Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар

№ 2 Сабақтың технологиялық картасы

І БЛОК «Мақсаттылық»

Пәні:

Қазақстан тарихы

Мамандығы:

Тобы:

Күні:

Пн оқытушысы:

Ахметова Лаура Қуандыққызы

Сабақтың тақырыбы:

Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар

Сабақтың типі:

Жаңа білімді меңгерту сабағы

Сабақтың түрі:

Лекция

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:

Оқушыларға ерте замандағы Қазақстан тарихы, мәдениеті, шаруашылығы туралы мәлімет беру, ұлттық тарихи даму сатысы туралы. Қола дәуіріндегі Беғазы-Дәндібай мәдениетінің дүниежүзілік тарихтағы ерекше орны туралы түсінік беру.

Тәрбиелік:

Қазақстан территориясын мекендеген адамзаттың тарихы туралы мәліметтермен таныс болудың білімін жетілдіру.

Дамытушылық:

Оқушыларды еңбексүйгіштікке, адамгершілікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеу..

Кәсібилік

Студенттердің өз кәсібіне деген қызығушылығын арттыру мақсатында пәннің қажеттілігін ұғындыру. Оқу барысында қолданылған әдіс-тәсілдерді болашақ кәсіби қызметтерінде пайдалануға үйрету.

Күтілетін нәтижелер:

Базалық:

-Алғашқы адамдар өмірін, күн көріс көздерін, еңбек құралдарын, мәдениетін

- Көне заман мен қазіргі уақытты салыстыра отырып сараптама жасайды

- Ежелгі адамдардың тіршілік еткен ортасы жайлы мағлұмат береді

Кәсіптік:

• Қазіргі заманға лайық анықтаманы таңдап ала алады, жеке түрлеріне сипаттама бере алады;

• Тәжірибе жинақтау кезінде сыныпты нақты тәрбиенің мақсат, міндеттеріне сай зерттей алады, тәрбие жұмысын жоспарлай алады

Пәнаралық байланыс:

тарих, география, мәдениеттану т.б.

ІІ БЛОК «Сабақтың жабдықталуы»

Көрнекі құралдар

"Қола дәуіріндегі Қазақстан" тақырыбындағы плакат (ABDIбаспасы),

тақырыпқа сай суреттер кесте, таблица, карта, оқулықтар, сурет

Таратпа материялдар

№2-5таратпа материалдар, №2-5 проблемалық жағдаяттар, №2деңгейлік тапсырмалар т.б.

Оқытудың техникалық құралдары

Интерактивті тақта, магниттік тақта, теледидар, т.б.

Ақпараттық қор

Негізгі: (әдебиеттер)

№2 ОӘК

Әдебиеттер тізімі

Қосымша: (әдебиеттер)

№2 ОӘК

Әдебиеттер тізімі

Негізгі терминдер мен ұғымдар

Полеолит, мезолит, неолит, питекантроп, олдувей, ашель, мустье, ретушь, бифас, неандерталь, кроманьон, микролиттер, бағыштау (инициация), нуклеустер, тотемизм, анимизм, магия, топонимика, пиктография, нумизматика, иероглиф.

Сабақтың технологиясы мен әдістері:

Дамыта оқыту, проблемалық оқыту технологиясы, тірек-сызбалар, сұрақ-жауап әдісі, баяндау әдісі, СТО әдістерін пайдалану, ақпарат құралдарынан жинақталған мәліметтер, интерактивті әдістер: түсіндіре-баяндау, миға шабуыл, ой қозғау, салыстыру, талдау, ақпарат беру, сөздік әдістері;

Оқу - әдістемелік кешен

№2 Оқу әдістемелік кешен

ІІІ БЛОК «Сабақ мазмұны»

Өткізу технологиясы

Оқытушы іс-әрекеті

ОӘК

Оқушылар іс-әрекеті

Күтілетін нәтиже

I.Оқу

іс-әрекетінің мотивациясы (2 мин)

Мақсаты:

Бүгінгі сабаққа оқушылардың қызығушылығын ояту

• Мұғалімнің амандасуы

• Жоқ оқушыларды түгендеу

• оқу-құралдарының дайындығын

• кезекшінің жұмысын тексеру.

-

• Амандасу

• оқу-құралдарын дайындау

• кезекшілік міндеттерін атқару;
  
  

Сынып сабаққа дайын, кезекшілік атқарылды, мұғалім мен оқушының арасында ынтымақтастық қарым-қатынасы орнайды.

II.Сабақ тақырыбы, мақсаттың қойылуы

(3мин)Мақсаттар:Сабақтың мақсат-міндеттерін таныстыру

Сабақтың мақсат-міндеттерін таныстыру;

1. Білімділік: Қола дәуіріне қысқаша сипаттама беру, өндіріске металл құрал-саймандардың енуі, Андрон мәдениеті, Андрондықтардың шаруашылығымен кәсібі, баспаналары туралы таныстыру.

2. Тәрбиелік: Отанға деген сүйіспеншілікке, адамгершілікке, азаматтыққа тәрбиелеу. 3. Дамытушылық: Оқушылардың дағдысын, танымын, сөйлеу мәдениетін, ойлау қабілетін дамыту.

Лекция жоспарымен таныстыру; Қола дәуіріндегі Қазақстан. Дәуірдің негізгі сипаты.

