ХУІІІ-ХІХ ғасырлардағыт Қазақстан территориясында ұлт-азаттық көтеріліс тақырыбына әдістемелік көмек

ШҚО, Көкпекті ауданы, «Көкжота орта мектебі» КММ

Қазақстан тарихындағы ХУІІІ-ХІХ ғасырлар арасында болып өткен ұлт-азаттық көтерілістерді оқытудың әдістемелік көмекші құралы

(Жұмыс дәптері 8- сынып)

Тарих пәні мұғалімі:

Айгүл Еркінқызы Нұрсапанова

2016-2017 оқу жылы

Алғы сөз

Орта мектептің 8- сыныбында оқытылатын «Қазақстан тарихы» пәні бойынша жазылған бұл жұмыс дәптері жалпы білім беретін орта мектеп, гимназия, лицей оқушыларының Қазақстан тарихынан алған білім, білік дағдыларын тексеруге және толықтыруға арналған.

Мектепте тарих пәні мұғалімдері үшін де көмекші әдістемелік құрал ретінде пайдалануға ұсынылады.

Осы жұмыс дәптері «Қазақстан тарихы» бойынша жаңа тақырыпты меңгеру, пысықтау, қайталау бойынша білімдерін бекіту барысында өте тиімді құрал болып табылады.

Проблемалық және шығармашылық деңгейдегі тапсырмалар оқулықтағы барлық тақырыптарды, тарауларды, бөлімдерді қамтыған. Оқушылардың білімдерін байқау, бекіту мақсатында дәптерге түрлі кестелер, кескін карталар енгізілген. Олар сынып жұмысын, үй тапсырмасын орындауы мен оқушылардың өздігінен білімдерін тексеруіне мүмкіндік береді.

Еңбекте берілген материалдарды мазмұнына қарай 8-9 - сынып оқушыларына пайдалануына маңызы зор.

8-сынып. Қазақстан тарихы. Әдістемелік көмекші құрал.қазақстан тарихы (ХУІІІ ғасыр-1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8- сыныбына арналған оқулық. Атамұра.-2008ж.

Тақырыбы: «Қазақтардың Е. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне қатысуы»

№1 тапсырма. Сызбаны толтырыңыз.

№2. Кестені толтыр.

№3. «Иә» немесе «жоқ» деп белгілеңіз

№4. Глоссарий:

1. Казактар-

2. Манифест-

3. Жайық казактары-

4. ІІІ Петр Федорович

5. Е. И. Пугачев-

8-сынып. Қазақстан тарихы. Әдістемелік көмекші құрал.қазақстан тарихы (ХУІІІ ғасыр-1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8- сыныбына арналған оқулық. Атамұра.-2008ж.

Тақырыбы: «Сырым Датұлы бастаған қазақтарың ұлт-азаттық қозғалысы».

№1. Сызбаны толтырыңыз.

№2. Сұраққа жауап беріңіз

№3. С. Датұлына сипаттама беріңіз.

№4. Сөйлемді аяқтаңыз. Маңызы зор тарихи оқиғалар сипатталған.

1. Бұл кандидатураны ..........., ру старшындары да қолдады. Хан жасы ....... адам еді. Ол.............. арасында бәлендей рөл атқара алмады.

2. 1791жылы ... сұлтан Кіші жүздің ханы болып сайланды. Ал ол ..... кейін, Нұралы ханның ұлы ... сұлтан хан болды. ..... жылы көктемінде С. Датұлы бастаған шайқас кезінде ..... хан қайтыс болып, 1797жылы Кіші жүзде..... жастағы ........ хан болып сайланды.

3. Шекаралық соттың құрылуын пайдаланаға қойған ....... ....жер туралы, ........... арасындағы қысқы кездегі .......... көлемін ұлғайту туралы мәселе қоя бастады.

№5. хронологиялық кестені толтырыңыз.

№5.1783-1797 жж. С. Датұлы бастаған көтерілістің нәтижелері және тарихи маңызы:

1)....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2)...............................................................................................................................................................................................................

3)........................................................................................................................................................................................

