Чанчылывыс утпаал сагыызын дег камнаал

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение средняя общеобразовательная

школа с. Арыскан муниципального района «Улуг-Хемский кожуун Республики Тыва»

668216, Республика Тыва, Улуг-Хемский район, п. Арыскан улица Гагарина, дом 29

«Чаңчылывыс утпаал, сагыызын дег камнаал»

деп кожуун чергелиг эртем-шинчилел конферециязы

3-кү секция: «Тыва ёзу-чаңчылдарда бойдус камгалалы»

Кыргыс Дозураш

10-гу класстың өөреникчизи

Удуртукчу башкызы: Бадарчи А.А.

Арыскан - 2015 чыл.

Эртем-шинчилел ажылының тургузтунган кезектери:

1. Бойдус чаялгазы. Тыва кижиниң бойдуска хамаарылгазы.

2. Тос - дагылга дугайында тыва ёзу-чанчылдар.

3. Тыва национал музейде бойдусту деогеп кѳргүскенни.

4. Суурувустуң бодус-биле каастаан онзагай байлаа.

Сорулгазы:

1. Кижиге бойдустуң ажыктыг чуулдери, бойдусту камнаарын ѳѳредип.

2. Тывынгыр-сагынгыр чоруун, чуве сактып алырын сайзырадып, бойдуска ынакшылды кижизидер.

3. Өскен төрээн чер - чуртунга ынакшылын оттурар

4. Бойдусту камгалап, кадагалаарынга өөредир.

I-ги кезээ: Бойдус чаялгазы.

Тыва кижиниң бойдуска хамаарылгазы.

Сураглыг чех педагог Ян Амос Коменскийнин бижээн сѳстеринден докладымны номчуп, таныштырып эгелээрин чѳпшээреп корунер. «Кижи - бойдустуң нарын чаялгазы. Кижи дээрге бойдуста эң дээди, эң тода болгаш төндүр хевирлеттинген чаялга» деп сураглыг чех педагог Ян Амос Коменскийнин бижээн сѳстери.

Кижи - бойдустуң тѳлу. Тыва кижи бойдус-биле тудуш. Чуге дизе бойдус кижи тынгарар, чемгерер болгаш хепкерер. Кижи черге тарааны, ногааны тарыыр, оон дүжүдун алыр, унуштен эм болгаш чем, а ыяштан херекселдер кылыр.

Кижинин амыдыралы бойдус-биле тудуш болганда, аңаа арыг агаар, байлак бойдус чугула херек. Оларнын дузазы-биле кижилер каң-кадык, бай-шыырак чуртап чоруур. Хирленген агаар, үрегдеттинген, ядараан бойдус кижилерниң түрегдели болгаш хилинчээ-даа болу берип болур. Тыва чонну бистерниң сеткили арыг, чаптанчыг, сонуургаачал, шын орук-биле ѳѳредип, чагып-сургап эгелээр болзувусса, тѳрээн черинин ээлери болуп, кезээ-мѳнге арыг чараш бойдузувустун камгалакчылары салгалдан салгал дамчып бойдузувусту кадагалап чоруур кижилер болуп ѳзер бис.

Бистиң ада-ѳгбелеривистиң бойдуска хамаарылгазы онзагай турган. Ынчангаш олар долгандыр турар бойдустуң байлаан: арга-арыгларны, хемнер-хѳлдерни, оът-сигенни кайы хамаан чок чулбас, дегбес, кеспес, хирлендирбес, чүдеретпес, оларга харын-даа чүдүп, тейлеп тургаш, херек чүүлдерни бойдустан ѳйлеп дилеп ап чораан.

Бистиң ада-ѳгбелеривистиң бойдуска хумагалыг чурттап чораанының ачызында, Тыва Республиканың девискээринде онзагай, ховар, чараш, черлерни кижи санап четпес дээрзин, Тывавыстын бойдузунун байлаа кѳступ турар.