1.Өндіріске металл құрал-саймандардың енуі.

2.Қоладан жасалған еңбек құралдарына көшу.

3.Андрон мәдениеті туралы мәлімет.

4.Андрондықтардың шаруашылығы мен кәсібі.

5.Андрондықтардың баспаналары.

№2 -ОӘК

2 Лекция материалдары

Қазақстан алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде

1. Сабақтың мақсат-міндеттерімен танысады;
   Картадан көрсету. Орал өзенінен бастап Енисей өзеніне дейінгі, Батыс Сібір орманды алқабынан бастап Памир тауына дейінгі аралықты қамтылған.

2. Жұптық жұмыстар. Оқулық пен жұмыс (интерактивті тақтамен көрсету)

3. Андрон мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениетін салыстыр.

Сабақтың тақырыбымен танысады. мақсатын түсінеді

III. Жаңа білім беру

(25 мин) Мақсаттар:

Жаңа тақырыпқа байланысты түсіндірме жүргізу;

- Негізгі ұғымдардың мағынасын ашу, анықтама беру

• Түсіндіру әдісі

• Негізгі ұғымдар

• Анықтамаларды салыстыру

• Жаңа тақырыпты меңгеруге қажетті әдебиеттер мен ақпараттар тізімін ұсыну

• №2көрнекі құралдар, тірек-сызбалар, суреттер

• №2 Ақпарат көздері

• №2Әдебиеттер тізімі

- Мұғалімнің түсіндірмесін тыңдайды;

• Өз анықтамаларын әдебиеттерде берілген анықтамалармен салыстырады;

• Ғалымдардың негізгі ұғымдарға берген анықтамаларын талдайды, өз пікірлері мен ұсыныстарын білдіреді;
  
  

- берілген ұғымдарды педагогикалық глоссарий, сөздіктерге бағдар жасау арқылы анықтайды, талдайды, шешім қабылдайды

-Анықтамалардың өзгеру себептерінің тарихи жағдайларға байланыстылығын анықтады.

IV. Бекіту

(25 мин) Мақсаттар:

Жаңа тақырыпқа байланысты игерілген алғашқы түсініктерін тиянақтау, бекіту, игерілген білімдерді практикада қолдана алу қабілеттерін дамыту

- Оқушыларды топтарға бөлу;

- Топтарды бекіту кезеңінің тапсырмаларымен таныстыру;

1. Жеделдетпе сұрақтар қою

2. Логикалық кестелер толтыру

3. Деңгейлік тапсырмалар орындау

№2-3карточкаклар

• №2логикалық кесте

• №2-10 проблемалық жағдаяттар

• №2 деңгейлік тапсырмалар

- Оқушылар топтарға бөлінеді;

1.Тақырыптар бойынша №2-10 жеделдетпе сұрақтарға жауап береді;

2.Логикалық кестелерді толықтырады;

3.№2-10 проблемалық жағдаяттардың шешімдерін ұсынады;

4.№2 деңгейлік тапсырманы орындайды.

- шынайы және ойлаған жағдаяттардың бір-бірінен айырмашылығын көрсете отырып, сипаттайды.

-өз ойын айту іскерлігі дамиды;

- көпшілік алдында сөйлеудің нормасы мен шегін анықтай алады;

-педагогикалық ойлауын дамытады;

V.Білімді бақылау, бағалау.

(20 мин) Мақсаттары:

- білім, біліктерін тексеру, олқылықтарды анықтау, игерілген білім, іскерлік, дағдыларын бағалау.

- топтардың берген жауаптарын ескеру;

1. №1Бекіту сұрақтарын қою

2. №1 Тесттік тапсырмаларды

орындауды тапсыру

3. Бағалау

• №2Бекіту сұрақтарын қою

• №2Тесттік тапсырма

- Жаңа тақырып бойынша өз ойларын, пікірлерін айтады;

- бекіту сұрақтарына жауап береді;

- Тесттік тапсырмаларды орындайды

-мұғалім құрастырған проблеманы шешуге қай тұрғыда келетінін түсінеді

-деңгейлік тапсырмаларды орындау арқылы анықтамаларды бір-бірімен салыстыра алу құзіреттілігі қалыптасады

VI. Қорытынды

(5 мин)

• Рефлексия, қорытындылау

№2 тарихи диктант

• №2 тарихи диктантты орындайды

-Тақырып бойынша негізгі ұғымдар мен түсініктері қалыптасады

ҮІІ. Үйге тапсырма:

(10 мин)

- міндетті бағыт бойынша:

- тереңдетілген бағыт бойынша:

-шығармашылық бағыт бойынша:

• Үйге тапсырма береді, орындалу жолын түсіндіреді

• Конструктивтік жоба қорғау

• №2Ақпарат көздері

• №2Конструктивтік жоба

Үйге берілген тапсырманы жазып алады Өзіндік жұмыс: Конспект толықтыру.