№6. Глоссарий толтырыңыз:

1. Прокурор-

2. Расправа-

3. Шекаралық сот-

4. Реформа-

5. Старшын-

6. Шабандоз-

7. Қазыналық жұмыс-

8. Генерал-губернатор-

9. Айшуақ хан-

10. Барон-

11. О.А.Игельстром-

12. Қаратай сұлтан-

8- сынып. Тақырыбы : «Тентектөре бастаған көтеріліс».

№1. Мәтінді оқу.

Жалпы, Тентектөре туралы ақпарат жоқың қасы тек Қазақстан тарихы 3- томында В. П. Наливкинге сүйене отырып, оны 1821жылы жазында өтілген деп болжайды. Бұдан басқа дереккөздері әлі жоқ. Сондықтан Қазақстан тарихы-3 томдық энциклопедиясынан алынған мәліметті ұсынамын.

Қоқандықтарға қарсы басқа бір ірі бой көрсетуі Шыңғыс ұрпағы Тентек төре ұйымдастырды. Көтеріліске шыққан саны 12 мыңға жуық адам Сайрамға, ескі бекініске шоғырланды. Омар хан көтерілісті басу міндетін өзінің уәзірі және туысы Әбілқасым аталыққа жүктеді. Бұған сондай-ақ Хушвакт құсбегі, Лашқар құсбегі, Мұхаммед Шәріп парванашы, Ханқожа мир-асад және басқа да тәжірибелі әскербасылар тартылды. Көтеріліске шыққандар бетпе-бет шайқаста талқандалып, шегінді де, екі жасаққа бөлінді. Бірі Сайрамдағыдан неғұрлым мықты Шымкент бекінісіне тағылды. Екіншісі, Сайрам бекінісін қорғай бастады. Қоқандықтар Шымкентті қоршауға алды, онда қазақтарды Рүстем басқарды. Кескілескен қоршаудан және қазақтардың түн жамылып жасаған шабуылы сәтсізікке ұшырағаныннан кейін Шымкент алынды. Сонан соң Қоқан әскерлерінің қызыл және ақ тулары Сайрамда да көтерілді. Қоршаудағылардың кұш пен қаражаты сарқылғаннан кейін, Тентек төре берілуге, Қоқанға жыл сайын баж және зекет төлеп тұруға келісіп, Омар ханның сарайына сый-сияпат жіберуге міндетті болды. Тентек төре бастаған көтерілісшілердің саны он мыңнан астам болған деседі. Көтеріліс басындағылардың негізгі малшылар бұқарасы арасында беделінің жеткіліксіз болуы, бой көрсетулердің бытыраңқылығы, іс-қимылдардың үйлесімділігі және және көтеріліске шыққандар шыққандар қатарында бірлік болмауы, Бұқараның әрекеттеріне сүйену әрекеттері, ақырында, рулық-тайпалық жасақтарға күресте оқ ататын қол мылтығымен және арптиллериямен қаруланған «жаңа әскер»мен атты әскердің іс-қимылын ұштастырған қоқандықтардың басымдылығы- осының бәрі Қазақстандағы қоқандықтарға қарсы бой көрсетулерінің сәтсіздікке ұшырағанының себебі болды. Қозғалыстарды Шыңғыс ұрпақтары- сұлтандардың басқару фактісі оған қатысушылар идеологиясының Шыңғыс хан енгізген ешті Қыпшақтағы Жошы ұрпақтарының хан билігі институтының 600 жылдық дәстүрін қорғаған ескі салт пен көненің көзін көксегенін дәлелейді. Оңтсүтік қазақстанда қоқандықтардың үстемдік еткен дәуірді шартты түрде 2 кезеңге бөлуге болады: 1- жаулап алудың бастауынан (1810) 1840 жылддардың басына дейінгі уақытты қамтиды және қоқан хандығыныңың гүлдену дәуіріне тұстас келеді. 1841-42жылдарда оның терең әлеуметтік-саяси ддағддарыс кезеңіне аяқ басумен Қазақстанның оңтсүтігі үшін сынақтар мен сілкіністердің жаңа кезеңі басталып, ол 1865 жылы Ташкентті орыс әскерлерінің алуымен бүкіл осы аймақтың Рсей иимпеиясының билігіне көшумен аяқталды. Бірінші кезең Қоқанның Қазақстан мен көршілес Қырғыстанда аумақтарды басып алуының барынша етек алуымен, жаулап алынған жерлерде әкімшілік бақылау орнатуымен спатталады. Бұл саясатты жүргізуде Омар ханның жеке құлы Читрилде туған, 1816 жылдан 1841 жылға дейін Ташкенттен қазақ даласын басқарған, құсбегі деген де атағы бар Лашкар беклербегі (Гулам шах деген де сол) зор рөл атқарды. Соның бастамасымен сыр өңірі ауандарда Ақмешіт, Шолақ, Созақ бекіністері салынды. Өзбек тарихшысы Ю. А. Соколовтың дерегі бойынша: «1813ж- Бұхараның бұрынғы Жанғы бекінісі, Сырдарияның сол жағасында, Қуаңдария өзенінің бас жағына жақын; 1815ж- ол Сырдарияның оң жағасына көшірілді, әне Ақмешіт атауын сол кезде алса керек; 1814ж- Шолаққорғаан (Қаратаудың солтсүтік беткейінде орналасқан); 1815-1820 жылдары- Сырдарияның оңтүстік ағысында - Жаманқорған; 1821ж.- Талас өзеніне Әулиеата; Қырғызстанның солтүстігіндегі Нарын өзеніндегі Кетпентөбе; 1822ж.- оңтүстік-шығыс Қырғыстандағы куршаба өзенінде Қызылқорған, Алай алқабында (оңтсүтік Қрғызстан) Дарауытқорған; 1825ж- солтсүтік Қырғызстанда Шу өзені бойында қырғыз жотасына жақын жердегі бекіністер: Мерке, Пішпек, Тоқмақ, , Атбашы,; 1830ж- Тянь-Шаньдағы Сонкөл көлі ауданындағы Жунгал; 1830-32ж- Нарын өзеніндегі, ағысы бойынша Кетпентөбеен жоғарырақта Құртқа». Бұл тізбеге батыстағы Күмісқорған мен Жаңақорғанды бекіністерін қосады. Бұған қоса, Шудың жағасында, оған қарағаты өзенінің құйылысынан жоғарырақта Иткешу бекінісі орналасты. Сонымен қоқан билігі Қазақстанда Хиуа шекаралық бекеттерімен жанасуғадейін жетіп, батысына да Жетісуға жетіп, шығысына да таралды.