Сураглыг эртемден башкы К.Д. Ушинскиниң чугаалаааны-биле «Кижизидилге ажылын кол сорулгазы болгаш угланыышкынны эң эки туңнелдиг болуру - ѳзуп орар чаштарның ѳѳредилге-кижизидилгезин тѳрээн чериниң бойдус байлаан үнелеп билир, ада-ѳгбезиниң амыдыралы-биле холбап тургаш ѳѳредири чугула» деп сүмелеп турар.

Кижи бойдус-биле шынап-ла тудуш, судалы чангыс, бот-боттары чокта чуртай албас. Тыва улус бойдуска хамаарышкан кайгамчыктыг чаагай ужурларлыг.

Бойдуска хамаарышкан ужурларны, бир-ле дугаарында, улустуң аас- чогаалындан билип алыр бис. Оларнын аразында бойдустан ѳршээл дилээри кѳску черни ээлеп турар.

Эртен эрте туруп тейлээр

Эртинелиг тандым, ѳршээ!

Дангаар эртен туруп тейлээр

Дагылгалыг тандым, ѳршээ!

Бойдус-биле кижиниң холбаазы үе-дуптен туруп келген. Тывалар бойдусту амылыг дээр, оон дугайында билиишкиннери кончуг ханы, делгем, харын-даа тодаргай системалыг. Бистиң ѳгбелеривис бойдуска хамаарышкан хоойлуларны, дүрүмнерни, чанчылдарны, ёзулалдарны чогаадып, тургузуп, хоюглап келген. Ындыг карак кызыл чоруктуң ачызында чоннуң экологтуг медерели бедик деннелдиг апарган. Оон көскү чижээнге Дагылга ёзулалдарын айтып, кѳргузуп турар.

Дагылга ёзулалын бойдустун хүрээлелин камгалаар сорулга-биле эртирер. Дагаан девискээрниң оът-сигенинге кайы-хамаан чок дегбес, оон ан-менин-даа ѳлурбес, ыяжын-даа ужурбас, суунун бажынче кылаштавас.

Тыва улустуң бойдус ужурлары кончуг делгем, утка-шынары тускайлан. Оларны допчулаарга мындыг:

1. Бойдус дээрге чугле чер, арга-арыг, хем-суг, ан-мен, үнүштер эвес, а бүдүн делегей, каптагай, октаргай, ѳртемчей-дир. Бо бүгү чүүлдер аңгы-аңгы ораннар кылдыр санаттынар. Тываларнын ораннар дугайында билиишкини кайгамчык солун болгаш ханы уткалыг. Бодунуң нүүрүнде бойдус кижиге байлаан хайырлаар хүлээлгелиг.

2. Каран чүдүлге ёзугаар дээр, ай, сылдыстар, чер, суг тускай ораннарга хамааржыр. Кижи дээрге оларнын күрүзүн, чуртталгазын, девискээрин, хоойлуларын хүндүлээр болгаш сагыыр хүлээлгелиг.

II кезээ: Тос дагылгы дугайында тыва ёзу-чаңчылдары.

Дагылгаларның хевирлери:

1. Дээрни дагыыры.

2. Танды дагыыры.

3. От дагыыры.

4. Хам ыяш дагыыры.

5. Тел ыяш дагыыры.

6. Оваа дагыыры.

7. Буга бажы дагыыры.

8. Кѳжээ дагыыры.

9. Суг бажы дагыыры.

Бистиң ѳгбелеривистиң шаг тѳѳгуден чурттап келген ынак чери. Тѳрээн черинге тыва кижи кончуг камныг.

Суг дагыырының утказы болгаш ёзу-чуруму

1. Уруг-дарыг салдыны бергенде.

2.Суг бажының арга-ыяжы ѳссун, суг катпазын дээн уткалыг.

3. Байыыр дээн кижи суг бажы дагыдар.

4. Хан-тѳрел ызыгуурун үспес дээш.

