбен айтқанда, егер халыктың үштен бірі темекі шексе, онда бәрі де шегеді дегенсөз.

Тағы да дәлелдеуді керек етпейтін ғылыми деректерге жүгінейік. Тұтанған темекі түтіні 2 түрге бөлінеді, біріншісі - бүл негізгі түтін, яғни шылымқор сорлының үлесіне тиетіні. Екіншісі - қосалкы түтін. Жазыксыз жандарды жазалайтын да, ең улысы да осы соңғысы. Сондықтан да, қадірменді оқырман, шылымқорлықтың түп тамырына балта шабатын сіз бен біз десек асыра айтқан болмаспыз.

Тағы да бір дерек, тұтанған темекі қүрамындағы улы заттардың 25 пайызы жанып кетсе, енді бір 25 пайызы шылымқордың үлесіне тиеді, ал қалған 50 пайызы - сіз бен біздің сыбағамыз. Ал енді темекі түтінінің тағы бір "кереметі", бұл ауа кеңістігіндегі басқа да улы заттардың, мәселен, автокөлік түтінінің улылығын шамадан тыс арттырып жіберетіндігінде. Өркениетті Жапония, Алмания сияқты елдердің ғалымдарының деректеріне зер салсақ, шылымқорлардың әйелдері өкпе ауруымен басқаларға қарағанда төрт есе көп ауырады екен. Осьщан аман қалғандарының өзі шылымды серік етпегендер төрт жыл аз өмір сүреді. Бұл ақиқат! Адам баласы тап болатын барлық науқас атаулының 80 пайызының себебі - бұл адамдардың салауатты өмір салтына қиғаш келуі, солардың қатарына мөжбүрлі түрде темекі тарту да жатады.

Олай болса, ойы ұшқыр оқырман, бас амандығымыз бен болашағымыз бұлыңғыр болмасын десеңіз, жаппай уланудың алдьш алу үшін еркениетті елдердегі сияқты өре кәтерілетін кез де жетті, ендігі сез де сізде, жазықсыз жапа шегіп жүрген бейкүнә жандар!

Қазақстанның Ата заңымен таныс әрбір зиялы азамат өзінің өмір сүруге қүкылы екендігін іс жүзінде көрсете алу керек және осыны өзінен кейінгі ұрпағына да үйретуге міндетті. Олай болса, сіз бен біздің өмірдегі орнымызды басатын ұрпақтағдырын шылымқордың тәлкегіне салып қоюымыздың қаншалықты қажеті бар?! Темекі түтіні таралмаған ортадағы біздің әркайсымыздың өміріміз тағы да 4 жылға ұзаратындығын ескерсек, халық болып көтеріле күрес ашар кезде осалдықтаныту тәнімізге түскен таңба емес пе? Бейкүнә сәбилеріміздің болашағы үшін де үндемей қалу - жанымызға жат нәрсе. Бүгінгі танда жаңа жылдың табалдырығын темекі түтінінсіз аттаймыз деп отырған елдердің өмірінде шылымқорлықтың соңына шырақ алып түскендер де мына өзіміз сияқты шылымқорлықтың мәжбүрлі түріне тәуелді болып отырғандар екенін ұмытпайық.

Олай болса, ойлы оқырманым, тіршілігіміздің тәтті базарының ерте тарқауына себепші болып отырған темекіні түрмыстан аластатудың қамын шындап ойластырайық.

Америкада жыл сайын о дүниеге аттанатын 5000 адамның өлімінің себебі осы мәжбүрлі шылымқорлықта екені анықталған ақикат. Алманиядағы өкпенің қатерлі ісігімен ауыратын әйелдердің 62 пайызы шылымқорлардың әйелі екен. Өзіміз өмір сүріп отырған ортаны темекі түтінінен тазарту - бұл жалпы адам баласын шылымқорлықтан азат ету деген сөз.

Окушы:

"Темекіні тастадым".

Мен бүгін сергек күйдемін,

Жүрісім ширақ бүтіндей.

Түн де өтті тәтті түстей бір,

Жөтелсіз әрі түкірмей.

Атандық жүртқа танымал,

Қуақы кісі тілі әткір.

Өз ортамның гүлімін,

Ал жүзім қызыл шырайлы.

Ақжарқын өңім топ-толық,

Үмыттым тұмауды,

Төсек тартып жатқанды.

Азаматтар!

Келе ме емін білгіңіз?

Ашсам ба сырын әлде шын,

Мәлімдеймін: азаматтар, мен бүгін

Темекіні тастадым!

Қорытынды сөз.