№2. Сұраққа жауап беріңіз.

1. Тентек төре бастаған көтеріліс кімдерге қарсы бағытталған?

Ж:.......................................................................................................

2. Тентек төре кімнің ұрпағы? Ж:............................................................

3. Тентек төре бастаған көтерілісшілер Қазақстанның қай бекіністерін ерлікпен қорғады?

Ж:...................................................................

4. Тентек төре жеңілген соң Қоқан хандығына не беруге мәжбүр болды?

Ж:............................................................................

5. Шымкент қорғаныс бекінісін қорғауға қатысқан қолбасшылардың бірі кім еді?

Ж: ..........................................................................................................

6. Тентек төре бастаған көтеріліс қай жылдар шамасындда өткен?

Ж:...........................................................................................................

7. Тентек төре жайлы мәліметті қай ғалымдар айтқан?

Ж:.........................................................................................................

№3 Тентек төре бастаған көтерілістің жеңілу себептері.

8- сынып бағдарламасы.

Тақырыбы: «Қасым Абылайұлы және Саржан сұлтан бастаған көтеріліс

(1825-1836жж)»

№1. Кестені толтырыңыз.Көтерілістің алғышарттары

Көтерілістің себептері

Көтерілісті бастаудың себебі

Көтерілістің шарықтау шегі

Ұйымддастырушылары

Көтерілістің нәтижесі

№2 тапсырма. Сөйлемді толықтырыңыз.