5. Суг бажындан ѳршээл дилеп, моон сонгаар амыдыралынга доктаар-моондак турбазын дилээри.

Дагып каан суг бажынга хамаарышкан хоруглуг кылбас чүүлдер:

1. Ыяш кеспес

2. Ѳглер тикпес.

3. Суг бажынга оъттап чораан малды хоюзуп болбас.

4. Аңнап, балыктавас.

5. Уруглар ойнатпас, хирлендирбес.

Хойлуг кижи каас

Инектиг кижи тодуг, деп бо үлегер домакта кончуг чиге сѳглээн.

Тыва чон шаг- шаандан тура мал азырап ѳстүрүп, тараа тарып, ажаап чип, амыдыралын салбайн чораан. Тывавыстың агаар-бойдузу, черниң хорзүнү мал азыраарынга кончуг тааржыр.

Мал-маган бистиң амыдыралывыстың дозу, бистиң чемгерикчивис, азыракчывыс. Мал ажылы эн-не чымыштыг болгаш берге ажыл. Малчын кижи кыштың соогун соок дивейн, чайнын изиин изиг дивейн малын кадарып, карактап ѳстуруп чоруур. Чылдың дѳрт үезинде малының одар- белчиирин солуп чорааш азыраар.

Бистиң Кызыл хоорайда Тываның Национал музейинде бойдус килдизи бир чаа улуг делгелге залын ажыткан.

Музей чаа, чараш оран-савазынче көшкен соонда, килдистиң ажылдакчылары бойдустуң амыдыралын көргүскен делгелгени өөреникчилерге, студентилерге база аалчыларга бараалгадырын күзеп турган. Немелде чаартылганың дугайында бойдус килдизиниң улуг эртем ажылдакчызы, музей ажылының хоочуну, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Кара-кыс Шугдур-ооловна Монгуш-биле ужуражып, тодаргай тайылбырны алдым.

Музейниң бойдус килдизиниң ажылдакчылары салдынган сорулгазын күүседири-биле Тываның бойдус байлаан өөренип, чыгдынган материалдарны ылавылап, шиңгээдип ап турган. Килдисте биолог-географ специалистер ажылдап турар. Ынчангаш килдистиң тургустунганындан (1929 чылдың май айдан) бээр музейниң баштайгы директору Владимир Петрович Ермолаев, Иван Матвеевич Путинцев, Долума Дмитриевна Сарбаа оларның киирген үлүг-хуузу улуг. Амгы үеде килдисте эртем ажылдакчылары, биология эртеминиң кандидады Лаида Кара-ооловна Монгуш болгаш Кара-кыс Шугдур-ооловна Монгуш олар делгелгени белеткеп кылган.

Чаа залдың бир онзагайы - тайга-таңдының байлаан көргүскени. Республиканың кайгамчык чараш булуңнарының бирээзинде чурттап чоруур чон - Тожу кожууннуң чурттакчылары. Музейниң демдеглел дептерин көөр болза, эрги музейге турган солун чүүл - «Чадырда олурар кырган-авай кайыл?» деп каш-даа кижи айтырып бижээн. Көрүкчүлерниң күзелин хандырган. Ол ажылды эртемденннер катап чаартып дерээн.

Тайга - бистиң чемгерикчивис, байлаавыс, чоргааралывыс. Тыва чон ук дөзүнден аңнаарынга ынак. Делгелгениң бир онза, каас, үнелиг экспонаттары - «Аңчының тывыштары» деп тыва аңчыларның Москва хоорайга делегей чергелиг маргылдааларга киржип тургаш алган шаңналдарын аңныыр ажыл-агыйының даргазы Белек-оол Чоодуевич Баткар музей фондузунче дамчыткан.

Бойдус килдизи чыгдынган материалдар-биле байлак: тулуптаан дүрзүлер, Тываның янзы-бүрү булуңнарының черлеринден эккелген болгаш геологтарның шинчилеп тыпканы чер иштинге чыткан ажыктыг казымалдары. Ол бүгү байлакты Национал музейге геология музейиниң ажылдакчылары дамчыдып берген.