Іздену жұмыс: Мәдени ескерткіштері. Мазарлары мен жерлеу дәстүріндегі ерекшеліктері жайлы интернет материалдарынан іздеу

Шығармашылық жұмыс: тест құрастыру, кесте толтыру

• Сұрақтар қояды

- Ақпараттық ізденісті жоспарлауда ұсынылған ақпараттардан қойылған міндеттерді шешуге қажетін бөліп алады;

- педагогикалық ойлауын дамытады;

МАЗМҰНЫ

АҚПАРАТ КӨЗДЕРІ

-Аудио -видео материалдар тізімі

-Бағдарлама

-Әдебиеттер тізімі

-жұмыс оқу бағдарламасы

ДИДАКТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР

- лекция материалдары

- ақпарат материалдары

- кестелер, сызбалар

- суреттер

ОҚУ ҚҰРАЛДАР

-Аудио- ведио құралдары

- Көрнекі құралдар (abdi) плакаттары

ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР

-Бақылау сұрақтары

- Деңгейлік тапсырмалар

-Өзіндік жұмыстар

- тесттік тапсырмалар

М.МӘМЕТОВА АТЫНДАҒЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ КОЛЛЕДЖ

№2

ОҚУ -ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

Пәні: Қазақстан тарихы

Тарау: Қазақстан ежелгі заманда

Тақырыбы: Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар

Пән оқытушысы: Ахметова Лаура Қуандыққызы

АҚПАРАТ КӨЗДЕРІ

-Аудио -видео материалдар тізімі

-Бағдарлама

-Әдебиеттер тізімі

-жұмыс оқу бағдарламасы

ДИДАКТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР

- лекция материалдары

- ақпарат материалдары

- кестелер, сызбалар

- суреттер

ОҚУ ҚҰРАЛДАР

-Аудио- ведио құралдары

- Көрнекі құралдар (АBDI баспасы) плакаттары

ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР

-Бақылау сұрақтары

- Деңгейлік тапсырмалар

-Өзіндік жұмыстар

- тесттік тапсырмалар

№2 әдебиеттер тізімі

1. 1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерктер). А., 1994.4-30-бб.

2. ↑ Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. А.Т.1., 1996. 1-2-бөлімдер.

3. ↑ Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А., 1995. 9-25-бб.

4. ↑ Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы. А., 2001. 1 бөлім

5. ↑ Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. А., 1979.

6. ↑ Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумагамбетов Т. Археология Казахстана. А., 1993.

7. ↑ Кадырбаев А.Ш. История Казахстана: первобытный мир и древность. А., 1998.

8. ↑ Самашев З.С. Наскальные изображения верхнего Прииртышья. А., 1992.

9. Т.Тұрлығұлұлы,Ә. Төлеубаев, Қ. Құнапина. Ежелгі Қазақстан тарихы. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық.-Алматы: Атамұра.2002 -144 бет

10. Байпақов.К.М. Ежелгіі Қазақстан тарихы. Жалпы білім беретін мектептің 6- сыныбына арналған оқулық.Алматы рауан 1995 -1996жж

11. СарсекеевБ.С. Трнинговые формы занятий в курсе истории Казахстана: -Акмола: ИПК РО,1997-46б

Дәуірлер

Уақыт аралығы

Тас дәуірі

1. Палеолит: б. З. Б. 2 млн 500 мың - 12 мың ж. ж

1. Ерте палеолит: б. З. б. 2 млн. 500 мың - 100 мың ж. ж
2. Орта палеолит: б. з.б. 100 мың - 40 мың ж.ж
3. Кейінгң палеолит: б.з.б 40 мың - 12 мың ж.ж.

2. Мезолит

Б.з.б. 12 мың - 5 мың ж.ж

3. Неолит

Б.з.б. 5 мың - 3 мың ж.ж

4. Энеолит

Б.з.б. 3 мың - 2800 ж.ж

Қола дәуірі

Б.з.б. 2 - 1 мың ж.ж. (б.з.б. 2800 - б.з.б. 900 ж.ж)

Темір дәуірі

Б.з.б. 1 мың ж. (б.з.б. 8 - б.з. 6 ғғ.)

№

Қай жерден табылған

Тұрақтар

Зерттеудегі жаңалықтар

1

2

3

4

5

Бейғазы - Дәндібай мәдениеті.

Шаруашылық және рухани өмірдің дамуы

Андронов мәдениеті.

Шаруашылық және рухани өмірдің дамуы

Қола дәуірі - адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени кезең. Ол қола металлургиясының кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауға арналған негізгі материалға айналуымен сипатталады. Бұл кезде неолит дәуірінің мәдениеті дамып, металл игеріле бастады. Негізінен, қола дәуірі мәдениеттері осы металл кендері көп жерлерде дамыды. Мұндай өңірлерде дайындалған қола бұйымдар бірте-бірте іргелес жатқан жерлерге де тарады. Адам баласы мысты энеолит дәуірінде игерген болатын. Оған қарағанда, қоланың қатты әрі берік болуы құрал-саймандардың сапасын арттырып, еңбек өнімділігін жоғарылата түсті. Қола дәуірінің хронологиялық шегі б.з.б. 4-мыңжылдықтың аяғы мен б.з.б. 1-мыңжылдықтың басын қамтиды. Ежелгі қола құралдары Оңтүстік Иран, Түркия мен Месопотамиядан табылды. Кейінірек олар Мысырға (б.з.б. 4-мыңжылдық аяғы), Үндістанға (б.з.б. 3-мыңжылдық соңы), Қытайға (б.з.б. 2-мыңжылдық ортасы) және Еуропаға, Қазақстанға (б.з.б. 2-мыңжылдық) тарады. Қола дәуірінің Америкада өз тарихы бар. Мұнда металлургия орталығы Перу мен Боливия жерінде болды. Африкадағы қола дәуірі туралы мәселе археологиялық зерттеулердің жеткіліксіздігіне байланысты әлі толық шешілмей келеді.