1)Қасым сұлтанның ұлдары ...........................................................................

2) 1825-1826 жылдары Қасым сұлтан Сібір және Орынбор аймақтық өкімет орындарына ............................................. талап етті.

3) Қасым сұлтан ...............................бейбіт көрші болуды да қалаған еді.

4) приказдардың салынуына қарсы болған сұлтандар ............................үсіт артты.

5) Орта жүздің кейбір рулары ..................... 1825-26жылдары хан етіп те сайлап қойған еді.

6) Ғұбайдолла ...................Тобыл губерниясындағы .... қаласына жжер аударылды.

7) .................... 31 қаңтарында ...................... жасағы патша үкіметінің әскерлеріне қарсы ашық шайқасқа шықты.

8) Саржанға көмекке.................болысы көмекке келді.

9) 1836жылы Саржанды және оның бауырлары ...... мен .......................... Қоқан хандығының нұсқауымен өлтірілген еді.

10) қазақтардың 1837-1847жылдары ..................... бастаған қуатты ұлт-азаттық көтерілісінің басталуына негіз болды.

№3 тапсырма.

Ғұбайдолланың Қытаймен қарым-қатынас орнату саясаты неліктен жүзеге аспады? Мәліметтерді толықтырып жазыңыз.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8-сынып. Тақырыбы: «Жоламан Тіленшіұлы бастаған көтеріліс»

№1 тапсырма.

Көтерілістің ұйымдастырушылары, қатысқан рулар

Көтерілістің қорытындысы

№2 тапсырма.

Жоламан Тіленшіұлы атақты батырдың немересі

н

1822 жылы Ресейге қарсы Елек өзені бойында көтеріліс бастаған батырдың шыққан руыЖоламан батырдың қосағына қосылған ру

№3.

1. Жоламан батырдың неше ұлы, неше бауыры көтеріліске қатысты?

А) 10 ұлы, 2 бауыры в) 2 ұлы, 10 бауыры с) 5 ұлы , 1 бауыры

2. Жоламан батырдың қоласытна жиналған көтерілісшілердің саны:

А) 2 мың в) 3 мың с) 10 мың

3. Төмендегі мәтінді оқып, Елек өзені бойындағы оқиғаларды жазған авторды табыңыз.

«Казактар Елек бойындағы құнарлы жерлерді тартып алу үшін өзддерінің қанын төгуге мәжжбүр болды. Ол жерлердің байырғы иелері өз батырларының бастауымен жиналып келіп, топ-тобымен кескілескен шайқасқа түсті, олар өздерінің ата-бабалары көшіп-қонып жүрген жерлерден айырылғаннан гөрі кінддік кескен дері үшін өмірлерін қиғанды артық санады»- деп .....

А) И.Ф. Бларамберг в) Фольбаум с) пополковник Геке

4. Жоламан батыр бастаған көтеріліс кезіндде Кіші жүзде хан болған....

А) Айшуақ в) Шерғазы с) Жәңгір

5. Жоламан тағы қандай көтеріліске белсендді қатысқан еді?

А) С. Датұлы в) Тентектөре с) К. Қасымұлы

6. ........ жылдың көктемінде жазалаушы экспедиция Бұлдырты, Шиелі, Тамды өзендерінің бойындағы шайқаста қанша адам тұтқынға түсті?

А) 195 в) 152 с) 125

7. Жоламан батырдың ең жақын 6 бауырын жазалаушылар қайда жер аудартты?

А) Орынбор в) Сібір с) Жайыққа

8. 1825 жылы жеңіліс тапқан Жанқожа батыр Ор және Троицк бекіністері арасындағы жер үшін Ресей патшалығымен болған көтеріліс қай жылы болып өтті?

А) 1836ж в)1835ж С)1838ж

9. 1820 жылдары кіші жүздің қай руын Жаңаелек аймағынан қуып шықты?

А) албан в) адай с) табын

10. Жоламан батыр қай генерал-губернаторға мал жайылымы туралы өтініш жазып еді?