Тыва тускайлаң байлак оран боорга шагдан тура, биолог эртемденнер сонуургаар турган. Путинцевтер 50 чылдар үезинде онза, чараш Тываны сонуургааш, Григорьевка деп черге амыдырап-чурттай бергеннер. Иван Матвеевич Путинцев биолог эртеми чок-даа болза, чажындан тура, тайгага чурттап чораан болгаш, аң-меңни кончуг эки билир. Ол Тывага кээп турган биолог эртемденнер экспедициязын эдертип, Тываның янзы-бүрү булуңнарынга чедирип таныштырган. Ол дугайында эртемденнер тускай номнарга бижип, эртем аттарын камгалаан.

Музейниң шыгжамыр фондузу база байлак. Ында Тыва Республиканың дуюглуг болгаш араатан амытаннарның шупту хевирлери бар. Улуг аңнар - буур-булан, сыын-мыйгак, элик-хүлбүс, тооргу дээш, кандыг амытанны ында чок дээр. Араатан аңнардан бөрү, дырбактыг, киш, күзен, ас, норка, киш хайнаа. Аң бүрүзү тускай чурттаар, таарышкан черлиг дээрзи билдингир. База ол ышкаш ында ховар дээн, чидип турар деп санаттынган дириг амытаннарның тулуптаан дүрзүлери безин бар. Оларга архар-кошкар, ирбиш, шокар кырза, дылбый-ээргииш, бургураа, шопулак-хаай дээш, оон-даа өске амытаннар хамааржыр.

Музей дээрге бир тускай өөредилге чери. Аңаа келген кижи бүрүзү хөйнү билип ап, караа-биле көрүп алыр аргалыг. Кижи бүрүзү бодунуң төрээн чуртунуң бойдус-байлаан, дириг амытаннарның болгаш үнүш-чимистериниң «делегейин» кончуг эки билири чугула. Чүге дизе бойдус - бистиң байлаавыс. Музей - эрткен үе биле амгы үени тудуштуруп турар онза чер болганда, ол амгы үениң кижилеринге методиктиг көргүзүг материалы болур ужурлуг. Улуг-даа, бичии-даа кижиниң сонуургалын болгаш кичээнгейин сорунза дег хаара тудуптар күштүг. Ол чүгле онза делгелге-биле келген аалчыларын сонуургадыр эвес, харын-даа төрээн черинге ынак болуп, бойдузунга хумагалыг болурун кижизидер сорулгалыг.

Бо күзүн октябрь айда чаңгыс класста ѳѳренип турар ѳңнүктерим-биле Тыва национал музейни сонуургап, шупту делгеттинген дерилгени улуг сонуургал-биле музейни кѳрүп дыштандывыс. Тывавыстын онзагай чараш бойдузунун, аң-меңиниң амыдыралын көргүскен делгелгени кѳргеш сагыш-сеткилим ѳѳрүп, тѳрээн чуртумга чоргаарланыырым-даа аажок.

III кезээ: Суурувустуң бодус-биле каастаан онзагай байлаа.

Онза-суурум - Арысканда, агып чыдар Кара-Суумнун дугайында

Тыва ёзу-чаңчылдарда тос-дагылга дугайында ѳѳренип кѳргенимде, суг дагылгазын улуг сонуургал-биле сонуургадым. Чүге дээрге, мээн чуртап турар суурум Арысканда кайгамчык онзагай Кара-суг бар, ол база бойдустуң тускайлаң чараш, унелиг чүүлү.

Кара-Сугнун турар чери алаак кыдыы коктүг-шыктыг бойдус каастаан чараш черде агып чыдар. Эриин дургаар оът-чимис, арганың ыяштары хээлеп каастаан. Чылдың кандын-даа үелеринде - кыжын, чайын шулурткайнып агып чыдар.