Қола дәуіріндегі Қазақстан

Дәуірдің ерекшеліктері. Неолит дәуірінде-ақ байқала бастаған шаруашылық өзгерістері б. з. б. II мыңжылдықта ^[1]малшылық-егіншілік экономикасы мен жоғары дамыған металлургияның калыптасуына жеткізді. Өндіруші тұрпаттағы экономикаға көшу Қазақстан аумағындағы бүкіл жағдайды түбірінен өзгертті. Қоныстарың жиі өзгертетін, жігерлі, пысық малшы тайпалар ұлан-байтақ және қуатты бірлестіктер кұрды; бүлардың калыптасуында соғыс кақтығыстары едәуір рөл атқарды. Қару енді жабайы хайуандарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар тайпалар арасындағы қақтығыстарда да жиі пайдаланылатын болды. Қару жасау бірте-бірте металл өндеудің дербес саласына айналды. Археологиялык материалдар бойынша, Андронов тұрпатты ескерткіштер калдырған далалық малшы-егінші тайпалардың мәдени ортақтығы жақсы мәлім. Барлық жергілікті өзгешеліктеріне қарамастан, ұлан-байтақ аумаққа тараған бұл тайпалар неолит дәуіріндегі тайпалык ала-құлалықты айқын мәдени біркелкілік ауыстырғанын көрсетті. Қола дәуіріндегі коғамның ілгері басуы екі факторга байланысты. Олардың бірі - жаңа дәуірді белгілеген фактор - палеометалдардың өндірістік жолмен игерілуі болды. Б. з. б. II мыңжылдықтың ортасында Қазақстан тайпалары кола бұйымдар жасау ісін меңгерді. Қоланың өзі бұйымның неге арналуына карай, әр түрлі пропорцияда мыс пен калайының, кейде сүрменің, құшаланың, қорғасынның қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстырғанда коланың бірсыпыра артықшылықтары бар: оның өзгешелігі - өзі катты, балку температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін колданылатын негізгі шикізат бола бастады. Қазақстан жер қойнауында полиметалдардың, ең алдымен қалайы-мыс рудаларының барынша молдығы бұл аумақта металлургияның мықты ошағы шығуының бір себебі болды. Б. з. б. II мыңжылдықтың басында-ақ Еділ бойы, Орал өңірінің, Қазақстан мен Алтайдың далалық тайпаларында кешенді малшылық-егіншілік шаруашылык калыптасады. Ал б. з. б. II мыңжылдыктың ортасында Қазақстанның далалық тайпаларында алғашқы өндірістің орлеуі байқалады, мал шаруашылығы жедел дамиды. Осы уақыттан бастап далалық Еуразия тұрғындарының шаруашылығында мал шаруашылығы неғұрлым көбірек орын ала бастайды. Б. з. б. II мыңжылдыктың аяғында - I мыңжылдықтың басында далалық өңірлердегі тұрғындардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа түріне - көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Батыс Азия мен Шығыс Еуропаның далалық аймағында бақташы тайпаларының бөлініп шығуы, шынында, б. з. б. II мыңжылдықтың басында болды деуге келеді, алайда әр- қилы табиғи ортадағы даму қарқынының әр түрлі болғанын ескеру керек. Алғашқы экономиканың қайта құрылуына бәрінен бұрын табиғи-климаттық өзгерістер себепші болды. Мәселен, қола дәуірінде ұзаққа созылған салқын-ылғал кезеңнің орнына климатгың жылылық пен қуаңшылыкка қарай бірте-бірте өзгеруінің мың жылдан асатын дәуірі келді, сөйтіп ксеротермиялык минимум дәуірі басталды. Қуаңшылық дәуірінде өзендердің суы тартылды, жайылмадағы алаңқайлар бірте-бірте құрғады, көлдердің су деңгейі төмендеді, түптеп келгенде, солтүстік жарты шардағы кұрлықтардың жалпы ылғалдылығы азайды. Климаттың жедел құрғауына байланысты Шығыс Еуропа мен Батыс Азиядағы далалық тайпалардың шаруашылығы мен тұрмысында болған өзгерістерді археологиялык деректемелер де растайды. Батыс және Орталык Қазақстанның ұзақ уақытқа арналған коныстарында сумен жабдықтаудың жаңа әдісі - кұдык қазу шытады. Егер Қазақстанның солтүстік аудандарының тұртындары мен Батыс Сібірдің орман және тайгалы аймақтарының тайпалары энеолит пен алдыңты қола дәуірінде шаруашылық және мәдениет жағынан бір-біріне көп ұқсас болса, кейін климат өзгергенде бұл ұқсастық жойылады. Б. з. б. II мыңжылдыктың ортасында, Орталық Қазақстандаты сияқты, бұл аудандарда да малшылык-егіншілік шаруашылық өрістеп, мал шаруашылығы басым дамиды. Оңтүстік Сібірде Нарым өлкесінің тайгалы-батпақты аудандарына дейін бұл аймақтың тұртындарына тән емес ежелті мал шаруашылығының шаруашылық дәстүрлерінің кең таралуын және Қазакстанның далалык тайпалары мәдениеті ыкпалының күшеюін, сірә, нақ сол табиғи-климаттық кұбылыстармен түсіндіруге болар. Тұрғындардың қоғамдық құрылысы мен отбасылық некелік катынасарында елеулі өзгерістер болды. Қола дәуіріндеті экономиканың басты-басты екі батыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің өсуіне, қоғамдык еңбек мамандануының күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістерге жеткізді. Жеке отбасылар оқшауланды, отбасылық меншік кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі өсті.