А) Сібір в) Томск с) ОРынбор

8- сынып. Тақырыбы: «1837-1847 жылдардағы кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс».

№1 тапсырма. Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілістің басталуына себеп болған оқиғалар

№2. Тарихи лото. Карточкаларға сәйкес сандарын қойыңыз.

1. ХІХғасырдың орта кезіндегң орыс зерттеушілерінің бірі Кенесарыға көзсіз ерлік тән деп жазған.

2. Кенесарыға қарсы күресті бейбіт келіссөздер арқылы жүргізуді ұстанған Орынбор губернаторы.

3. Кенесарыға қарсы күш қолдану жоспарынан тайынбаған жоспарды ұстанған Батыс Сібір губернаторы.

4. «бүлікшіл сұлтан», «Қырғыз даласының Митридаты» деп жағымды баға берген ғалымдар.

5. «.............. ханның өзі бірнеше сұлтандарымен бірге тұтқынға алынды және азапты ауыр жазаның салдарынан қаза тарты» деп жазған Ресей зерттеушісі.

6. «Наурызбай-Қаншайым» дастанының авторы

№3. Замандастарының айтуынша К. Қасымұлы қандай жеке қасиеттерімен сипаттауға болады.

№4. Кенесары бастаған көтерілістегі шайқас орындарына байланысты тапсырма.4 тапсырма. Кенесары құрған хандық. Сұлбаны толтыр.

№5. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Кенесары .............................. жауынгерлік қабілеті бар тұрақты әскер жасақтады.

2. Кенесары әскері ................................. деп бөлінді.

3. Жүзбасылар мен мыңбасылар тағайындалды......................................

4. Мергенбасы басқаратын ............................ құрылды.

5. Орыс армиясының үлгісі бойынша хан өз әскерлерінне ерекше ................ белгілерін енгізді.

6. Кенесары өз әскерінің .................................................... жазалаған.

7. Кенесары ..................... қызметін де шебер қолданды.

8. Әскерді азық-түлікпен, жемшөппен қамтамасыз ететін ..................... де жолға қойылған еді.

№6 тапсырма. Кенесары бастаған қозғалыстың бағыттары

№ 7 .

Глосарий

1. Манап-

2. Номадтар-

3. Ұшыр-

4. Зекет-

5. Жүзбасы, мыңбасылар-

6. Жауылдар-

7. Барымта-

8. Ауырым-

9. Баж-

№8. Кенесары бастаған көтерілістің жеңілу себептері:

1)...........................................................................................................

2) .............................................................................................

3)........................................................................................................

4).................................................................................................................

5)..............................................................................................................................

8-сынып. Тақырыбы: «Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліс»

№1 тапсырма.Уақыты

/жылы

оқиға

сипаты

бірікті

Нәтижесі

1838жылы

Елек бекінісі

Бекініске шабуыл жасауға қатысты

1847-1848

Ж. Нұрмұхамедұлымен

Жем өзені бойында

Ресей мпериясымен бейбіт келісім жасасты

1858

Ырғыз уездік бастығының көмекшісі болып тағайындалды

Хиуа жеріне жорыққа шықты

Ресей әскерінің күшімен бірге

№2 тапсырма.

1. Есет батырдың қарсылық қозғалысы неше жылға созылды?

2. Ресей үкіметіне қарсы күрескен Есетке жоғары баға берген ағылшын зерттеушісі кім?

3. Есет 1855 жылы қарсылық барысында қай билеуші-сұлтанды өлтірді?

№3. Есет батырдың жеке қасиеттерін жазыңыз.

8- сынып. Тақырыбы: «Жанқожа Нұрмұхаметұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс»

№1. Дисскусиялық өрнек.

№2. Тапсырма. Сәскестендіру кестесі

№3. Тапсырма. Жанқожа мен Есет батырға салыстырмалы жұмыс орындаңыз

8- сынып.

Тақырыбы: «Торғай, Орал облыстарындағы және Маңғыстау көтерілістері»

№1 тапсырма

№2 тапсырма. «Хронологиялық кесте»

№3.