Амгы үеде демдеглексеп чугалааксаар чүүлум болза, кудумчуларда кудуктарның үрели-бергени-биле, бүгү суурувустун чонну Кара-Сугнун ажыын кѳрүп, ижер болгаш ѳске-даа чүүлдерге ажыглаар суувусту оон узуп ап, турар.

Кижиниң амыдыралы суг-биле дудуш дээрзин шупту билир бис. Сураглыг эртемден В. А. Сухомлинскийнин сѳстеринде «Аъш-чем чокта - ай чедир шыдажыптар арга бар, суг чокта чеди хонук чедир шыдажыыры болдунмас» деп, сугнун үнезин үнелеп бижээн.

Школавыста бичии уруглар болүү (волонтерлар) «Содружество» аттыг болүүвүс бар. Бис эштеривис-биле кара-сугнун эриин база сугнун бажын аштап-арыглап, камгалап, кадагалап, хайгаарап, сагыш човаап чоруур бис.

Тѳрээн чурттувуска ынакшылывыс, дуңмаларывыска үлегер бооп ѳѳредигни кѳргузуп, бойдузувусту камгалап, бойдуска хамаарлгавысты улгаттырып янзы бүрү ажылдарны чоргузуп кылып турар бис. База бугу чурттувуска чарлаттынып турар аңгы-аңгы (акцияларынга) идекпейлиг киржип турар бис.

Кызыл-Эник Кудажынын «Сугга йѳрээл» деп чогаалы-биле доозар-дыр мен

Тыва кижи кылаң сугну

Ыдык кылдыр, алдын кылдыр кѳрүп чораан.

Суглар бажын

Чурумал дег кадагалап,

Суглар унун

Сураандан-на

Камнап чораан

Арыг сугну

Аржаан-биле дѳмейлээрлер,

Агым сугну

Амы-биле чижеглээрлер.

Кара сугнуң бажы черге ыяш кѳрзе,

Каастап каар,

Камгалапкаар, хумагалаар.

Кезээ шагда чанчылывыс ындыг чораан:

Хемнер унун, хѳлдер эрии бокталдырбас.

Кара сугнуң

Хайнып унген бажын орта

Кажаа тутпас, одаг кылбас, ѳглертикпес.

Оон туржук чечек-чимис челээштелдир

Оон эриин хаажылаан чайгы шагда,

Арат кижи

Аъжын-чемин делгеп салып,

Аржаан суглар

Аккан бажын дагып чораан

Амыдырал-чурталганың судалы боор -

Аккан сугну

Арбыдадыыр камгалаал!

Аржаан сугну, далай сугну сѳске эвес,

Ажыл-ишке

Алдаржыдып йѳрээлинер!

Кижи дээрге бойдустуң бир,

Хүн дег чырык чаялгазы.

Хүрээлелди шупту демниг

Хүннуң-даа бол кадагалаал.

Келир үе салгалдары,

Кежик чолдуг чурттазын дээш

Улуглар-даа, бичиилер-даа

Угаап бодап камнаалыңар!!!

Ажыглаан литератураннын даңзызы:

1. Улусчу ужурлар 3-4 класстын ному/ Сундуй Г.Д., 2004. Кызылдын ном үндүрер чери

2. Улусчу ужурлар 5-6 класстын ному/ Сундуй Г.Д., 2005. Кызылдын ном үндүрер чери

3. Бойдус үжүглели/ К.Ш. Монгуш., 2014. Национал школа хѳгжүдер институт.

4. Улусчу ужурлар 3-кү класска.,. Ɵѳредиглиг кѳргүзүг видеофильм/ Сундуй Г.Д., Шаалы А.С., 2008. Новосибирск хоорайнын күрүне институду.

5. dov.tuva.ru˃press_center˃tuva_news, статья от 16.03.2013чылдын Валерия Коңгар.

6. Шын солун № 31 2013 чылдын март 16.