Қала мәдениеті

Қола дәуірінде Азияда бұрын қалыптасқан қала мәдениеті (Месопотамия, Элам, Мысыр, Сирия) одан әрі дами түсті және жаңа мәдениеттер (Үндістанда - Хараппа, Қытайда - Инь) қалыптасты. Мұндай жағдай Еуропада да байқалды. Қала жұрттары, сарайлар, жергілікті жазу, т.б. деректер Еуропадағы өзіндік мәдени орталық еді. Бұл дәуірде кен қорына бай Кавказдың маңызы зор болды. Ол Шығыс Еуропаның далалық аудандарын мыс бұйымдарымен жабдықтайтын Еуразиядағы ең ірі металлургия орталықтарының біріне айналды. Қазақ жерін сол тұста мекендеген тайпалардың осы кезеңдегі мәдениеттері қола дәуірі ескерткіштері алғаш ашылған жерлердің атымен - Андрон мәдениеті, Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп аталады. Қазақстандық археологтардан қола дәуірі бойынша Орталық Қазақстанды Ә.Марғұлан мен К.Ақышев, Солтүстік Қазақстанды А.Оразбаев, Шығыс Қазақстанды С.С. Черников пен А.Г. Максимова зерттеп, әр аймақтардағы өзгешеліктерді ашып көрсетті. Қола дәуірін кезеңге бөлуде зерттеушілер арасында әр алуан пікірлер бар. Қазақ жеріндегі қола дәуірі мәдениеттерінің басталуы мен дамуын Ә.Марғұлан негізгі үш кезеңге бөледі. Алғашқы кезеңі - ортаңғы; өркендеп дамыған кезеңі - Нұра және Атасу сатылары; соңғы кезеңі - өтпелі сәт пен Беғазы-Дәндібай мәдениетінен тұрады. Қола дәуірндегі экономиканың басты екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің өсуіне, белгілі бір еңбек саласына маманданудың күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістерге жеткізді.

Көне кен орындары

Көптеген көне кен орындарынан мыс (Жезқазған, Зырянов, Қаршыға, Жалтыр, Ащылы, Ұратөбе, Күшікбай), қалайы (Атасу тауы, Қалба мен Нарын жоталары), алтын (Степняк, Қазаншұңқыр, Балажал, Ақжал, Дайбай, Майқапшағай, Ақабек) кентастары алынды (қола Ежелгі кен қазбалары). Тас және балшық құйма қалыптарда шаруашылыққа және тұрмысқа қажетті құралдар (орақ, балта, қанжар, пышақ, найза мен жебе ұштары, т.б.) құйылды. Сәндік заттар (ілгек, тізбек, білезік, моншақ, өңіржиек, сырға, т.б) жасалды. Қазақстан аумағын қола дәуірінде мекендеген тайпалардың әр түрлі материалдан (металл, тас, сүйек, қабыршақ) алуан түрлі заттар (еңбек құралдары, қару-жарақ, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар) жасауда жоғары шеберлікке жеткені аңғарылады. Олар соғу, құю, қақтау, қысып өрнектеу, тегістеп жылтырату техникасын жақсы меңгерді, қатты материалдан жасалған заттарға өрнек сала білді. Қоныстарын өзендердің жайпақ жағасына, кең жайылмаға, мүйіске, кейде көл маңына салды. Қоныстар 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды. Тұрғын үйлері жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі үйлер болып бөлінеді. Жартылай жертөлелер дәліз сияқты шығар аузы бар тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді салынды. Қабырғаларды бойлай тік бағандар орнатылды, арасына ағаштар немесе шарбақтар қойылып, балшықпен сыланған. Тұрғын үйлер аумағы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін жетті. Орталық және Батыс Қазақстанда ағаш аз болғандықтан, тұрғын үй қабырғаларына тас көп қолданылды. Жер үстіндегі үйлердің қабырғалары бөренелерден жасалды. Қоныстарға жақын жерде рулық зираттар болды. Қабірлердің үсті айнала жалпағынан салынған немесе қырынан қойылған және қазылып орнатылған тақта тастардан тік бұрышталып, шаршыланып, дөңгелектеніп қоршалды, кейде обалар да етегінен тақта тастармен айнала көмкерілді.

Ескерткіштер

Кейбір ескерткіштер көрнекілігімен, құрылыстарының күрделілігімен ерекшелінеді. Мыстытас, Беғазы ескерткішін тұрғызу үшін салмағы 3 тоннаға жететін алып мәрмәр тастар қолданылған. Батыс Қазақстандағы Тастыбұтақ 1 (Федоров кезеңі) қорымында мәйіттер қабірге немесе жалпақ тастан жасалған жәшіктерге салынып жерленген. Кей жағдайларда мәйітті өртеу рәсімі де кездеседі. Орталық Қазақстанның Нұра кезеңіне жататын жерлеу рәсімі, негізінен, мүрдені өртеп тас жәшіктерге немесе табытқа салу болды. Атасу кезеңінде мәйіттер бүктетіліп, көбінесе сол қырынан жатқызылды, қолдары қусырылды, басы батысқа қаратылып, кейде аздап солтүстіккеке не оңтүстікке бейімделіп жатқызылды. Нұра кезеңінен келе жатқан қазулы шұңқырмен және цисталармен қатар, тік бұрыш тас жәшіктер тарады. Жәшіктер шомбал, жалпақ төрт тақта тастан құралып, қабір шұңқырының төрт жағынан қойылды. Керамика ыдыстарын жасаумен, негізінен, әйелдер шұғылданды. Ыдыстар қолмен жапсырылып жасалды. Қола дәуірінің алдыңғы кезеңінде бүйірі тік немесе біраз шығыңқы, мойны ішке қайырылған, түбі жайпақ ыдыстар басым болды. Ортаңғы қола дәуіріне тән құмыралардың түбі жайпақ келеді, иіні дөңгелектеніп немесе иініне мойны мен бүйірін бөліп тұратындай ойық жасалады. Соңғы қола дәуірін иіні дөңгелек, бүйірі аздап шығыңқы құмыралар сипаттайды. Ернеуіне қиғаш және айқыш-ұйқыш кертпелері бар балшық таспа жапсырылады. Оларға әрбір кезеңнің өзіне тән геометриялық өрнектер (жарты, үш бұрыш, меандр, ирек сызық, қисық ойық, т.б.) түсірілді. Қола дәуірінде әлеуметтік және әскери-саяси құрылымдарда рулық-тайпалық бөлімшелер пайда болды. Материалдық игіліктерді өндіруде ерлер рөлі күшейді. Туыстық әке жағынан есептеле бастады. Қола дәуірінің соңғы кезеңінде ру ыдырап, одан жеке отбасы шаруашылықтары бөлініп шықты, айырбас кең өріс алды. Қола дәуірі тайпалары тұрмысы мен әл-ауқаты табиғатқа тәуелді болғандықтан, адам табиғат күшін құдірет деп білді. Олардың отқа табынғандығын мәйітті өртеу ғұрпы, қабірге күл мен көмір қалдықтары салынғаны дәлелдейді. Тайпалар арасында ата-бабаға сыйыну, о дүниеге сену кеңінен тарады. Құрбандық күнге, отқа, айға, жұлдыздарға арнап шалынды. Қола дәуіріндегі Қазақстан тайпалары негізінде ертедегі көшпелілердің мәдениеті қалыптасты.

Қола дәуіріндегі тайпалар

Тест:

1) Қола дәуірінің алғашқы кезеңінде қандай шаруашылық тез

дамып негізгі салаға айналды?

А. Егін шаруашылығы Ә. сауда қатынасы

Б. Мал шаруашылығы В. Аң аулау

2) Б.з.б 2мыңыншы жылдықтың алғашқы ширегінде Еуразия даласында не өндіру ойлап табылды?

А. Темір Ә. Қола

Б. Тас В. Мыс

3) Қола дәуірінде қандай бірлестіктер құрылды?

А. Рулық Ә.

Б. Тайпалық В.

4) Андронова Селосы маңынан табылған ескерткішті алғаш рет қай жылы А.Я.Тугаринов ашты?
А) 1914 ж Ә) 1955 ж
Б) 1920 ж В) 1900 ж

5. Андрон мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі?
А) Қырғыстан Ә) Қазақстан
Б) Қытай В) Ресей

6. Түгіскен мазарларының бірінен қаншадан астам ыдыстың жиынтығы табылды?
А) 60 Ә) 40
Б) 100 В) 80

7. Түгіскеннен табылған материялар мазарларының б.з.д қай ғасырларда салынғанын көрсетеді?
А) ХІ - V ғ Ә) VІІ - V ғ
Б) Х - VІІ ғ В) ІХ - VІІІ ғ

8. Андрондық тайпалардың үйлерінің көлемі қанша шаршы метр?
А) 60-150 шаршы метр Ә) 200-400 шаршы метр

Б) 100-400 шаршы метр В) 70-700 шаршы метр

9. Қола дәуіріндегі тайпалардың тұрмыс тіршілігі неге тәуелді болған?
А) Суға Ә) Табиғатқа
Б) Жануарға В) Көкке

10. Ежелгі қола құралдары қай жерлерде табылды?

А) Оңт. Иран, Түркия Ә) Ирак, Иран

Б) Қазақстан, Ресей В) Ресей

11. Қола дәуіріндегі қоғамның дамуы неше факторға байланыты?

А) 3 Ә) 6

Б) 4 В) 2

12. Материалдық иеліктерді өндіруде кімдердің рөлі күшейді?

А) Әйелдердің Ә) Жастардың

Б) Ерлердің В) Үлкен әжелердің

13. Анд­ро­нов тай­па­лары қашан өмір сүрген?

А) темір дәуірі Ә) тас ғасы­ры

Б) қола ғасы­р В)Тас­тан мысқа өтпелі ке­зеңде

14. Қола­ның құра­мы қан­дай?

А) Қалайы мен мыс­тың қор­тынды­сы

Ә) мыс пен ал­тынның қорыт­па­сы

Б)та­биғат­та та­за түрде кез­де­седі

В) мыс пен темір қорыт­па­сы

15. Қола ғасы­ры ор­та­лық Ев­ра­зия кон­ти­нентінде қай мәде­ни­ет­пен бай­ла­ныс­ты?

А) түркі мәде­ни­еті Ә) сақ мәде­ни­еті

Б) скиф мәде­ни­еті В) анд­ро­нов мәде­ни­еті

16. Анд­ро­нов мәде­ни­етінің ес­керткіштері алғаш қашан та­был­ды?

А) 1924 ж. Ә) 1950 ж.

Б) 1914 ж. В) 1921 ж.

17. Анд­ро­нов мәде­ни­еті қай дәуірдің ал­дында қалып­тасты?

А) қола ғасы­ры Ә) не­олит

Б) темір ғасы­ры В) тас ғасы­ры

18. Анд­ро­нов тай­па­лары тұрғылықты ме­кен-жай үшін (б. з. б. XVI­II-VI­II ғғ.) нені пай­да­ланған?

А) үңгірлерді Ә) ағаш үй­лерді

Б) киіз үй­лерді В) бал­шық үй­лерді

19. Анд­ро­нов­тарға бағалы болған мал­дың түрі

А) си­ыр Ә) жылқы

Б) қой В) ешкі

20. Қола дәуірінде қан­дай үй тұрақта­ры көбірек та­раған?

А) киіз үй­лер Ә) тас­тан және бал­шықтан жа­салған үй­лер

Б) үлкен жертөле­лер В) үңгірлер

21. Анд­ро­нов­тықтар жер­леу рәсімінде адам­ды қалай қойған?

А) ұзын­нан со­зылған, қолы қусы­рылған түрде

Ә) бетін төмен қара­тып

Б) жа­уап­тардың ішінде дұры­сы жоқ

В) бүктел­ген түрде

22. Жер­ленген анд­ро­нов­тықтар­дың ба­сы қай жаққа бағыт­та­лып қойылған?

А) шығыс не­месе солтүстік-ба­тыс

Ә) солтүстік

Б) ба­тыс не­месе оңтүстік-ба­тыс

В) оңтүстік

23.Қола дәуіріедегі адамдар астықты немен орған?

А) Пышақпен Ә) Қолмен

Б) Орақпен В) Арамен

Қола дәуір кезеңіндегі Қазақстан

Металлург мамандығының жетілуі

Қару-жарақ Мүлік теңсіздігінің шығуы

Отбасылық меншіктің кеңеюі

Еңбек құралдары

Аталық рулық қатынас

Мал шаруашылығының Көшпелі мал шаруашылығы

Қола дәуірі

Қола дәуіріндегі Қазақстан аймағындағы ескерткіштері және мәдени кезеңдері

Андронов мәдениеті Нұра кезеңі (б.з.б XVII-XVIғғ.)

Атасу кезеңі (б.з.д. XV-XIIғғ.)

Беғазы-Дәндібай мәдениеті (б.з.д.XII-VIIIғғ.)

Жерлеу дәуіріндегі ерекшеліктер

Көне қорғандар тас қоршау, тас сандық жартылай өртеп қою, қол-аяғын бауырына алып отырғызып жерлеу

Жерлеу орындары дөңгелек, төртбұрыш. Тас сандық. Қос қабір. Қол-аяғын бүгіп бір қырынан жатқызып жерлеу

Қорған қоршаулар. Үлкен жерлеу құрылыстары

Ыдыстар, құралдар жасаудағы ерекшеліктер

Қыш ыдыстар- иығы дөңгеленген, мойнынан бүйіріне қарай тіктеу. Өрнек мойнынан бүйіріне дейін біртұтас

Қыш ыдыстар - құмыралар, өрнек мойнында, ортан белінде, кейде түп жағында

Қыш құмыралар - ернеуі тік, бүйірі шар тәріздес, түбі тегіс. Өрнектер әр түрлі

Әлеуметтік - рухани дамуы

Құмыраларға тамақ салып бірге қою мінәжат ететін арнаулы орын

Мал етін салған құмыра қою. Туыстар зираты

Жекеменшік қатынас орнай бастады

Қола дәуіріндегі ру-тайпалардың шаруашылығы, қоғамдық құрылысы

Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы

Кестені толтыр:

Р/с

Жылқының сипаты

Шоқтығының биіктігі

1

2

3

1. Кен бұдан 5 мың жылдай бұрын өндіріле бастаған. Ал қола дәуірінде кенді өндіріп, балқыту кең көлемде жүргізілген. Қола дәуірі нешінші мыңжылдықтар аралығын қамтығанын уақыт сызығына салып көрсет. Кенді өндіріп балқытуға дейін қанша уақыт өткенін есепте.

5 м.ж ІІІ м.ж ІІ м.ж 1 1 2010

Б.з.б Б.з

Есеп: 5 м.ж - ІІ м.ж = ІІІ м.ж

Жауабы: ІІІ мыңжылдық өткен.

2. Ежелгі заманда Жезқазған өңірінде шамамен 100 мың т.

мыс қорытылған. Успен руднигінде 200 мың т кен

өндірілген. Қай рудникте көп өндірілді және қанша т

артық (кем) өндірілген?

Жезқазған - 100 мың т Успен - 200 мың т

Есеп: 200 000 - 100 000 = 100 000

Жауабы: Успен руднигінде көп өндірілген. 100 мың т артық.

Жезқазғанда 100 000 т кем өндірілген.

Қола дәуір кезеңі

Ерте қола дәуірі

Б.з.б. XVIII - XV ғ.ғ.

(Феодоров кезеңі)

Орта қола дәуірі

Б.з.б. XV - XIIIғ.ғ.

(Алакөл кезеңі)

Кейінгі қола дәуірі

Б.з.б. XIII - VIIIғ.ғ.

(Замараев кезеңі)

3.

Андрон мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениетін салыстыр.

Андрон мәдениеті

Беғазы-Дәндібай

7. Андрондықтардың шаруашылығы мен кәсібі.

Мал бағу (бақташылық) Кетпенді-теселі егіншілік Балық аулау

1. Отыршылық (бидай, арпа, тары)

2. (сиыр, қой, ешкі, жылқы) Дән тартатын диірмен

(тесе, мыс пен қола орақ)

Қазақстан қола дәуірінің ерекшеліктері.

Андрон мәдениеті

1. Металл өңдеу игерілді. Кенг өндіру мен металл өңдеу ісі өркендеді

2. мал бағудың көшпелі түріне қалыптаса бастады.

3. Жер өңдеудің қарапайым түрі, теселі егіншілік дамыды.

Жартылай жер

бетіндегі үйлер

Жертөле

Сәйкестендіру тесті

р/с

Тапсырмалар

Дұрыс жауап тізімі

Қате жауаптар тізімі

1

Қала дәуірінің хронологиялық шеңбері

1. Тәсілі егіншілік.

2

Қала дәуіріне жататын Солтүстік Қазақстандағы қоныстар.

2. 30 қоныс, 150 оба

3

Орталық Қазақстан аумағынан зерттелген қола дәіріне тән қоныс, оба саны.

3. Петровка, Боголюбов.

4

Андрондықтардағы егіншілік.

4. б.з.б. 2800 жыл - б.з.б. 900 жыл аралығы

5

Қола дәуіріндегі өрістеген ыдыс түрі.

5. Арқайым

6

Ерте қола дәуірінің логиясы

6. Сиыр, қой, ешкі, жылқы

7

Қола дәуіріне жататын Қостанай облысы мен Ресейдің Челябі облысының шекарасынан табыған қала.

7. Көзе құмыралар.

8

Андрпондықтар өсірген мал түрі.

8. Жертөле, жартылай, жер бетіндегі үйлер.

9

Андрондықтардың баспаналары.

9. б.з.б. XVIII - XV ғасырлар.

Бақылау сұрақтары:

1)Қола дәуірі қай жылдаоды қамтиды?

2)Қоланың қоспасын атаңыз?

3)Ежелгі қола құралдары қай жерлерде табылды?

4)Адамзат баласы мысты қай дәуірде игерді?

5)Мыспен салыстырғанда қоланың артықшылығы қандай?

6)ЙҚола дәуірінің алғашқы ширегінде қандай шаруашылық тез дамыды?

7)Андрон мәдениетінің қола дәуірдегі басқа мәдениеттерден ерекшелігі?

8)Қала мәдениеті жайлы не білесің?

9)Қола дәуірінің ескерткіштері?

10)Андрон тайпалары немен айналысты?

№1 Проблемалық жағдаят

Адамзат баласының жер бетінде пайда болуы жөнінде қандай көзқарастар бар? Бұл пікірге өз көзқарастарың қандай?

№3 Проблемалық жағдаят

1. Ежелгі тас ғасыры адамдарының ой-өрісі, тәжірибесі дами келе нені үйренді?

2. Алғашқы адамдардың баспанасы болды ма?

3. Олардың ашқан жаңалықтарының қандай пайдасы болды?

№3 Проблемалық жағдаят

1. Алғашқы адамдар қонысы - әйелдер, балалар және ер адамдар бар үлкен топ. Алғашқы адамдардың қонысы көбіне ірі аңдар өтетін жерге жақын болды.Әйелдер мен балалар жеміс-жидек, жерге түскен дәнді, құстардың жұмыртқаларын жинады. Ер адамдардың міндеті-.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

І - ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЕЖЕЛГІ ЗАМАНДА

ТАҚЫРЫП №1 АЛҒАШҚЫ ҚАУЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫС

Тас
дәуірі

1. Палеолит: б. З. Б. 2 млн 500 мың - 12 мың ж. ж

1. Ерте палеолит: б. З. б. 2 млн. 500 мың - 100 мың ж. ж
2. Орта палеолит: б. з.б. 100 мың - 40 мың ж.ж
3. Кейінгң палеолит: б.з.б 40 мың - 12 мың ж.ж.

2. Мезолит

Б.з.б. 12 мың - 5 мың ж.ж

3. Неолит

Б.з.б. 5 мың - 3 мың ж.ж

4. Энеолит

Б.з.б. 3 мың - 2800 ж.ж

Қола дәуірі

Б.з.б. 2 - 1 мың ж.ж. (б.з.б. 2800 - б.з.б. 900 ж.ж)

Темір дәуірі

Б.з.б. 1 мың ж. (б.з.б. 8 - б.з. 6 ғғ.)

Логикалық тапсырмалар